Siç ndodh shpesh në New-York, lagjja kishte ndryshuar. Sinagogat kishin përfunduar në kisha, yeshivahͯ, restorante ose garazhe. Kishte ende mundësi të shikoje diçka nga jetesa e hebrenjve të vjetër: një dyqan ku shiteshin libra në hebraisht, një vendbanim me një arkitekturë të dallueshme të kësaj bashkësie…

Më takonte të shkoja në këtë zonë në Manhattan disa herë në javë, sepse gazeta në yiddish ku bashkëpunoja e kishte ende selinë aty. Një herё e njё kohë, në lokalin e mbushur plot, mund të takoje shkrimtarë yiddish, gazetarë, mësues, mbledhës fondesh për Izraelin e plot tё tjerё. Pjata më e konsumuar në atë lokal ishte borshi, krepet, ëmbëlsirat me oriz dhe ëmbëlsirat me vezë. Ndёrsa tani, vendbanimi i vjetёr i hebrenjve, frekuentohej më tepër nga zezakë dhe portorikanë. Ndryshonin zërat, ndryshonin aromat. Dhe ne s’është se rrinim shumë, hanim shpejt e shpejt diçka, pinim ndonjë filxhan kafe dhe vazhdonim punën. Ҫdo herë që shkonim atje, shikonim gjithnjë një burrë që quhej Yoel Yabloner, një shkrimtar i vjetër në yiddish që ishte specializuar nё Kabbala. Ai kishte botuar disa libra mbi shenjtorin Isaac Luria, mbi rabinin Moshe di Cordoba, mbi Baal Shem, mbi rabinin Nachman tё Bratislavës dhe kishte përkthyer edhe një pjesë nga Zohar. Veҫ këtyre ai shkruante edhe në hebraisht. Sipas llogaritjeve tё mia, duhet t’i kishte kaluar pak të shtatëdhjetat.

Yoel Yabloner ishte i gjatë, hollak, me një fytyrë verdhacuke dhe të ashpër, kishte një kafkë të Ilustrosur, pa asnjë fije floku, hundë të tretur, faqet e futura dhe mollën e Adamit tepër të dukshme. Sytë e tij të kërcyer ishin me një ngjyrë të errët. Vishte një xhaketё tё rreckosur, të qelbët dhe një këmishë të zbërthyer nga ku dukej bardhësia e qimeve të gjoksit. Nuk ishte martuar kurrë. Në të ri kishte vuajtur nga tuberkulozi dhe mjekët e kishin dërguar në një senatorium nё Kolorado. Dikush më kishte treguar që atje kishte qenë i detyruar tё hante mish derri, gjë që e kishte kthyer në një vegjeterian. Rrallë herë shqiptonte ndonjë fjalë. Kur e përshëndesja nuk më shihte dhe shpesh kthente vështrimin në anën tjetër.

Jetonte me pak dollarë në javë që Bashkimi i Shkrimtarëve Yiddish arrinte t’ia jepte. Në banesën e tij në Broome Street, nuk kishte banjo, nuk kishte telefon, as dush. Nuk hante peshk, as mish, as vezë e as qumësht. Vetëm bukë, perime e fruta. Në tryezё gjendej gjithmonë një tas me kafe të fortë dhe një pjatë me kumbulla të thata. Qëndronte i ulur me orë të tëra duke parë derën rrotulluese, kasën e parave ose muret, nga ku shumë vite përpara, një artist kishte pikturuar tregun e Orchard Street, me karrocat e tij të shitësve ambulantë. Po sot piktura nuk dukej qartw pasi tymi e kishte mbuluar murin me njё si vello gri, pasi nuk ishte pastruar kurrë. Presidenti i Bashkimit të Shkrimtarëve Yiddish më kishte thënë që, të gjithë miqtë dhe admiruesit e Yablonerit kishin vdekur, megjithatë kishte akoma të afërm e ndjekës në tokën e Izraelit të cilët shpesh e kishin ftuar të jetonte atje. Po ai ngulmonte të botonte veprat e tij aty ku po jetonte sepse kështu mund të mbante edhe premtimin ndaj vetes. Baulet e tij nё vend tё rrobave e sendeve tё tjera, kishin plot dorëshkrime! Të afërmit i kishin gjetur edhe një apartament të gjithin për të dhe kishin gjetur edhe mënyrën të shkonte në Izrael. Yabloneri kishte një nip nё Jeruzalem, profesor në Universitet. Kishte ende ndonjë nga krerët e politikës sioniste që e konsideronte Yoel Yablonerin si babain e vet shpirtëror. Po atëherë, përse kishte mbetur aty i ulur në Broadwain Lindor i heshtur dhe i harruar? Bashkimi i Shkrimtarëve Yiddish, kishte vendosur t’ia dërgonte pensionin në Izrael ku natyrisht duhej të kishte edhe siguracionet sociale, për të cilat ai vetё asnjëherë s’ishte preokupuar. Aty në New York e kishin vjedhur disa herë. Madje, një nga rrëmbyesit i kishte thyer edhe tre dhëmbët e fundit. Eiserman, dentisti që kishte përkthyer në yiddish sonetet e Shekspirit, më kishte treguar se i kishte thënë t’i bënte ca dhëmbë të rinj, po Yabloneri i ishte përgjigjur:
-“Ështe një hap mes dhëmbëve falso dhe trurit fals”.
-Njeri i madh, po tuhaf, – më tha Eiserman, kur po kruante thellë brenda dhëmbëve të mi.
– Mbase, ndoshta në këtë mënyrë dëshiron të pastrojë mëkatet. Kam dëgjuar se në
rini ka patur shumë lidhje sentimentale.
– Lidhje sentimentale… Yabloner?
-Po, lidhje sentimentale. Unë vetë kam njohur një mësuese të hebraishtes, Deborah Soltis, që ishte dashuruar marrëzisht me të. Ishte një nga pacientet e mia. Ka vdekur rreth 10 vjet më parë.
Meqë ra fjala, Eiserman më tregoi një episod interesant:
“Yoel Yabloner dhe Deborah Soltis qëndruan bashkë më shumë se 20 vjet, duke humbur në diskutime të gjata, ku vendin kryesor e zinte literatura hebraike, saktësitë gramatikore, mbi Maimonidёt dhe mbi rabinin Judah ha-Levi, po kurrë nuk ishin puthur. Në momentin në të cilin trupat e tyre ishin afruar më shumë, kishin kërkuar ta përcaktonin me fjalë a me një shprehje idiomatike në fjalorin e madh të Ben Jehudah, atë ҫka po ngjiste me ta kur kokat e tyre u puqёn! Yabloneri si i hutuar nga eksitimi i tij jo normal, duke i larguar buzët e tij nga ato tё Deborah, kishte folur i pari:
– Deborah, hajt’ t’i shkëmbejmë syzet.
– Përse?!- i ishte kthyer Deborah me sytё e zmadhuar nga habia e kёsaj kёrkese absurde dhe aspak tё asaj qё priste ajo.
– Oh, kështu. Vetëm një çast,- i ishte pёrgjigjur shkurt ai.

Dy të dashuruarit kishin shkëmbyer syzet, po me ato të asaj ai nuk ia dilte të lexonte dhe anasjelltas. Për këtë ishin kthyer për të rregulluar syzet mbi hundë… dhe ky kishte qenë kontakti më i afërt, mё intim që kishin pasur gjatë gjithë 20 viteve! E beson dot?”

Më në fund kisha pushuar së vajturi në Broadway-n e Lindor. Artikujt i dërgoja në gazetë me postë. E kisha harruar Yoel Yablonerin. Nuk e dija në ishte ende në këtë botë. Kur, një ditë duke hyrë në hollin e një hoteli në Tel-Aviv, dëgjova një duartrokitje në një sallë ngjitur me hollin. Dera ishte gjysëm e hapur. Pas një foltoreje ishte Yoel Yabloneri që po mbante një diskutim, i veshur shik, me këmishë të bardhë, jelek mëndafshi me një fytyrë që kishte një pamje të freskët rozë, si të ishte i ri. Kishte dhëmbë të rinj dhe kishte lënë t’i rritej një mjekër e vogël e bardhë. Nuk kisha ndonjë plan të veҫantë, kështu që gjeta një karrike të zbrazët dhe u ula.

Yabloneri nuk fliste hebraishten e re, po gjuhën e shenjtë me një shqiptim ashkenazit. Vura re se kishte vendosur butona të shkëlqyeshëm në manshetat e këmishës. Nga këngët talmudike që po diskutoheshin dëgjova të shqiptoheshin prej tij fjalët: “Në çastin që pafundësia zotëroi gjithë hapësirën siç thotë Zohar, – nuk u ndalua hapësira nga prezenca e tij, e nëse jo, si ka mundur Al të krijojë Universin? Përgjigjen e ka dhënë rabini Seili Vital: “Para krijimit, atributet e të plotfuqishmit ishin tek të gjithë të cilët ishin të fuqishëm e të pavarur. Si mund të jesh mbret pa shërbëtorë dhe si mund të kesh mëshirë pa ditur se kujt ia drejton atё?” U pёrqёndrova mё shumё nё dёgjimin e atij diskutimi.

Yabloneri tërhiqte lehtas mjekrën sikur ai veprim do ta ndihmonte nё arsyetim dhe nuk rreshte sё hedhuri një sy shënimeve të tij. Herë pas herë pinte nga një gllënjkë ҫaj nga një gotë të vendosur në tryezë në anën tjetër të dosjeve me shënime. Vura re, se në mes të publikut ishin disa gra e vajza. Disa studente mbanin shënim atë që thoshte ai. Ҫuditërisht ishte edhe një murgeshë që dukej se e kuptonte gjuhën. Kuptova se shteti hebre ishte ringjallur. Dhe po në atë ҫast kuptova se rrallë më bëhej zemra mal nga fati i mirë i të tjerëve, po për mua, triumfi i Yablonerit ishte simboli i Amëshimit Hebre. Për dekada kishte qenë një njeri i vetëm, i injoruar.

Tani dukej që kishte kapur suksesin. Dëgjova atë ҫka kishte mbetur nga konferenca, që po pasohej nga një debat. E pabesueshme, po nga ky njeri i njohur si i trishtë, tani rrezatonte një shpirt humori! Mësova se konferenca ishte organizuar nga një komitet që kishte vendosur të botonte veprën e tij. Njëri prej pjestarëve të këtij komiteti më njohu dhe u afrua tё mё pёrshёndeste e ndёrkohё më pyeti nëse do dëshiroja të merrja pjesë në banketin kushtuar Yablonerit.
– A e di që ai është vegjeterian? Nuk e kishe menduar kurrë një banket vegjetarianësh, apo jo? Do të shërbehen vetëm fruta, lajthi…- mё tha
– Vetëm një herë në gjithë jetën time e kam menduar… por ia vlen të marrësh pjesë. – iu përgjigja.

Në pushimin mes konferencës dhe banketit, Yabloneri doli në tarracë për të pushuar pak. Dita kishte qenë vërtet e ngarkuar dhe në këtë pasdite të vonë nga deti frynte një fllad i lehtë. Nxitova ta takoj:
– Ju nuk kujtoheni për mua, po unë ju njoh.- i thashë duke i zgjatur dorën.
– Jo,jo, unë ju njoh shumë mirё dhe lexoj gjithҫka që ju shkruani, – m’u përgjegj -Madje edhe këtu në këtë vend përpiqem të mos i harroj tregimet tuaja. Dhe buzëqeshi! Po, buzëqeshi!
– Për mua është vërtet një nder i madh ta dëgjoj ta thoni këtë!- iu përgjigja vërtetë i surprizuar.
-“Zot në Qiell!- thashë me vete, – fiks kur ne kishim kujtuar se ky njeri ishte aq i heshtur, ai ishte bërë aq i sukseshëm!”

Filluam të flisnim.Ai më bëri pyetje për Amerikën, për Broadway-n Lindor dhe letërsinë yiddish, pёr gjendjen pas kaq vitesh largim.Dukej se ishte më shumë se i interesuar. Ndërkohë që po flisnim u afrua një grua që mbante mbi flokë një shall të bardhë, këpucë burrash me taka të ulta e të gjëra. Kishte një kokë të madhe, mollëza të kёrcyera, lёkurё plot pigment si një cigane, sy të zinj që shkëlqenin fort. Mbi lëkurën me pigment i shihej edhe një copë mjekër e egёr. Me zë të fortë mashkullor më thotë:
– Adoni, (Zotëri) burri im sapo ka përfunduar një konferencë të rëndësishme. Duhet të flasë në banket dhe duhet të pushojë ca. Në rast se jeni i sjellshëm lereni të qetë. Nuk është më i ri dhe nuk duhet të lodhet.
– Oh, më falni..! –iu përgjigja duke u tërhequr mënjanë.
Yabloneri u ngrys.
– Abigail, ky burrë është shkrimtar në yiddish, miku im.
– Mund të jetë një shkrimtar dhe një mik, po ti ke një fyt të coptuar. Po qe se do të diskutosh me të, më vonë do të jesh i ngjirur.
– Nuk po diskutojmë Abigail.
– Adonì të lutem, më dëgjo. Nuk kam ndër mend të blej ilaҫe për ty.
– Mirë, flasim më vonë, -më tha – kam një grua të devotshme -shtoi dhe u largua.
– Kështu kam dëgjuar, – iu përgjigja si nën zë.

Pjesmarrësit në banket hëngrën arrat, mandarinat, djathin e bananet që u servirёn. Yabloneri mbajti një tjetër fjalim, këtë herë mbi autorin e veprës kabalistike Traktati i Kasidimit. Gruaja e tij ishte ulur pranë tij.

Nganjëherë kur zëri i tij ҫirrej, ajo i ofronte një gotë yogurt. Pas diskutimit, gjatë të cilit Yabloneri tregoi shumë erudicion, presidenti i klubit qё kishin organizuar edhe kёtё takim, njoftoi se një profesor i Universitetit Hebraik ishte duke shkruar biografinë e Yablonerit dhe se kërkonte fonde për botim. Autori u thirr në skenë. Ishte një djalosh fytyrë rrumbullakët me sy të shkëlqyeshëm, me kippa-në e vogël që zhdukej midis flokëve gjithë brilantinë.

Në fjalën e mbylljes Yabloneri falenderoi miqtë e vjetër, studentët që kishin ardhur për ta nderuar. Qëndroi edhe tek falenderimet për gruan e tij, Abigail, ku theksoi se pa ndihmën e saj nuk do të kishte mundur kurrë të vinte rregull në dorëshkrime. Citoi, veҫ të tjerash burrin e saj të parë që e shpalli një gjeni, një shenjtor, një shtyllë mbështetëse të dijes. Nga një ҫantë që ngjante më e madhe se një valixhe, zonja Yabloner nxori një shami të kuqe, si ato që pёrdornin rabinët e vjetër, me të cilën fshiu hundët, duke provokuar një zhurmë që u dëgjua në të gjithë sallën. Po ajo nuk e zgjati, u ҫua në këmbë dhe iu drejtua të pranishmëve:
-Ai mund të ndërhyjë për ne drejt fronit të lavdisë! Ai mund tё ndёrhyjё! – thirri gruaja me një zë të fuqishëm që zotëroi sallën duke i ngritur krahët e shikimin lart, në fakt në një tavan plot me abazhurë.
Pas banketit shkova tek Yabloneri:
– Shpesh të kam parë të ulesh vetëm në lokalin tonë në Broadway, disa herë kam tentuar të të pyes përse nuk shkoje në Izrael? Ҫ’të ka shtyrë pёr të pritur kaq gjatë?
Ai bëri një pushim, si të donte të gjente përgjigjen më të mirë për pyetjen, dhe në fund shkundi shpatullat si nga njё lehtёsim nga njё peshё e rёndё dhe më tha:
– Njeriu nuk jeton sipas arsyes.

Kishin kaluar disa vjet. Tipografi i gazetës për të cilën punoja më kishte sjellë faqen e artikullit tim të fundit që duhej të dilte ditën tjetër, të shtunën, dhe nuk kisha më kohë për ta dërguar një kopje me postë. Më binte të merrja një taksi dhe ta ҫoja personalisht në sallën e faqosjes tipografike. Dorëzova faqen që mungonte shefit të repartit dhe zbrita në redaksi për të takuar drejtorin dhe disa kolegë, miq të vjetër. Ishte një gazetё e vogёl, jo e pёrditёshme, pёr tё cilёn, kur i vinte rradha tё dilte nё shitje, krijohej rrëmujë sepse shumë herë harrohej dita e shabbatit. Edhe pse lagija nuk ishte më krejtësisht hebreje, disa sinagoga, yeshivah dhe shtëpitë e studimit kasidik, kishin kundërshtuar të largohen. Andej e këtej, nëpër dritare shikoje gratë që ndiznin qirinjtë për shabbat. Burrat me kapele kadifeje me strehë të gjërë ose me berreta prej peliҫeje shkonin në lutje shoqëruar nga djemtë me kaҫurrela të gjata tek basetat. Nuk e di pse në atë ҫast më erdhën në mendje fjalët e babait tim:
“I gjithëpushtetshmi do të ketë gjithmonë pasuesit e tij.”

Dhe m’u kujtuan këngët liturgjike në vigjilje të shabbatit: “Lavdërojmë”, “Eja, dhëndrri im”, “Tempulli i mbretit”…

Nuk kisha më nxitim, kështu që vendosa të marr një filxhan kafe në lokalin tonë para se të zbrisnim nga metropoli për t’u kthyer në shtëpi. Shtyva derën rrotulluese. Për një çast m’u duk se nuk kishte ndryshuar asgjë dhe mendova se dëgjoja të njëjtat gjëra të viteve të para të kaluara në Amerikë ku tavolinat e lokalit zienin nga intelektualë të Botës së Vjetër që bërtisnin për opinionet e tyre mbi sionizmin, socializmin hebraik, mbi jetën dhe kulturën në Amerikë, shumë prej të cilëve nuk ishin as familjarë. Gjuha që dëgjohej tani ishte spanjishtja. Muret duket sikur ishin ripikturuar dhe skenat e Orchard Street, me gjithë karrocat dhe shitësit ambulantë, ishin zhdukur. Pikërisht në atë çast, veshur me të bardha, pashë një gjё që kurrë nuk do ta besoja. Në një tavolinë në qendër të lokalit ishte ulur Yoel Yabloner… pa mjekër, me veshjen prej rrecke dhe me një këmishë pa kopsa. Ishte tretur dhe goja e tij ishte kthyer në një zgavër bosh. Sytë e tij fiksoheshin në muret e zhveshura që kishte përballë. Mos po gabohesha? Jo. Ishte pikërisht Yabloner. Në fytyrën e tij mund të lexoje shqetësimin e dikujt që është në një dilemë pa kthim. Duke mbajtur filxhanin e kafesё në duar qëndrova. Duhej t’i afrohesha për t’a përshëndetur, ta pyesja në mund të ulesha në tavolinën e tij? Dikush më shtyri në mes të lokalit dhe kafeja m’u derdh. Luga ra në dysheme me një zhurmë metalike. Yabloneri më pa dhe sytë tanë u takuan për një çast. I bëra një përshëndetje, por nuk m’u përgjigj. Pastaj ai i ngriti sytë dhe e ktheu fytyrën në anë tjetër. Po, më kishte njohur, por nuk kishte më dëshirë për të folur. Gjeta një tavolinë dhe u ula. Piva atë e ҫka kishte mbetur nga kafeja, dhe vazhdova të shikoja Yablonerin vjedhurazi. Përse nuk ishte në Izrael? Ndjente mungesën e diçkaje këtu? Kishte ikur nga dikush? Kisha një dëshirë tepër të madhe për të shkuar e për ta pyetur, po e dija se nuk do të mund t’i nxirrja asgjë. Foli vetë:
– Njё forcë më e fortë se ajo e burrit dhe e gjithë llogaritjeve të tij, më nxorri jashtë Parajsës dhe më solli në Ferr – më tha.

Nuk i frekuentonte më as rregullat e të premtes në darkë. Ishte i nevrikosur jo vetëm me njerëzit, po edhe me vete shabbatin. Mbarova kafen dhe ika. Disa javë më vonë, lexova mes nekrologjive që Yoel Yabloner kishte vdekur. Ishte hedhur nga Brooklyn-i. Atë natë qëndrova zgjuar deri në tre, duke menduar për të. Përse ishte kthyer? Nuk kishte gjetur pendimin e mjaftueshëm për mëkatet e tij të rinisë? Apo rikthimi në Broadway-n Lindor kishte një shpjegim në doktrinën e Kabbalasë.? Ndonjë shkëndijë e shenjtë kishte ikur nga Bota e Harruar dhe kishte arritur të Keqen? Dhe a ishte e mundur të ndodhte që ta kishte gjetur atë, të Keqen, dhe ta kishte sjellë vetë origjinën e saj në atë tryezë? Më erdhi në mendje edhe një tjetër ide: ҫ’kishte dashur të tregonte së thelli me atë mësuese me të cilën kishte shkëmbyer syzet? Dhe m’u kujtuan fjalët e fundit që kisha dëgjuar të shqiptonte aty, pranë meje:
“Njeriu nuk jeton sipas arsyes.”

Shpjegime rreth termave
yeshivahͯ – yeshivah ёshtё institucion edukativ, shkollё ose akademi pёr studime tё avancuara tё teksteve religjioze tё Judaizmit, veҫanёrisht pёr Talmud dhe Torah.
yiddishͯ – gjuha e përdorur nga hebrenjtë në Evropën Qendrore e Lindore para Holokaustit. Në yidish shkruan edhe Isaak Bashevi Singeri, Nobelisti dhe autori i këtij tregimi. Sot yiddish flitet dhe shkruhet vetëm në Izrael dhe USA.
kabbalah᾽ – Kabbalah është në formë e misticizmit judaik që interpreton një tjetër tekst të shenjtë- Torah, për të kuptuar ndërlidhjen e Zotit me Natyrën dhe Njerëzimin.
ashkenazi – Ashkenazi i referohet një nëngrupi të dallueshëm të popullit hebre, paraardhësit e të cilëve u vendosën në Evropën Qendrore dhe Lindore, veçanërisht përgjatë lumit Rain në Gjermani, Francë dhe Poloni. Ata janë të ndryshëm nga ana kulturore nga hebrenjtë sefardikë dhe janë të njohur për tradita të tilla si përdorimi i gjuhës jidish dhe një ritual specifik sinagoge i njohur si “riti gjerman”. Sot, hebrenjtë ashkenazi përbëjnë shumicën e popullsisë hebraike të botës.
këngët Talmudike – Boshti i ligjit dhe legjendës urbane dhe ceremoniale hebraike që përfshin Mishnah dhe Gemara. Ekzistojnë dy versione të Talmudit: Talmudi Babilonas dhe Talmudi i Jerusalemit, më i hershëm.
Shabbat – Shabati është dita hebraike e pushimit dhe adhurimit, që festohet çdo javë nga perëndimi i diellit të premten deri në perëndim të diellit të shtunën. Ai përkujton pushimin e Zotit në ditën e shtatë pas krijimit dhe është një kohë për t’u ndalur nga puna dhe aktivitetet e kësaj bote për t’u përqendruar në familje, komunitet dhe ripërtëritje shpirtërore.
Kippah – Është një kapelë pa strehë që tradicionalisht vishet nga burrat hebrenj si shenjë nderimi dhe identiteti fetar. Praktika është një kujtesë për praninë e Zotit dhe vishet gjatë lutjes, studimit fetar dhe në ceremoni.