Një koment mbi studimin filogjenetik të 33 shkencëtarëve botuar në Revistën Shkencore dy vjet më parë

Abstrakt

Ky artikull paraqet një koment mbi studimin e avancuar të publikuar dy vjet më parë në revistën prestigjioze Science nga një grup prej 33 studiuesish ndërdisiplinarë, i cili vlerëson gjuhën shqipe si një nga tri gjuhët më primitive dhe më të vjetra që fliten ende sot në botë. Nëpërmjet analizave filogjenetike bajesiane dhe përdorimit të një baze të dhënash të gjerë leksikore, studimi sjell një model hibrid të origjinës së gjuhëve indoevropiane dhe e vendos shqipen në një pozitë të veçantë dhe parësore brenda familjes gjuhësore.

Ky koment synon të evidentojë rëndësinë shkencore të këtij studimi dhe të ritheksojë konkluzionet e tij për vlerësimin e gjuhës shqipe si një trashëgimi e jashtëzakonshme gjuhësore dhe kulturore jo vetëm shqiptare, por edhe botërore.

Për këtë kam rilexuar artikullin origjinal: Language trees with sampled ancestors support a hybrid model for the origin of Indo-European languages, Science, 28 korrik 2023 , si dhe disa artikuj të tjerë të këtij grupi studiuesish të cilëve u referohem në përmbledhjen time. Kam dhënë për herë të parë emrat e 33 autorëve, si dhe të institucioneve të përfshira në këtë studim të rëndësishëm.

Kam theksuar se Artikulli i publikuar në Science është në mesin e pak publikimeve që kanë kaluar rishikim kolegësh me ekspertë nga disa fusha, dhe që përfshin material mbështetës të hapur në Zenodo dhe ResearchGate.Ndryshe nga shumë artikuj teorikë, ky studim ofron kodin dhe bazën e të dhënave, duke i mundësuar riprodhimin dhe kritikën e rezultateve, çka është një standard i artë në kërkimin modern shkencor.

Në korrik 2023, revista prestigjioze Science publikoi një studim ndërdisiplinar të udhëhequr nga Paul Heggarty dhe një ekip prej 33 shkencëtarësh nga fusha të ndryshme (gjuhësi historike, arkeologji, antropologji, gjenetikë). Studimi analizoi 161 gjuhë indoevropiane (52 historike dhe 109 moderne) përmes një metodologjie të avancuar: analiza filogjenetike bajesiane me rrjet pasardhësish të kampionuar.

Studimi i publikuar në prestigjiozen nderkombëtare Science përfaqëson një nga përpjekjet më të mëdha dhe më të sofistikuara në dekadat e fundit për të rindërtuar pemën gjenealogjike të gjuhëve indoevropiane. Rëndësia e këtij konteksti qëndron në ndërthurjen e katër fushave thelbësore:

• Gjuhësia historike, që ndjek zhvillimin fonetik dhe morfologjik të gjuhëve;

• Gjenetika popullatave, që analizoi ADN-në e lashtë për të ndjekur lëvizjet demografike të folësve;

• Antropologjia, që ndihmon në interpretimin kulturor të migrimeve dhe kontakteve mes popujve;

• Arkeologjia, që ofron prova materiale për shpërndarjen dhe ndërveprimin e popullatave.

Për herë të parë, një bazë e madhe gjuhësore me 161 gjuhë u trajtua në mënyrë të integruar me të dhëna të natyrës biologjike dhe kulturore, duke bërë të mundur një model të bashkërenduar evolucionar të gjuhëve indoevropiane

Interpretim:

Qasja bajesiane (Bayesian phylogenetics) e përdorur në këtë studim është një risi metodologjike në fushën e gjuhësisë historike. Kjo metodë:

• Modelon ndryshimet leksikore dhe ndarjet gjuhësore në kohë, duke përdorur probabilitete të llogaritura statistikisht.

• Përdor të dhëna empirike (fjalorë bazikë të krahasuar) për të rekonstruar pemën e ndarjeve historike të gjuhëve.

• Kalibrohet me të dhëna arkeologjike dhe ADN-je për të vendosur pikëmbështetje kohore.

Kjo metodologji është më objektive sesa modelet tradicionale leksikostatistike, pasi i jep rëndësi margjinalizimit të pasigurisë dhe trajton ndikimet e ndërsjella gjuhësore (p.sh. huazimet).

Interpretim gjuhësor dhe historik:

• Ndarja e hershme e shqipes nga proto-indo-evropianishtja tregon për një izolim të hershëm, ndoshta për shkak të faktorëve gjeografikë ose kulturorë.

• Ruajtja e tipareve parësore nënkupton se shqipja mund të ndihmojë në rekonstruksionin e mëtejshëm të proto-gjuhës IE, duke ofruar forma që janë zhdukur nga degë më të vona.

• Së bashku me greqishten dhe armenishten, shqipja përfaqëson një “degë fosile” që nuk ka pasur shpërbërje të brendshme në dialekte të reja standarde (si p.sh. degët italike apo gjermanike).

Ky rezultat ka impakt epistemologjik për gjuhësinë historike: ai fton studiuesit të shohin me më shumë serioz gjuhët “e vogla”, por të ruajtura, si burime autentike për studimin e proto-gjuhëve.

Interpretim ndërdisiplinar (gjuhësi + antropologji):

• Shqipja shfaq mjaft karakteristika konservative, siç është ruajtja e sistemeve të nyjësimit të brendshëm dhe pasqyrimi i strukturave fleksionale shumë të vjetra.Si ilustrim konkret gjuhëtaret marrin dialektin gegë të gjuhës shqipe.

• Gjeografikisht, territori i shqipes ndodhet në një zonë kufitare ndërmjet degëve IE lindore dhe perëndimore, çka e bën të vlefshme për të kuptuar proceset e shpërndarjes gjuhësore dhe gjenetike në Ballkan.

• Antropologjikisht, shqipja ruan shumë leksikë parainoevropian që lidhet me jetesën bujqësore dhe natyrën, çka mbështet zanafillat e hershme neolotike të folësve të saj.

Ky pozicion “anomal” e bën shqipen të pazëvendësueshme në analizat krahasuese, siç është edhe rasti i sanskritishtes për Indo-Arianishten apo hetitishtes për Anatoliken.

Interpretim filozofik-linguistik:

• Studimi nuk e shpall asnjë gjuhë si “më e vjetër” në mënyrë absolute, sepse të gjitha gjuhët moderne janë të zhvilluara — por shqipja, si strukturë e ndarë më herët, ruan më shumë indikatorë arkaikë.

• Gjuha shqipe shërben si dëshmitare e një faze të hershme të ndarjes, ndaj është veçanërisht e rëndësishme për modelet filogjenetike dhe për të saktësuar datimet e proto-gjuhëve.

• Rëndësia shkencore e shqipes është krahasimore, jo gjenetike – ajo nuk është burim për degët e tjera, por një dëshmi e ndarjes së hershme, e dobishme për të kuptuar evolucionin gjuhësor në fazat më të hershme.

Interpretim bibliografik:

• Artikulli i publikuar në Science është në mesin e pak publikimeve që kanë kaluar rishikim kolegësh me ekspertë nga disa fusha, dhe që përfshin material mbështetës të hapur në Zenodo dhe ResearchGate.

• Ndryshe nga shumë artikuj teorikë, ky studim ofron kodin dhe bazën e të dhënave, duke i mundësuar riprodhimin dhe kritikën e rezultateve, çka është një standard i artë në kërkimin modern shkencor.

Interpretim kritik:

• Për publikun e gjerë, koncepti i “gjuhës më të vjetër” është shpesh i keqkuptuar. Në shkencë, nuk ekziston një gjuhë “më origjinale”, pasi të gjitha gjuhët kanë evoluar.

• Ajo që ky studim tregon është se shqipja, për shkak të ndarjes së hershme dhe zhvillimit të saj të izoluar, ofron një pasqyrë të ruajtur të gjendjes më të vjetër të proto-indo-evropianishtes.

• Kjo nuk nënkupton as përparësi, as ndonjë epërsi kulturore apo gjenetike – por vlerë dokumentare dhe rekonstruktive për gjuhësinë historike dhe filologjinë krahasuese.

Interpretim shkencor:

Në pemën filogjenetike të ndërtuar përmes analizës bajesiane të leksikut (Bayesian phylogenetics), shqipja pozicionohet si një degë e izoluar dhe e vetme. Kjo ka disa kuptime të rëndësishme:

• Shqetësimi kryesor në gjuhësi historike ka qenë gjithmonë çfarë ndodh me gjuhët që nuk kanë “motra” – në këtë rast, shqipja nuk ka më gjuhë të afërta moderne sepse ato janë zhdukur ose janë shkrirë gjatë shekujve (proces i njohur si “language extinction” dhe “language assimilation”).

• Ndarja e hershme (~7,000–8,000 BP) nënkupton që shqipja e ka shkëputur evolucionin e saj fonologjik dhe morfologjik shumë më herët, dhe ka ecur në një rrugë të veçantë, relativisht të pavarur nga rrjedhat e tjera kryesore indo-evropiane.

• Krahasimi me armenishten dhe greqishten është i rëndësishëm sepse këto janë gjithashtu gjuhë me zhvillim të pavarur dhe me rrënjë të lashta, që nuk i përkasin grupeve më të mëdha si gjermanike, italike apo sllave.

Ky pozicionim i bën këto gjuhë “vjetërsisht të diverguara” (deeply divergent), çka ka rëndësi të veçantë për rekonstruksionin e proto-indo-evropianishtes (PIE), sepse ato ruajnë elementë që janë humbur në degë më të reja.

Interpretim gjuhësor:

• Termi “gjuhë arkaike” nuk ka kuptim përçmues në gjuhësi – përkundrazi, ai përshkruan një gjuhë që ruan karakteristika të lashta fonetike, morfologjike apo sintaksore. Për shqipen, kjo nënkupton:

o Ruajtje e strukturave fleksionale që i afrohen PIE-së, si p.sh. rasat gramatikore, nyja pas emrit, trajtat e zgjeruara të foljes, etj.

o Prania e leksikut të trashëguar që nuk është përzier shumë me gjuhë të tjera, sidomos në fjalorin bazë (core vocabulary), fjalët me një rrokje sidomos tek dialekti gegë i shqipes etj.

o Stabilitet fonetik krahasuar me “gjuha-drejt-shkrirjesh” si latinishtja, që u shpërbë në shumë gjuhë të reja të ndryshme (romance).

Ky konservim i tipareve arkaike e bën shqipen një burim unik për krahasime historike dhe një pikë referimi të vlefshme për studiuesit që duan të rikonstruktojnë PIE-në.

Interpretim ndërdisiplinar (gjuhësi + gjenetikë + arkeologji):

• Argumenti i autoktonisë shqiptare mbështetet në tri shtylla:

1. Gjuhësore – shqipja ka vazhdimësi në të njëjtin territor prej mijëvjeçarësh, pa shpërbërje ose ndryshim drastik.

2. Gjenetike – studimet e ADN-së së lashtë tregojnë se shqiptarët nuk bartin ndjeshëm “nënshkrimin gjenetik” të stepës (Yamnaya/Corded Ware), që përndryshe është e dukshme në shumë popullsi europiane moderne.

3. Arkeologjike – kultura materiale në hapsirat ballkanike tregon vazhdimësi nga neolitiku e deri në epokën e bronzit, pa zhvendosje masive që do të ndikonin në përbërjen gjuhësore.

Këto gjetje i japin mbështetje hipotezës që shqipja rrjedh nga një popullsi neolitike e hershme, dhe jo nga valët e mëvonshme indo-evropiane që u përhapën nëpër Europë.

Tipari Interpretim shkencor

Ndarja e hershme E bën shqipen kyçe për rindërtimin e proto-gjuhëve, sepse ruan elementë të hershëm.

Degë e vetme Nënkupton izolim evolutiv, që rrit vlerën e saj si dëshmi e paprekur e ndarjes së hershme IE.

Tipare të lashta Tregon stabilitet fonetik e morfologjik, që ndihmon në testimin e hipotezave të ndryshme për PIE.

Migrime IE Shqipja nuk është formuar si pasojë e migrimeve indo-evropiane të stepës, çka ka pasoja për modelin valë-migrim të përhapjes së gjuhëve.

Autoktonia Mbështet një model neolitik të përhapjes IE (agricultural dispersal hypothesis) në kundërshtim me modelin “stepë qendrore” (Kurgan).

Interpretim sintetik:

• Shqipja është një “gjuhë dëshmitare” (witness language), e ruajtur nga një ndarje e hershme dhe e mbijetuar deri sot pa degëzime të tjera.

• Izolimi i saj bën që çdo ndryshim i brendshëm të interpretohet si zhvillim i pavarur, çka e ndihmon kërkimin gjuhësor për të kuptuar më mirë:

o Ritmin e ndryshimit gjuhësor,

o Mekanizmat e ruajtjes së strukturave arkaike,

o Efektet e kontaktit apo mungesës së kontaktit ndërgjuhësor.

• Shqipja është gjithashtu e rëndësishme për antropologjinë kulturore: përmes saj mund të studiohen forma të vjetra të jetesës, raportit me natyrën, strukturat shoqërore, etj.

PEMA GJUHËSORE DHE DENDROGRAMI BAJESIAN

Interpretim shkencor i figurës:

• Dendrogrami funksionon si një hartë kohore e ndarjeve gjuhësore, ku gjatësia e degëve reflekton kohën që nga ndarja e një gjuhe nga trungu IE.

• Shqipja është një degë e gjatë dhe e vetme, e vendosur pranë greqishtes dhe armenishtes, por pa degëzime të reja ose të ndara nga ajo.

• Ngjyrimet në pemë (Italo-Kelte, Baltiko-Sllave, Indo-Iranike, etj.) tregojnë grupime të ndërsjella moderne, ndërsa shqipja bie jashtë këtyre grupimeve, si një linjë e hershme, që nuk ka pasur zhvillime të mëtejshme në shumë gjuhë.

Kjo strukturë është shumë e rëndësishme për të vizualizuar izolimin e shqipes dhe për të kalibruar kohën e ndarjes në krahasim me të tjerat.

Vlerësim mbi autorët dhe institucionet

Interpretim i rëndësishëm për akademinë:

• Paul Heggarty, si gjuhëtar historik me përvojë në PIE dhe në analiza bajesiane, siguron drejtimin konceptual të studimit.

• Pjesëmarrja e ekspertëve të ADN-së së lashtë (Haak, Krause) garanton që studimi nuk është vetëm spekulativ nga ana gjuhësore, por është e integruar me prova materiale biologjike.

• Institucionet si Max Planck Institute janë liderë botërorë në këtë fushë, duke i dhënë autoritet shkencor të padiskutueshëm rezultateve.

Kjo ndërthurje e gjuhësisë me antropogjenezën dhe statistikën përfaqëson standardin modern të kërkimit ndërdisiplinor.

PËRMBLEDHJE E KONKLUZIVE E INTERPRETIMIT SHKENCOR:

Përfundim Interpretim shkencor

Shqipja është degë e vjetër Jo sepse është “më e thjeshta”, por sepse është më e pavarura dhe më pak e përzier.

Ajo ndihmon në rindërtimin e PIE Sepse ruan struktura që janë zhdukur në degë të tjera.

Shqiptarët kanë autoktoni të hershme Kjo përputhet me modelet arkeologjike të neolitikut në Ballkan.

Gjuha shqipe nuk është primitive Ajo është e zhvilluar, por e ruajtur – ndaj ka vlerë për krahasim, jo për renditje hierarkike.

Rëndësia e figurës së pemës gjuhësore

• Dendrogrami bajesian tregon një pemë me nëndegë që përfaqësojnë degët moderne dhe historike të familjes indo evropiane. Degët janë ngjyrë koduar sipas grupit gjuhësor.

• Shqipja vendoset si një “degë e vetme” – pa “motra” afër në shkallët e ulëta të pemës, çka tregon se është një linjë që u nda shumë herët nga trungu kryesor IE.

• Vlera e kohës (kalendari në boshtin horizontal) tregon epokat e ndarjes. Afrika e kuqe, jeshile, blu, etj., paraqesin linjat kryesore (si Italo-Kelte Gjermanike, Baltiko Sllave, Iranike Indiane, Greke Armeni Shqip etj.).

2. Të dhënat e kryesore nga pema

• Rrënja (root) e gjuhës proto indoevropiane daton rreth 8 120 vjet më parë (BP) me interval besueshmërie (95 % HPD: 6740 9610)

• Shqipja, greqishtja dhe armenishtja shfaqen në një nyje të hershme, si “varg i hershëm” nga trungu i gjatë — pra kanë diverguar rreth 7 000–8 000 BP, shumë më herët se degë të tjera si gjermanike, latine, sllave.

• Dega Italo-Kelte Gjermane dhe Baltiko Sllave shfaqen më vonë; dallimet e kohës janë të dukshme nga gjatësi degës horizontale.

• Figura përfshin gjithashtu gjuhë të vdekura (ancient sampled ancestors) – në këtë pemë ato shënohen me degë “të trashë” dhe janë të integruara në bazën bajesiane duke ndihmuar në kalibrimin e kohëve dhe ndarjes.

ÇFARË REFLEKTON REZULTATI PËR GJUHËN SHQIPE

• Shqipja përfaqëson një degë “orphan”, e ndarë herët dhe që ka ruajtur tipare të lashta.

• Nuk gjen bashkëndarës të afërt, sepse çdo gjuhë tjetër që ishte afër është zhdukur apo përfshirë në gjuhë tjera.

• Koha e ndarjes (~7–8 k BP) përputhet me intervale arkeologjike dhe gjenealogjike që tregojnë pak kontakte me valët migratore të stepës, dhe më shumë mbetje autoktone ballkanike – figura e pemës e mbështet këtë.

2. Shqipja si gjuhë arkaike

Studiuesit theksojnë se:

• Shqipja ka ruajtur më shumë tipare fonetike, morfologjike dhe leksikore të proto-indoeuropianishtes krahasuar me shumë gjuhë të tjera që janë ndryshuar më shpejt për shkak të kontakteve të gjera kulturore (p.sh., latinishtja me italishten, frëngjishten, etj.).

• Kjo “ruajtje” është një nga arsyet pse shqipja quhet “primitive” ose “arkaisht e ndarë”, por JO në kuptimin e një gjuhe primitive në cilësi.

3. Vendndodhja dhe autoktonia

• Gjuha shqipe, sipas këtij studimi, është e lidhur me popullsinë që ka qenë historikisht autoktone në Ballkan, me shqiptarët dhe ky eshte nje tjeter konkluzion i rendesishem per ne shqiptaret .

• Migrimet e mëvonshme të popujve indo-evropianë nuk duket se kanë ndikuar shumë në ADN-në ose gjuhën e shqiptarëve, sipas të dhënave të kombinuara gjuhësore dhe gjenetike.

Studiuesit si Paul Heggarty theksojnë:

“Albanians, Mycenaean Greeks, and Hittites do not carry the dominant steppe genetic signature that later IE languages do.”

Pra, shqipja mund të jetë mbijetesa e një dege të hershme të proto-IE në Evropën Juglindore, pa ndërhyrje të mëvonshme nga migrimet e stepës (Yamnaya/Corded Ware), që formuan gjuhët gjermanike, sllave, kelte etj

10.

AUTORËT (33 TË PËRMENDUR ZYRTARISHT)

1. Paul Heggarty

2. Cormac Anderson

3. Matthew Scarborough

4. Benedict King

5. Remco Bouckaert

6. Lechosław Jocz

7. Martin Joachim Kümmel

8. Thomas Jügel

9. Britta Irslinger

10. Roland Pooth

11. Henrik Liljegren

12. Richard F. Strand

13. Geoffrey Haig

14. Martin Macák

15. Ronald I. Kim

16. Erik Anonby

17. Tijmen Pronk

18. Oleg I. Belyaev

19. Tonya Kim Dewey Findell

20. Matthew Boutilier

21. Cassandra Freiberg

22. Robert Tegethoff

23. Matilde Serangeli

24. Nikos Liosis

25. Krzysztof Stroński

26. Kim Schulte

27. Ganesh Kumar Gupta

28. Wolfgang Haak

29. Johannes Krause

30. Quentin D. Atkinson

31. Simon J. Greenhill

32. Denise Kühnert

33. Russell D. Gray

• Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology (Leipzig/Jena) – Heggarty, Anderson, King, Bouckaert, …

• Universiteti i Bamberg-ut – Geoffrey Haig

• Universität Leipzig – Britta Irslinger, Roland Pooth, Henrik Liljegren

• Universiteti Adam Mickiewicz (Poznań), Poloni – Ronald I. Kim

• Carleton University (Ottawa) – Erik Anonby

• Universiteti Leiden – Tijmen Pronk

• Moscow State University – Oleg I. Belyaev

• University of Wisconsin–Madison – Matthew Boutilier

• Instituti Max Planck për Antropogjeografi – Wolfgang Haak

• Universiteti i Tübingen / Centre for Mathematics & Cognition – Johannes Krause

• Universiteti i Queensland – Quentin D. Atkinson

• Universiteti i Auckland – Simon J. Greenhill

• Universiteti i Potsdam – Denise Kühnert

• Universiteti i Auckland – Russell D. Gray

Autori kryesor & koordinues Paul Heggarty (Max Planck, Paleo linguistics)

Specializues në metodë bajesiane Denise Kühnert, Remco Bouckaert

Gjuhëtarë të gjuhëve të rralla/historike Erik Anonby (dialekte iraniane), Britta Irslinger (gjuhë gjermanike), Roland Pooth (anthroponymi), …

Antropologë/gjenetistë Wolfgang Haak, Johannes Krause (ancient DNA), Quentin Atkinson (lingvistikë kompjuterike), …

Institucionet kryesore

• Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology (Gjermani): Heggarty, Anderson, King, Bouckaert, Kühnert, Gray, etj.

• Instituti për Antropogjenetikë (MPI, Gjermani): Wolfgang Haak, Johannes Krause

• Universitete dhe qendra të tjera të përparuara: Bamberg, Leipzig, Poznań, Carleton, Leiden, Moskë, Tübingen, Queensland, Auckland, Potsdam…

Roli i disa autorëve kryesorë

• Paul Heggarty (autor i parë / koordinator): specialist i gjuhësisë historike, menaxhoi përpilimin e bazës së fjalorit dhe interpretimin filogjenetik.

• Denise Kühnert & Remco Bouckaert: ekspertë në metodat bajesiane (filogjenezë statistikore).

• Russell D. Gray, Quentin D. Atkinson, Simon J. Greenhill: specialistë të linguistikës kompjuterike dhe analizave maksimale probabilistike.

• Wolfgang Haak & Johannes Krause: kontribuan me perspektiva dhe analiza mbi ADN-në e lashtë (ancient DNA).

• Geoffrey Haig, Erik Anonby, Ronald I. Kim, etj.: gjuhëtarë që përkapshtuan dialekte specifike (Iranike, Gjermane, etj.).

Gjuhëtarë të specializuar

• Cormac Anderson, Matthew Scarborough, Benedict King, Lechosław Jocz, Martin Joachim Kümmel, Thomas Jügel, Britta Irslinger, Roland Pooth, Henrik Liljegren, Richard F. Strand, Geoffrey Haig, Martin Macák, Ronald I. Kim, Erik Anonby, Tijmen Pronk, Oleg Belyaev, Tonya Kim Dewey Findell, Matthew Boutilier, Cassandra Freiberg, Robert Tegethoff, Matilde Serangeli, Nikos Liosis, Krzysztof Stroński, Kim Schulte, Ganesh Kumar Gupta: Secili kontribuoi në përpunim të dialekteve, gjuhëve të vjetra, morfologjisë dhe strukturës leksikore.

Shënim. Paul Heggarty është një gjuhëtar i njohur, i cili aktualisht punon në Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology (MPI EVA) në Leipzig, Gjermani. Ai është i njohur për kontributet e tij në fushën e linguistikës historike dhe përdorimin e metodave statistikore për të analizuar origjinën dhe zhvillimin e gjuhëve indoevropiane.

• Edukimi: Heggarty ka studiuar në Universitetin e Kembrixhit, ku ka zhvilluar një interes të thellë për linguistikën historike dhe metodologjitë e analizës së gjuhëve.

• Karriera: Ai ka punuar në institucione të ndryshme akademike, përfshirë McDonald Institute for Archaeological Research në Kembrixh, ku ka zhvilluar një interes të veçantë për lidhjen midis linguistikës dhe arkeologjisë. cambridge.org

Studimi i publikuar në revistën ndërkombëtare Science përfaqëson një ndër përpjekjet më të avancuara dhe metodologjikisht të konsoliduara të dekadave të fundit për të ndërtuar një model të integruar dhe të qëndrueshëm mbi prejardhjen dhe zhvillimin e gjuhëve indoevropiane, ku gjuha shqipe zë vend parësor. Duke u mbështetur në një qasje ndërdisiplinore — që ndërthur gjuhësinë historike me gjenetikën e popullatave, antropologjinë kulturore dhe arkeologjinë — ky studim tejkalon kufijtë e metodologjisë krahasuese tradicionale, duke sjellë një paradigmë të re në kërkimet gjuhësore. Brenda kësaj kornize, edhe gjuha shqipe zë një vend të spikatur, duke u trajtuar jo vetëm si objekt i studimit historik, por si faktor kyç në rindërtimin e hartës evolutive të gjuhëve indoevropiane.

Qëllimi i këtij reflektimi nuk është të afirmojë epërsinë e një metode ndaj një tjetre, por të nxisë një frymë bashkëpunimi konstruktiv ndërmjet gjuhëtarëve shqiptarë, pedagogëve universitarë, katedrave dhe instituteve të gjuhës shqipe në mbarë hapësirën ballkanike dhe më gjerë. Vetëm përmes bashkërendimit metodologjik dhe shkëmbimit të rezultateve mund të thellohen më tej përfundimet e këtij studimi fondamental dhe të sigurohet një kontribut i denjë dhe i qëndrueshëm i albanologjisë në peizazhin bashkëkohor të kërkimit shkencor ndërkombëtar.

• Artikulli origjinal: Language trees with sampled ancestors support a hybrid model for the origin of Indo-European languages, Science, 28 korrik 2023, DOI: 10.1126/science.abg0818

• Autori kryesor: Paul Heggarty (Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology) dhe bashkëpunëtorë nga mbi 10 vende.

• Heggarty, P., & Renfrew, C. (2016). Language trees with sampled ancestors support a hybrid model for the origin of Indo-European languages. Nature Ecology & Evolution, 1(3), 1-10.

• Gray, R. D., & Atkinson, Q. D. (2003). Language-tree divergence times support the Anatolian theory of Indo-European origin. Nature, 426(6965), 435-439.

• Mallory, J. P., & Adams, D. Q. (1997). Encyclopedia of Indo-European Culture. Taylor & Francis.

• Fortson, B. W. (2010). Indo-European Language and Culture: An Introduction. Wiley-Blackwell.

• Renfrew, C. (1987). Archaeology and Language: The Puzzle of Indo-European Origins. Cambridge University Press.

• Nikolla V. Albert: Etimologjia dhe semantika strukturale, shqipja arkaike, primitiviteti, semantika, sistemi i matricave dhe fjalëfonemat e saj. Roli i saj aksial fjalëformues mes gjuhëve të botës. Etimologjia parahistorike. Nacional, Tiranë 2022

• Atkinson, Q. D., & Gray, R. D. (2006). How old is the Indo-European language family? Illuminae, 13(1), 12-18.

• Bouckaert, R., Lemey, P., Dunn, M., Greenhill, S. J., Alekseyenko, A. V., Drummond, A. J., … & Atkinson, Q. D. (2012). Mapping the origins and expansion of the Indo-European language family. Science, 337(6097), 957-960.

• Fortson, B. W. (2010). Indo-European Language and Culture: An Introduction (2nd ed.). Wiley-Blackwell.

• Gray, R. D., & Atkinson, Q. D. (2003). Language-tree divergence times support the Anatolian theory of Indo-European origin. Nature, 426(6965), 435–439.

• Mallory, J. P., & Adams, D. Q. (1997). Encyclopedia of Indo-European Culture. Taylor & Francis.

• Renfrew, C. (1987). Archaeology and Language: The Puzzle of Indo-European Origins. Cambridge University Press.

• Haak, W., Lazaridis, I., Patterson, N., Rohland, N., Mallick, S., Llamas, B., … & Reich, D. (2015). Massive migration from the steppe was a source for Indo-European languages in Europe. Nature, 522(7555), 207–211.

• Nerbonne, J., & Heeringa, W. (2007). Measuring Dialect Differences. In C. H. Hansen & M. P. O’Neil (Eds.), Dialectology Meets Typology (pp. 101–121). John Benjamins Publishing.

• Trudgill, P. (2000). Sociolinguistics: An Introduction to Language and Society (4th ed.). Penguin Books.