Denis Didero
(5 tetor 1713 – 31 korrik 1784)
& d’Alambert
(16 nëntor 1717 – 29 tetor 1783)

Nga viti 1750 deri në vitin 1770, midis Enciklopedistëve kishte shumë filozofë radikalë, pavarësisht në kishin marrë pjesë në ndërtimin e veprës gjigande apo jo. Por, ndër të gjithë, u shquan dy redaktorët e mëdhenj, Didero e d’Alambert.

Denis Didero, biri i një fabrikuesi thikash, lindi në Langres në vitin 1713. Aftësitë e tij spikatën shumë herët, pasi studioi në shkollën e qytetit të lindjes, e drejtuar nga jezuitët, djaloshi Denis u dërgua në Paris, në një kolegj po të jezuitëve. Por Dideroi, i etur për dije nuk mund të kënaqej duke mësuar një profesion. Ai i la pas dore studimet profesionale dhe nisi të studiojë filozofinë, gjuhët klasike, shkencat e natyrës dhe matematikën, kurse nevojat ekonomike i plotësonte duke dhënë mësim e duke punuar tek botues të ndryshëm.

Më pas ai studioi drejtësi si nëpunës i diplomuar në zyrën e Clément de Ris, por ishte më i interesuar në gjuhë, letërsi, filozofi dhe matematikë të lartë. Për jetën e tij në periudhën 1734 deri në 1744 dihet relativisht pak. Ai hoqi dorë nga një ambicie e hershme për t’u futur në teatër dhe, në vend të kësaj, dha mësim për të jetuar, jetoi në varfëri si botues dhe shkroi predikime për misionarët me 50 ecu secili. Një kohë ai duket se e ka menduar idenë e të ndjekurit të një karrierë kishtare, por është tejet e pamundur që të ketë hyrë në një seminar. Megjithatë, puna e tij dëshmon se ai ka kaluar një krizë fetare dhe përparoi relativisht ngadalë nga katolicizmi romak në deizëm dhe më pas në ateizëm dhe materializëm filozofik. Se ai jetoi çrregullt si një bohem në këtë kohë bëhet e qartë në romanin e tij të botuar pas vdekjes, Nipi i Ramoit. Ai frekuentonte kafenetë, veçanërisht Régence dhe Procope, ku takoi filozofin Zhan Thak Ruso në 1741 dhe krijoi një miqësi me të që zgjati për 15 vjet, derisa u prish nga një grindje.

Në vitin 1741 ai takoi Antuanet Shampion, vajzën e një tregtari liri, dhe në 1743 u martua me të – fshehurazi, për shkak të mosmiratimit të të atit. Marrëdhënia bazohej në një dashuri romantike, por martesa nuk ishte e lumtur për shkak të interesave të papajtueshme. Lidhja, megjithatë, u mbajt pjesërisht nëpërmjet një dashurie të përbashkët për vajzën e tyre, Anxhélik, e vetmja mbijetuese e tre fëmijëve, e cila lindi në vitin 1753 dhe që Didero përfundimisht u nda dhe ajo u martua me Albert dë Vandë, një burrë me reputacion në Langres. Didero i kushtoi shumë vëmendje edukimit të vajzës dhe për të shkroi një rrëfim të shkurtër jete që e klasifikoi në dorëshkrimet e tij.

Për të fituar jetesën, Didero ndërmori punë përkthimi dhe në vitin 1745 botoi një përkthim falas të «Hetimit në lidhje me Virtytin» nga Konti i 3-të i Shaftesburit, famën dhe ndikimin e të cilit e përhapi në Francë. Vepra e Dideroit, 1746 – Mendime Filozofike, një vepër origjinale me ide të reja dhe shpërthyese anti-krishtere të shprehura në një prozë të gjallë, përmban shumë pasazhe të përkthyera drejtpërdrejt nga Shaftesburi ose të frymëzuara nga ai. Të ardhurat e këtij botimi, si dhe të romanit të tij të supozuar të pahijshëm 1748, Xhevahire të pavëmendshme, u përdorën për të përmbushur kërkesat e të dashurës së tij, Madlen dë Pyisjë, me të cilën u nda disa vite më vonë. Në vitin 1755 ai takoi Sofi Volan, me të cilën krijoi një lidhje që do të zgjaste më shumë se 20 vjet. Lidhja u bazua në interesa të përbashkëta, simpati natyrore dhe një miqësi më të thellë. Korrespondenca e tij me Sofinë, së bashku me letrat e tij të tjera, formon një nga gjërat më interesante mbi personalitetin, entuziazmin dhe idetë e Dideroit dhe mbi shoqërinë intelektuale të Luizë d’Epinaj, F.M. Grimm, Baroni d’Holbah, Ferdinando Galiani dhe shkrimtarë e mendimtarë të tjerë deistë (filozofë) me të cilët ndihej më mirë se në shtëpi. Nëpërmjet Rusoit, Didero takoi filozofin Etjen Bono dë Kondillak dhe për një kohë të tre miqtë darkuan së bashku në Panier Flëri.

Enciklopedia dhe veprat letrare:

Në vitin 1745, botuesi André Le Breton iu afrua Dideroit me qëllim që të nxirrte një përkthim në frëngjisht të Ciklopedisë së Efraim Shambers, pasi dy përkthyes të tjerë ishin tërhequr nga projekti. Didero ndërmori detyrën me matematikanin e shquar Jean Le Rond d’Alembert si bashkë-redaktor, por shpejt ndryshoi thellësisht natyrën e botimit, duke zgjeruar fushëveprimin e tij dhe duke e shndërruar atë në një organ të rëndësishëm të opinionit radikal dhe revolucionar. Ai mblodhi rreth vetes një ekip letrarësh, shkencëtarësh dhe madje edhe priftërinjsh të përkushtuar, shumë prej të cilëve, ende të panjohur, do të linin gjurmë në jetën e mëvonshme. Të gjithë punuan me një synim të përbashkët: të çonin më tej dijen dhe, duke vepruar kështu, t’u jepnin një goditje të fortë forcave reaksionare në kishë dhe në shtet. Si një fjalor racional, Enciklopedia duhej të nxirrte parimet dhe zbatimet thelbësore të çdo arti dhe shkence. Filozofia themelore ishte racionalizmi dhe një besim i kualifikuar në përparimin e mendjes njerëzore.

Në vitin 1749, Diderot botoi Një Ese mbi Verbërinë, e jashtëzakonshme për atë çfarë propozonte t’u mësonte të verbërve të lexojnë përmes shqisës së prekjes, përgjatë linjave që Luis Braj do të ndiqte në shekullin e 19-të, si dhe për prezantimin e hapit të parë në teorinë e tij evolucionare të mbijetesës me anë të përshtatjes së epërme. Ky ekspozim i guximshëm i doktrinës së ateizmit materialist, me theksin e saj në varësinë njerëzore nga përshtypjet shqisore, çoi në arrestimin dhe burgosjen e Dideroit në burgun e Vinsenës për tre muaj. Megjithatë, puna e Dideroit mbi Enciklopedinë nuk u ndërpre për shumë kohë dhe në vitin 1750 ai përshkroi programin e tij për të në një Prospectusi, të cilin d’Alembert e zgjeroi në veprën e rëndësishme Fjalë paraprake, 1751. Historia e Enciklopedisë, që nga botimi i vëllimit të parë në vitin 1751 deri në shpërndarjen e vëllimeve të fundit të pllakave në vitin 1772, ishte e mbushur me probleme, por suksesi përfundimtar nuk u vu kurrë në dyshim. Didero nuk u dekurajua nga censura e qeverisë ndaj veprës dhe nga kritikat e konservatorëve dhe reaksionarëve. Një moment kritik ndodhi në vitin 1758, me botimin e vëllimit të shtatë, kur d’Alembert dha dorëheqjen pasi mori paralajmërim për telashe dhe pasi lexoi sulmin e Rusoit ndaj artikullit të tij ‘Genève’. Një tjetër goditje e rëndë erdhi kur libri i filozofit Helvétius, Mbi Mendjen, që thuhet se ishte një përmbledhje e Enciklopedisë, u dënua me djegie nga Parlamenti i Parisit dhe vetë Enciklopedia u ndal zyrtarisht. I pa tunduar nga oferta e Volterit për të vazhduar botimin jashtë Francës, Diderot qëndroi në Paris me shumë këmbëngulje dhe botoi fshehurazi vëllimet e mëvonshme të Enciklopedisë. Megjithatë, ai u lëndua thellë nga zbulimi në vitin 1764 se Le Breton kishte hequr fshehurazi materiale komprometuese nga fletët e korrigjuara të provave të rreth 10 vëllimeve të folio-s. Pasazhet e censuruara, megjithëse me interes të konsiderueshëm, nuk do të kishin bërë një ndryshim të dukshëm në ndikimin e veprës.

Katër vepra proze nga Didero u botuan pas vdekjes: romani Murgesha, 1796; romani Zhak fatalisti, 1796; Nipi i Ramoit, botuar në gjermanisht më 1805, një skicë personazhi në formë dialogu; dhe Shtesë për Udhëtimin e Bugënvilit, botuar më 1796.

Murgesha përshkruan përvojat shqetësuese dhe në fund të fundit tragjike të një vajze që detyrohet të bëhet murgeshë kundër vullnetit të saj. Në veprën Zhak fatalisti, Zhaku, i cili beson te fati, është i përfshirë në një debat të pafund me mësuesin e tij, i cili nuk beson, ndërsa ata udhëtojnë duke ritreguar historinë e jetës dhe dashurive të tyre. Pikëpamja filozofike e Dideroit në këtë vepër është ambivalente, siç është edhe pikëpamja e tij etike tek Nipi i Ramoit. Vepra e fundit është një dialog midis Dideroit dhe një muzikanti bohem i cili bazohet pjesërisht në nipin e kompozitorit francez Zhan-Filip Ramo. Kjo vepër mund të quhet me të drejtë satirë, pasi sfidon ligësinë e shoqërisë bashkëkohore dhe hipokrizinë e moralit të saj. Nipi i Ramoit përshkruhet si një parazit, pa turp, egoist, një ekscentrik dhe një muzikant i talentuar, por i paaftë të lërë gjurmë përmes talentit të pamjaftueshëm. Dialogu i tij me Dideroin është spontan dhe i mprehtë, dhe ka digresione, një diskutim të gjatë mbi polemikat muzikore bashkëkohore kundër armiqve të vetë Dideroit. Kjo zbavitje e konceptuar në mënyrë brilante, shumë origjinale dhe argëtuese zbulon kompleksitetin e personalitetit të Dideroit dhe të ideve të tij filozofike. Në Shtesë e udhëtimit të Bugënvilit, Didero, duke diskutuar mbi zakonet e banorëve të ishujve të Paqësorit Jugor, thekson konceptin e tij për një shoqëri të lirë të bazuar në tolerancë dhe zhvillon pikëpamjet e tij mbi lirinë seksuale.

Duke parashtruar një doktrinë ateiste e materialiste, e parime shumë pak ortodokse, për problemet fetare e politike, fitoi urrejtjen e pushtetit. Vepra e parë e tij origjinale u dogj nga xhelatët, e dyta do t’i kushtonte disa muaj burg. Shansin e tij të madh Dideroi e pati kur u zgjodh redaktor i Enciklopedisë. Ai ishte sak njeriu i duhur për këtë punë. Njohuritë e tij qenë të mahnitshme. Stili i tij ishte i zhdërvjellët, pa asnjë shenjë pedantizmi.

Me gjithë vështirësitë e mëdha, Dideroi iu vu punës me mish e me shpirt, për përfundimin e veprës gjigante, për rreth njëzet vjet. Përfundimisht Enciklopedia u firmos nga racionalizmi i tij. Kjo vepër aq e madhe, e paguar pak, nuk mund të kënaqte oreksin për punë të tij. Kur vdiq, Dideroi la shumë shkrime të tjera filozofike, pjesë teatrore dhe vepra të tëra letrare, kritika arti si edhe një korrespondencë tepër të gjerë. Ai vdiq në vitin 1784, pesë vjet përpara atij Revolucioni për të cilin kishte ëndërruar aq shumë.

Ndikimi i Dideroit vinte sidomos nga personaliteti i tij. Forca e tij qëndronte në bashkëbisedimin të cilit i kushtonte fantazinë gjeniale, në kureshtjen gjithmonë të zgjuar, në karakterin impulsiv. Didero ishte edukatori, profeti që mbillte shumë ide pjellore e mendime të reja.

Nuk është rastësi që Ruso, idenë për Ligjëratën e tij të parë e gjeti pas këmbimit të pikëpamjeve me Dideronë i cili atëherë ndodhej në burg në Vinsene. Didero ishte një entuziast i ndjenjës i llojit Riçardson, tek Rusoi kjo valë sentimentalizmi do të bëhej një baticë e menjëhershme.

Didero shkroi disa drama. Ai e deshi teatrin, madje një kohë pati edhe përkushtim, por shpejt u ftoh. Teoritë e tij mbi dramën, megjithatë, do të ushtronin një ndikim përcaktues mbi dramaturgun gjerman Gotthold Lessing. Duke marrë si pikënisje komedinë që të bën për të qarë, Didero thekson nevojën për realizëm më të madh në skenë dhe favorizoi dramën serioze borgjeze të jetës reale.

Megjithëse Didero shkroi kritikë letrare, është kritiku i parë i madh i artit, që mbulonte Sallonet e Parisit, ose ekspozitat vjetore të artit. Analiza e tij e artit, artistëve dhe teknikës së pikturës, së bashku me shkëlqimin e shijes dhe stilit të tij, i kanë dhënë famë pas vdekjes; Esetë (botuar më 1796) veçanërisht, u admiruan nga Gëte dhe më vonë nga poeti dhe kritiku i shekullit të 19-të, Sharl Bodler.

Përfundimi i Enciklopedisë në vitin 1772 e la Dideroin pa një burim të ardhurash. Për ta lehtësuar atë nga shqetësimet financiare, Katerina e Madhe e Rusisë bleu fillimisht bibliotekën e tij përmes një agjenti në Paris, duke i kërkuar atij t’i mbante librat derisa t’i kërkonte ato, dhe më pas e emëroi bibliotekar me një pagë vjetore për gjithë jetën e tij. Dideroi shkoi në Shën Petersburg në vitin 1773 për ta falënderuar atë për mbështetjen e saj financiare dhe u prit me nderime dhe ngrohtësi të madhe. Ai shkroi për të ‘Plani i një Universiteti për Qeverinë e Rusisë. Qëndroi pesë muaj, mjaftueshëm gjatë për t’u zhgënjyer nga despotizmi i iluminuar si një zgjidhje për problemet shoqërore.

Në vitin 1774, Didero, tani i moshuar dhe i sëmurë, punoi mbi një përgënjeshtrim të veprës së Helvétius-it, më 1772, Mbi Njeriun. Shkroi ‘Bisedë me Mareshalin’ dhe botoi në vitin 1778 ‘Ese mbi mbretërimin e Klaudit dhe Neronit’. Zakonisht i njohur si ‘Ese mbi jetën e Senekës’, vepra mund të konsiderohet si një apologji për satirikun dhe filozofin romak. Rrethi intim i Dideroit po ngushtohej. Dalëngadalë Didero u tërhoq në guaskën e jetës së tij personale dhe familjare. Vdekja e Sofi Volan më 1784 ishte një pikëllim i madh për të; ai i mbijetoi asaj për disa muaj, duke mbyllur sytë nga tromboza koronare në shtëpinë në rrugën Rishëljë që Katerina e Madhe ia kishte vënë në dispozicion. Në mënyrë apokrife, fjalët e tij të fundit ishin: «Hapi i parë drejt filozofisë është mosbesimi.»

Bashkëpunëtori më i madh i Dideroit, Zhan lë Rond d’Alamberi tashmë bënte pjesë ndër njerëzit më të ditur të Francës, u zgjodh njëri nga dy redaktorët e Enciklopedisë. Në moshën njëzetenjë vjeç ai kishte publikuar tashmë një tezë për njehsimin integral që bëri shumë jehonë, në moshën njëzetepesë vjeç u bë anëtar i Akademisë Franceze. D’Alamberi ishte një ndër matematicienët më të mëdhenj të epokës. Përveç parathënies së famshme ai shkroi për Enciklopedinë shumë artikuj për matematikën dhe shkencat e natyrës dhe nuk reshti së kontribuari për veprën edhe pas largimit nga redaktimi në vitin 1758.

Biografia e d’Alamberit ka diçka të magjishme. Ai ishte fëmijë jashtë martese i Zonjës dë Tencin, mbretëreshë e një salloni të famshëm letrar dhe e njërit nga të dashurit e shumtë të saj, një oficer xhenjoje që quhej Destushe. I porsalinduri u zbulua nga një kapter i qytetit në shkallët e kishës së vogël Sent-Zhan-lë-Rond. Destushe nuk ndodhej atëherë në Paris. Kur u kthye ra në gjurmët e të birit dhe ia besoi për ta rritur të vesë së një xhamapunuesi, zonjës Ruso, e cila e rriti shumë mirë. Për këtë d’Alamberi i qe gjithmonë mirënjohës gruas së mirë. Edhe pse i famshëm botërisht, nën emrin e ri dhe i bërë «njëri nga gjenitë më të mëdhenj të shekullit XVIII», ai e quante veten birin e adoptuar të zonjës Ruso. Nga ana tjetër d’Alamber donte të ishte i lirë nga çdo detyrim e pengesë, ai pra mbeti beqar, por diti ta ndrijë vetminë e tij me miqësinë e Juli dë Lespinas, njëra nga femrat më të këndshme të kohës.

Në mendimet dhe kritikat e tij d’Alamber nuk shkëputej kurrë nga realiteti. Ai e përbuzte metafizikën, që për të ishte e panevojshme. Ashtu si radikalët e kohës, ai donte të lirohej nga çdo spekulim për qëllimet e fundit. Por, urrejtjen e ngushtë ndaj fesë ai e shtyu deri në intolerancë dhe në fund të fundit ishte një «fanatik së prapthi», siç edhe deklarohej…

Jean Le Rond d’Alembert (i lindur më 17 nëntor 1717, Paris, Francë – vdiq më 29 tetor 1783, Paris) ishte matematikan, filozof dhe shkrimtar francez, i cili arriti famë si matematikan dhe shkencëtar përpara se të fitonte një reputacion të konsiderueshëm si kontribues dhe redaktor i Enciklopedisë së famshme.

Në vitin 1739 ai lexoi punimin e tij të parë në Akademinë e Shkencave, në të cilën u bë anëtar në vitin 1741. Në vitin 1743, në moshën 26 vjeç, ai botoi veprën e tij të rëndësishme Traktat mbi dinamikën, një vepër që zbatoi analizën e tij të re në problemin e telave që vibrojnë; në veprën e tij ‘Hulumtime mbi kordat vibrante’; në vitin 1749, ai mundësoi një metodë për të zbatuar parimet e tij në lëvizjen e çdo trupi me një formë të caktuar; ndërsa në vitin 1749, ai gjeti një shpjegim të precesionit të ekuinokseve (një ndryshim gradual në pozicionin e orbitës së Tokës), përcaktoi karakteristikat e tij dhe shpjegoi fenomenin e lëkundjes (përkuljes) së boshtit të Tokës, në ‘Hulumtime mbi përparimin e ekuinokseve dhe mbi lëkundjen e boshtit të tokës’. Në vitin 1752, ai botoi një ese që përmbante ide të ndryshme origjinale dhe vëzhgime të reja. D’Alembert vetë ishte i pakënaqur me rezultatet… Nga viti 1761 deri në vitin 1780, ai botoi tetë vëllime të mathématikës së tij.

Ndërkohë, d’Alembert filloi një jetë shoqërore aktive dhe frekuentonte sallone të njohura, ku fitoi një reputacion të konsiderueshëm si një bashkëbisedues dhe imitues i zgjuar. Ashtu si kolegët e tij filozofë – ata mendimtarë, shkrimtarë dhe shkencëtarë që besonin në sovranitetin e arsyes dhe natyrës (në krahasim me autoritetin dhe zbulesën) dhe rebeloheshin kundër dogmave dhe institucioneve të vjetra – ai iu drejtua përmirësimit të shoqërisë. Një mendimtar racionalist në traditën e mendimit të lirë, kundërshtoi fenë dhe qëndroi për tolerancën dhe diskutimin e lirë; në politikë filozofët kërkuan një monarki liberale me një mbret ‘të iluminuar’ i cili do të zëvendësonte aristokracinë e vjetër me një aristokraci të re intelektuale. Duke besuar në nevojën e njeriut për t’u mbështetur në fuqitë e veta, ata shpallën një moral të ri shoqëror për të zëvendësuar etikën e krishterë. Shkenca, burimi i vetëm i vërtetë i dijes, duhej të popullarizohej për të mirën e popullit dhe ishte në këtë traditë që ai u shoqërua me Enciklopedinë rreth vitit 1746. D’Alembert u bë redaktor i artikujve matematikorë dhe shkencorë në enciklopedi. Në fakt, ai jo vetëm që ndihmoi me redaktimin e përgjithshëm dhe kontribuoi me artikuj mbi tema të tjera, por gjithashtu u përpoq të siguronte mbështetje për ndërmarrjen në qarqet me ndikim. Ai shkroi ‘Fjala paraprake’ që prezantoi vëllimin e parë të veprës në vitin 1751. Ky ishte një përpjekje e jashtëzakonshme për të paraqitur një pamje të unifikuar të dijes bashkëkohore, duke ndjekur zhvillimin dhe ndërlidhjen e degëve të saj të ndryshme dhe tregoi se si ato formonin pjesë koherente të një strukture të vetme. Në vitin 1752, d’Alembert shkroi një parathënie për Vëllimin III, e cila ishte një kundërpërgjigje e fuqishme ndaj kritikëve të Enciklopedisë, ndërsa një ‘Falënderim për Monteskjë’, e cila shërbeu si parathënie për Vëllimin V (1755), e paraqiti Monteskjënë me mjeshtëri, por disi të pandershme, si një nga mbështetësit e Enciklopedisë. Në fakt, Monteskjë kishte refuzuar një ftesë për të shkruar artikujt Demokracia dhe Despotizmi, si dhe artikulli i premtuar mbi ‘Shijen’ mbeti i papërfunduar për shkak të vdekjes e tij në vitin 1755.

Aktiviteti i tij i mëparshëm letrar dhe filozofik çoi në botimin e veprës së tij ‘Bashkëveprime të letërsisë, historisë dhe filozofisë’ (1753). Kjo vepër përmbante veprën mbresëlënëse ‘Ese mbi njerëzit e letrave’, e cila i nxiste shkrimtarët të ndiqnin «lirinë, të vërtetën dhe varfërinë» dhe gjithashtu i nxiste patronët aristokratë të respektonin talentet dhe pavarësinë e shkrimtarëve të tillë.

Kryesisht si rezultat i fushatës së vazhdueshme të Mme dy Deffand, një mikpritëse e shquar e shkrimtarëve dhe shkencëtarëve, d’Alembert u zgjodh në Akademinë Franceze në 1754; ai e dëshmoi veten si një anëtar i zellshëm, duke punuar shumë për të rritur dinjitetin e institucionit në sytë e publikut dhe duke u përpjekur me vendosmëri për zgjedhjen e anëtarëve simpatikë ndaj kauzës së filozofëve. Pozicioni i tij personal u bë edhe më me ndikim në 1772 kur ai u bë sekretar i përhershëm. D’Alambert nuk pranoi ftesat e Frederikut II të Prusisë dhe perandoreshës Katerina II e Rusisë. Ai nuk donte të ndahej nga jeta intelektuale e Parisit.
Gjatë shumë viteve, interesat e d’Alembert përfshinin teorinë muzikore. Madje shkroi disa vepra. Ai gjithashtu botoi në opuskulat e tij matematikore traktate mbi akustikën, fizikën e zërit, duke kontribuar me disa artikuj mbi muzikën në Enciklopedi. Në vitin 1765, një sëmundje e rëndë e detyroi të largohej nga shtëpia e nënës së tij kujdestare dhe përfundimisht shkoi të jetonte në shtëpinë e Julie de Lespinasse, me të cilën u dashurua. Ai ishte figura kryesore intelektuale në sallonin e saj, i cili u bë një qendër e rëndësishme rekrutimi për Akademinë Franceze. Ai e zbuloi shkallën e përfshirjes së saj pasionante me burra të tjerë vetëm pas vdekjes së Julisë në vitin 1776. Ndaj dhe e transferoi shtëpinë e tij në një apartament në Luvër – të cilin e kishte të drejtë si sekretar i Akademisë – ku edhe ndërroi jetë.
Tiranë, më 30 korrik 2025