Darka e Fundit (1495–1498), e Leonardo da Vinci (1452–1519) vepra madhështore e gjendur në një prej mureve të mensës së manastirit të Santa Maria delle Grazie në Milano, është mbi 4.5 metra e lartë dhe 8.8 metra e gjerë, por madhështia e saj nuk qëndron aspak te përmasat por te novacioni që mbart jo vetëm për shekullin e 15-të por edhe deri më sot. Ajo është një përzierje e perspektivës shkencore me dredhitë teatrale, një ndërthurje e intelektit me fantazinë, dhe një shkrirje ndjenjash njerëzore me mesazhin hyjnor.
Më vonë Leonardo do pikturonte Mona Lisa, tablonë më të njohur ndër epokat, por nëse Mona Lisa është simbol i përsosmërisë, ky afresk është plot të meta, sajesa dhe dredhi, të cilat në fakt nuk e nënvlerësojnë aspak atë, por përkundrazi na tregojnë më shumë për natyrën e hallakatur e të shpërqendruar të Leonardos, i cili jo vetëm nuk i përfundonte shumicën e veprave të tij, por edhe eksperimentonte me teknika pikturimi për t’i kryer ato sa më shpejt, kësisoj, fatkeqësisht, sot ky afresk gjendet në një gjendje të keqe. Por nëse mrekullohemi vetëm nga hija e mbetur e kësaj vepre, mund ta imagjinojmë sesi janë magjepsur murgjit dhe shikuesit e asaj kohe.
Kur Leonardo nisi të pikturonte afreskun, spektatorë të ndryshëm vinin e uleshin me qetësi vetëm që ta shikonin teksa ai punonte. Krijimi i veprave artistike, ashtu si edhe diskutimet mbi shkencën dhe filozofinë, në shumë raste shndërroheshin në ngjarje publike. Sipas shënimeve të një prifti të atij manastiri, Leonardo do shkonte herët në mëngjes, do montonte skelën e më pas do pikturonte me penel në dorë nga agimi deri në muzg, duke harruar të hante apo pinte, duke pikturuar pa ndërprerje. Megjithatë, kishte raste që në ditë ndryshme të mos pikturonte aspak. Ai do qëndronte përpara veprës për një apo dy orë duke u menduar në heshtje, duke analizuar e kritikuar me vete figurat që kishte krijuar. Kishte edhe nga ato ditët dramatike kur ndërthurej mania dhe pasioni i tij për t’i zvarritur gjërat. Sikur të ishte zaptuar nga një kapriço apo pasion i momentit, pa pritur e pa kujtuar, ai do shkonte në mes të ditës, ngjitej në skelë, merrte penelin, hidhte ndonjë penelatë tek njëra nga figurat e veprës, e pastaj largohej.
Në këtë vepër është vënë në zbatim perspektiva lineare, të cilën artistët e Rilindjes e aplikonin në çdo vepër të tyre për të sjellë një realitet më të natyrshëm në pikturë. Të gjitha linjat të çojnë te Krishti, i cili është edhe qëllimi i kësaj vepre dhe mesazhi kryesor që kërkon të japë Leonardo. Të gjitha figurat në afresk i përkasin një forme gjeometrike, ndaj trekëndëshat, rrathët dhe drejtkëndëshat janë kudo në funksion të perspektivës dhe gjeometrisë.
Kjo është një tablo lëvizjesh. Por, në këtë larmi ka aq shumë rregull dhe në këtë rregull ka aq shumë varietet, saqë ndërthurja harmonike e lëvizjes dhe reagimit ndaj saj duket sikur nuk shteron kurrë. Asnjëherë më parë ky episod biblik nuk ishte dhe vazhdon të duket aq i afërt dhe jetësor.
Në këtë afresk të Leonardos përshkruhen reagimet e apostujve pasi Jezusi u thotë atyre se, “Njëri nga ju do të më tradhëtojë.” Në pamje të parë duket si një moment i ngrirë i ngjarjes, sikur Leonardo ta ketë kapur skenën me shpejtësinë e syrit të tij të mprehtë, duke e ndalur kohën, e duke e ruajtur vetëm në një moment. Darka e Funditë shtë guri i themelit për artin evropian, dhe vështirë të gjenden fjalët e duhura për të përshkruar atë moment fotografik të kohës përmes lëvizjeve mjeshtërore.
Drama nis fill pas fjalëve të Jezusit. Koka e tij është e ulur në heshtje ndonëse duart janë në lëvizje për nga buka. Ashtu si një gur i hedhur në një pellg, deklarata e tij shkakton valë që përhapen për nga jashtë, duke u shpërndarë nga ai e deri tek skajet e afreskut, duke krijuar kështu një reagim trillues të historisë. Teksa fjalët e Jezusit lenë pas ekon e tyre, momentet pasuese të ungjillit bëhen pjesë të kësaj drame. Në vargjet e Ungjillit sipas Mateut shkruhet, “Ata u pikëlluan shumë dhe secili prej tyre filloi të thotë: Mos jam unë, Zot?” Ndërsa te Ungjilli sipas Gjonit shkruhet, “Atëherë dishepujt u panë njëri me tjetrin, por nuk arritën të kuptonin për kë po fliste.” Edhe pse tre dishepujt në cepin e majtë të veprës janë në reagim e sipër, të tjerët sapo kanë nisur të reagojnë apo të pyesin njëri-tjetrin.
Përveçse shohim portretizimin e lëvizjes të kapur në një moment të vetëm, Leonardo ishte mjeshtër në përshkrimin e moti dell’anima, lëvizjet e shpirtit. Darka e Fundit është shembulli më i mirë dhe më drithërues i lidhjes midis gjesteve dhe mendimeve në mbarë historinë e artit.
Jezusi, i pozicionuar në qendër të veprës, me gojën pakëz të hapur, sapo ka mbaruar së bëri deklaratën e tij. Shprehitë e figurave të tjera janë të forta, paksa të ekzagjeruara, sikur të ishin aktorë të një drame të vënë në skenë. Por shprehia e Jezusit është e qetë dhe e paqtë. Ai duket gjakftohtë dhe jo i shqetësuar. Ai është paksa më i madh në madhësi sesa apostujt, ndonëse Leonardo e mbuloi me zgjuarsi faktin që e kishte përdorur këtë dredhi. Dritarja e hapur, me peizazhin e shndritshëm përtej, formon një aureolë natyrale. Manteli i tij është pikturuar me ngjyrë blu, një nga pigmentet më të shtrenjta të kohës. Tek studimet e tij mbi optikën, Leonardo kishte zbulura se objektet që kanë një sfond me dritë duken më të mëdha sesa ato që kanë sfond të errët.
Dora e djathtë e Jezusit është e drejtuar për nga një gotë e mbushur deri në çerek me verë të kuqe. Një detaj tejet i çuditshëm është se, gishti i tij i vogël shihet përtej qelqit të gotës. Pas gotës gjendet një pjatë dhe një copë bukë. Dora e tij e majtë e ka pëllëmbën për nga lartë, duke treguar për nga një copë tjetër buke, të cilën e sheh më vështrimin e tij me kokën e varur poshtë. Perspektiva dhe kompozimi i veprës, sidomos e parë nga dera ku hynin murgjit për në sallën e ngrënies, udhëheqin vështrimin e shikuesit për të ndjekur vështrimin e Jezusit, i cili zbret përmes krahut të majtë te copa e bukës.
Ai vështrim i referohet sakramentit kishtar të Kungimit. Në Ungjillin sipas Mateut, kjo ndodh pas deklaratës që ai bëri se do të tradhëtohet: “Jezusi mori bukën, e bekoi, e theu, ia dha dishepujve të tij, dhe tha, ‘Merreni, hani, ky është trupi im.’ Më pas ai mori kupën, bëri lutjen e falenderimit, dhe ua dha atyre, e tha, ‘Pini ju të gjithë, sepse ky është gjaku im i beslidhjes së re, i cili derdhet për larjen e mëkateve.’” Kjo pjesë e historisë shpërndahet si valë nga Jezusi për tek të tjerët, duke shkaktuar kështu si reagimet për zbulimin se Juda ishte ai që do e tradhëtonte, ashtu edhe themelimin e Kungimit, si një sakrament të shenjtë.
Dymbëdhjetë apostujt janë të grumbulluar në katër grupe prej nga tre veta. Me pamje të errët, të shëmtuar dhe me hundë të kërrusur, Juda i ka ngulur thonjtë e dorës së djathtë te qesja me argjend që i është dhënë për të tradhëtuar Jezusin, fjalët e të cilit ai e di që janë për të. Ai tërhiqet paksa me shpinë, dhe rrëzon me krah kupën e kripës (e cila duket shumë qartë në kopjet e para por jo te vepra që kemi sot) në një gjest famëkeq. Ai largohet nga Jezusi dhe është pikturuar në hije. Edhe teksa trupi i tij zmbrapset dhe spërdridhet, dora e tij e majtë drejtohet për nga buka që ai dhe Jezusi do ndajnë me njëri-tjetrin, e cila edhe do shpallë fajtorin. “Ai që ka ngjyer bashkë me mua dorën në çanak, ai do të më tradhëtojë,” thotë Jezusi, te Ungjilli sipas Mateut. Te Ungjilli sipas Markut shkruhet, “Ju them në të vërtetë, dora e atij që do të më tradhëtojë gjendet me mua në këtë tryezë.”
Në afresk, Pjetri dallohet menjëherë. Ai është i kurdisur prej acarimit, me supet e ngritura plot mërzi. “Tradhëti ndaj teje? Tradhëtar? Për kë e ka fjalën zoti ynë?” pyet ai. I shquar për gjaknxehtësi ai është mëse i gatshëm të veprojë. Në dorën e tij të djathtë ka një thikë të gjatë e cila është një parashikim për aktin e tij të mëvonshëm, kur në po atë mbrëmje ai do priste veshin e një prej shërbëtorëve të kryepriftit, duke u munduar të mbronte Jezusin nga ata që kishin ardhur për ta arrestuar.
Pas figurave janë tri dritare dhe duket që përtej tyre është ditë dhe jo natë, fakt që bie në kundërshtim me titullin e afreskut, por edhe me kulturën hebraike që darkonte për festa pas perëndimit të diellit. Por dhoma ku u bë ky afresk nuk kishte dritare, ndaj Leonardo improvizoi me dritaret në pikturë për të shtuar dritë artificiale. Tri dritaret simbolizonin trinitetin, por edhe sillnin dritë artificiale në dhomë. Por, nuk ishte problem, askush nuk e kritikoi, arti është trillim, ai jep një mesazh dhe Leonardo e dha mesazhin e tij të Krishtit ndaj apostujve dhe ndaj shikuesve të kësaj vepre. Prandaj, edhe mbi tavolinë nuk ka ushqim mjaftueshëm për trembëdhjetë veta, as edhe gota vere, pasi këtë banket të varfër me ushqime e mbushin shpirtërisht ata që janë në të.
Ajo që duket më qartë në perspektivën e veprës Darka e Fundit është pika qendrore, drejt të cilës të gjitha linjat e vështrimit drejtohen dhe takohen. Këto vija që largohen nga syri i shikuesit, ose vijat ortogonale, të çojnë të gjitha te balli i figurës së Jezusit. Kur nisi punën, Leonardo nguli një gozhdë të vogël në qendër të murit. Arrijmë ende ta shohim vrimën e gozhdës në anën e djathtë të kokës së Jezusit. Më pas, nga ajo pikë ai bëri skalitje të vogla në mur të cilat rrezatonin për nga jashtë. Këto do ndihmonin të drejtonin linjat paralele në atë dhomën imagjinare, si për shembull trarët në tavan dhe majat e sixhadeve, teksa zhduken drejtë pikës së shuarjes në pikturë. Për të kuptuar se si Leonardo e manipuloi në mënyrë të jashtëzakonshme perspektivën e kësaj pikture, shiko me vëmendje sixhadet e varura në dy anët e murit. Majat e sixhadeve formojnë linja që takohen te balli i Jezusit, ashtu si edhe të gjitha linjat e tjera të perspektivës. Këto sixhade u pikturuan në mënyrë të atillë që duken sikur janë në të njëjtën linjë me sixhadet e vërteta në sallën e ngrënies, duke krijuar kështu iluzionin se piktura ishte vazhdim i dhomës.
Krishti është figura boshtore në këtë afresk. Ai ndodhet në qendër në përshtatje me natyrën e tij hyjnore dhe me rëndësinë e kësaj tematike të veprës. Bëj një eksperiment të vogël: bashkoi tërthorazi këndet, dhe do shikosh një X të madh në qendër të veprës, me pikën qendrore ballin e Krishtit. Ajo pikë është pika e konvergjencës, personifikimi i Perëndisë, shpalosja e së vërtetës universale. Duke e ndërthurur këtë sistem matematikor me aftësinë e tij artistike, Leonardo ka pikturuar me mjeshtëri një imazh harmonie dhe idealizmi brenda kredos së Krishterë.
Trupi i Krishtit ka formën e një trekëndëshi barabrinjës. Ai qëndron i ulur në një ndenjëse brenda një hapësire që gjurmon formën e një rrethi. Këto forma gjeometrike ideale i referohen përqendrimit të madh që kishte Rilindja me Neo-Platonizmin (një element i ringjalljes humaniste që pajton aspekte të filozofisë greke me teologjinë e krishterë). Në alegorinë e tij, Shpella, filozofi i lashtë grek Platoni theksoi papërsosmërinë e jetës tokësore. Gjeometria, e përdorur nga grekët për të shprehur përsosmërinë qiellore, është përdorur nga Leonardo për të festuar Krishtin si mishërim i qiellit në tokë.
Por Darka e Fundit fsheh edhe shumë të meta. Dhoma e pikturuar zvogëlohet aq shpejt në madhësi saqë muri i pasëm i saj mjafton vetëm sa për të pikturuar tri dritare në të cilat shihet peizazhi i përtejmë. Sixhadetë nuk janë porporcionale. Tryeza është shumë e ngushtë për një darkë të rehatshme, dhe apostujt janë të ulur vetëm në njërën anë të saj, duke bërë që të rrinë ngushtë me njëri-tjetrin, pasi nuk ka vend mjaftueshëm. Dyshemeja shkon për nga lart, si një skenë, dhe tryeza është anuar paksa për nga shikuesi. Të gjithë personazhet janë ballazi, sikur janë në skenë, e madje edhe gjestet e tyre janë teatrale.
Përveç Krishtit qendror, Judës tradhëtar dhe Pjetrit gjaknxehtë, një figurë tjetër e rëndësishme është ajo e apostullit Gjon, i cili qëndron i qetë dhe i trishtuar, duke pranuar i pafuqishëm atë çfarë po e pret Zotin e tij. Është pikërisht kjo figurë, Gjoni, që u bë objekt botëror debati pas botimit të librit Kodi i Da Vinci-t në vitin 2003, nga Dan Brown, në të cilin autori, edhe pse idenë e kishte huazuar nga libra të mëparshëm, ngre teorinë konspirative se në fakt ajo figurë nuk është e Gjonit, por e Mari Magdalena, gruaja e Jezusit. Për dikë të dhënë pas historive rozë ky spekullim tingëllon shumë trillues e joshës por për besimin më të madh të botës kjo përbën herezi. Një burrë që bëhet grua nuk të bën më përshtypje në jetën e sotme moderne, por jo në këtë kontekst që po diskutojmë, pasi një ndryshim i vetëm një gjinie cënon themelet e një besimi dymijëvjeçar dhe fesë më të madhe në botë. Në krishtërim, Jezusi erdhi si hyjni në formë njerëzore dhe jo njeri i zakonshëm që hante, pinte dhe martohej.
Por lënë mënjanë aspektin teologjik e fetar, kjo teori e Dan Brown nuk qëndron aspak, asnjë kritik serioz arti nuk e mbështet, dhe mbi të gjitha, vetë Leonardo as që e çoi ndonjëherë ndër mend.
Por, ai libër është mbi artin dhe fantazinë, ndaj le të luajmë pak e të supozojmë për një moment se është vërtet e tillë. Se në të djathtë të Jezusit ndodhet një grua dhe jo një apostull mashkull. Dhe pyetja e parë dhe e thjeshtë që na vjen ndër mend është se nëse ajo është Mari Magdalena, ku është Gjoni? I bie të jetë Krishti dhe njëmbëdhjetë apostujt. Apo jo? Pra, na mungon një apostull! Por, jo, ajo figurë mund të duket si grua, por nuk është grua.
Një tipar tjetër i Rilindjes ishte ringjallja e artit grek dhe romak, rilindja e buzëqeshjes greke dhe bukurisë së trupit greko-romak, për këtë arsye të gjitha figurat në pikturat apo skulpturat e Rilindjes, qofshin profetë, apostuj apo edhe luftëtarë trima kanë një finesë femërore. Shikoi veprat e tjera të Rilindjes e do e kesh të vështirë të kuptosh gjininë e figurave.
Për më tepër, çështja e seksualitetit dhe e përzierjes së gjinive ishte pak komplekse në atë kohë. Një mashkull fisnik dhe i bukur portretizohej si femër, siç është rasti i veprës Davidi i Donatelos, i cili ka pozën dhe linjën trupore të një femre apo ndoshta siç ndodh edhe sot me fotografitë e retushuara të yjeve të Hollywood-it.
Leonardo ishte mjeshtër në shkrirjen e dallimeve midis gjinive. Figurat e tij hermafrodite joshëse, që i përkisnin të dyja sekseve, kishin nisur që në pikturat e tij të para e vazhduan edhe gjatë viteve të fundit të jetës së tij. Gjithashtu, ajo çfarë nuk mësohet shumë në shkolla është se Firence, kryeqyteti i Rilindjes, shquhej jo vetëm për finesën dhe artin e rafinuar, por edhe si kryeqyteti i lirisë seksuale dhe sidomos homoseksualitetit. Firence dhe qytete të tjera toskane ishin mbushur me homoseksualë. Në fakt, qytetet toskane ishin aq të njohura për këtë aspekt, saqë qeveria e Genova nuk do të lejonte mësues toskanë për të dhënë mësim në Genova. Firence ishte e njohur si qendër e homoseksualitetit. Thashetheme qarkullonin rreth shumë emrave të mëdhenj, dhe sot dihet se vetë Leonardo ishte homoseksual. Në veprat e tij ka nuanca të forta të ndërthurjes gjinore dhe figurave transseksuale. Për shembull, nëse krahasojmë veprat e tij më të njohura si Mona Lisa dhe Gjon Pagëzori, shohim se këto figura, edhe pse me gjini të ndryshme, kanë të njëjtën fytyrë femërore.
Leonardo nuk fshehu asnjë kod sekret në figurën e Gjonit, përkundrazi ai pikturoi natyrën e apostullit të përshkruar në Bibël. Aty, apostulli Gjon përshkruhet si djalë i ri, i brishtë dhe që Jezusi e donte më shumë nga të tjerët, ndaj edhe Leonardo e ka pikturuar në krahun e djathtë të Krishtit, ndaj dhe e ka portretizuar me sensualitetin e kohës. Kjo figurë, e mbuluar me magjinë e Rilindjes, e venitur apo e transformuar sado pak nga restaurimet e shumta ndër shekuj, e mbijetuar nga bombardimet e Luftës së Dytë Botërore, ndoshta konfuzon edhe sot sytë e pastërvitur me art dhe ngjyra, por nuk ka figurë tjetër në të përveçse Gjonit, personazhit biblik të mishëruar në vepër arti me nuanca finese të Rilindjes nga vetë dora e brishtë dhe delikate e Leonardos.
Në këtë afresk, mjeshtri më i madh i artit i mbarë kohërave, ka pikturuar Jezus Krishtin dhe dymbëdhjetë apostujt e tij duke darkuar për herën e fundit me ta, pasi të nesërmen ai nuk do të ishte më në mesin e tyre por të do kryqëzohej. Leonardo ka pikturuar momentin më kyç të darkës, ku Krishti tregon për vetëflijimin e tij, mundimet që e presin në kryq për të shlyer mëkatet e njeriut, për vdekjen dhe ringjalljen.
Dhe ashtu si Krishti kaloi përmes Kalvarit të tij, edhe kjo vepër kaloi përmes një rrugëtimi të gjatë vuajtje. Dhe e gjitha si pasojë e vetë krijuesit të saj, Leonardos.
Kur Leonardo përdorte bojëra vaji mbi telajo, ai hidhte ndonjë penelatë, bënte me raste ndonjë njollë apo prekte një pjesë të pikturës, meditonte për pak kohë, e pastaj shtonte disa shtresa deri sa ta bënte të përsosur. Kjo e lejonte atë të pikturonte tone delikate te hijet, dhe të zbuste konturet e objekteve. Penelatat e tij ishin aq të lehta dhe të shtresuara në atë mënyrë që cekjet e penelit ishin të padukshme, dhe në shumë raste ai priste me orë ose ditë të tëra përpara se të shtonte me butësi shtresa dhe prekje të tjera të penelit.
Fatkeqësisht, ky proces kaq i rehatshëm në telajo ishte një luks që nuk i ofrohej piktorit në një afresk muri, i cili kërkonte që boja të hidhej menjëherë në allçi të njomë në mënyrë që të mbante në mur. Sapo të vendosej një pjesë e allçisë, ajo duhej pikturuar brenda një dite, përpara se të thahej, sepse më vonë ishte shumë e vështirë të punohej mbi të. Dhe duke qenë natyrë eksperimentale, e shpërqendruar dhe gjithmonë e nxituar, Leonardo përdori një teknikë të shpejtë e cila do bënte që kjo vepër të zgjaste vetëm pak vite.
Në vitin 1550, Giorgio Vasari (piktor, arkitekt, shkrimtar, historian, etj) raportoi se piktura ishte tashmë e dëmtuar, ndërsa në vitin 1652 afresku ishte aq i zbehtë dhe i venitur sa që murgjit nuk e patën aspak problem që të hapnin një derë te muri ku ishte afresku, duke prerë këmbët e Jezusit, të cilat, ka të ngjarë që të kenë qenë të kryqëzuara si shenjë e kryqëzimit që e priste Krishtin të nesërmen e asaj darke.
Përgjatë viteve, ka patur të paktën gjashtë përpjekje madhore për ta restauruar veprën, shumë prej të cilave s’bënë gjë tjetër veçse e përkeqësuan situatën. Përpjekja e parë e restaurimit, për aq sa e kemi të regjistruar, i përket vitit 1726 nga një kurator i cili përdori bojra vaji për të mbushur pjesët që mungonin, e që më pas i lyu me një shtresë llaku. Më pak se pesëdhjetë vite vite më vonë, një restaurues tjetër prishi të gjitha pjesët që kishte shtuar kuratori i fundit dhe nisi t’i restauronte vetë fytyrat e figurave në afresk; një protestë publike e bëri që ta ndërpriste punën me vetëm tri fytyra të papërfunduara. Gjatë Revolucionit Francez, forcat antiklerike gërvishën sytë e apostujve, e më pas salla e ngrënies u përdor si burg. Restauruesi i rradhës u përpoq ta shkëpuste pikturën nga muri, duke menduar gabimisht se ishte pikturuar me teknikën e afreskut. Në fillim të shekullit të njëzetë, u bënë dy pastrime, të cilat shmangën dëmtimin e mëtejshëm të afreskut dhe ngadalësuan kështu prishjen e saj. Bombat e forcave aleate gjatë Luftës së Dytë Botërore, e goditën sallën e ngrënies, por afresku u mbrojt nga thasë me rërë.
Restaurimi i fundit nisi në vitin 1978 dhe zgjati për njëzetë e një vjet. Ai pranohet si restaurimi më i plotë në histori. Kryekuratorja Pinin Brambilla Barcilon dhe ekipi i saj e nisën punën duke përdorur reflektoskopi infrakuqe dhe mostra mikroskopike për të zbuluar, në mënyrën më të mirë të mundshme, elementët origjinalë të afreskut. Ajo detyroi restauruesit e ekipit të saj të studionin vizatimet e Leonardos, dhe kopjet e kësaj vepre të bëra gjatë jetës së tij. Qëllimi fillestar ishte të shfaqej në mur vetëm ajo pjesë e pikturës që njihej si e bërë nga dora e Leonardos, por kjo rezultoi e pakënaqshme për shkak se vetëm pak kishte mbetur nga origjinali. Kështu që restauruesit rikrijuan pjesët që mungonin në mënyrë të atillë që të dukej se çfarë ishte dhe çfarë nuk ishte origjinale; aty ku nuk ishte e mundur të bëhej dallimi i veprës origjinale, ekipi përdori me shumë delikatesë bojra uji me një ngjyrim më të lehtë, për të shpalosur konktrastin me origjinalin, dhe për t’i bërë me dije shikuesit që ato ishin vetëm pjesë spekullative.
Shumë njerëzve kjo gjë nuk i pëlqeu aspak, por në tërësi Brambilla Barcilon mori lëvdata për krijimin dhe rikrijimin e asaj që në fakt është një vepër arti që duket shumë besnike ndaj origjinalit. “Jo vetëm që u rekuperua ngjyra origjinale, por gjithashtu edhe qartësia dhe struktura arkitekturale, mjetet e perspektivës, dhe fizionomitë e figurave,” tha ajo. “Fytyrat, të ngarkuara me tipare groteske për shkak të restaurimeve të shumta, edhe një herë arrijnë të shfaqin shprehi të vërteta. Tashmë fytyrat e apostujve duken se janë të përfshira realisht në dramën e momentit, dhe ndjellin gamën e reagimeve emocionale që synonte Leonardo pas asaj deklarate të Krishtit.”
Ndonëse kjo vepër i mori Leonardos tri vite kohë dhe punë, ajo i siguroi atij jo vetëm patronazhin e Dukës së Milanos por në vitin 1498 edhe një shpërblim të majmë: një vresht dhe 80,000 m2 tokë në San Vittore, e shumë privilegje të tjera. Por, ato tri vite të punës së Leonardos lanë një trashëgimi artistike dhe ndërthurje mendimi aq të madhe saqë privilegji tashmë i përket brezave ndër shekuj të cilët do e shohin dhe admirojnë këtë kryevepër.
Përmes afreskut monumental Darka e Fundit, gjenialiteti i Leonardos i prezantohet epokave në mënyrë madhështore, dhe arti shpaloset në një formë të re. Risia është qëllimi i artit, një forcë pararojë, e cila mbart të gjithë dijen epokale të historisë njerëzore dhe e udhëheq botën drejt së ardhmes.
Londër, ekspozita “Michelangelo: Vitet e fundit” hapet më 2 maj dhe zgjat deri më 28 korrik.
Ndër pikat kryesore të ekspozitës është boceti i vetëm i shpëtuar i Mikelanxhelos (Epifania), një vizatim përgatitor në shkallë të plotë, i cili është një nga veprat më të mëdha të Rilindjes në letër.
Michelangelo, gjeniu italian i tavanit befasues të Kapelës Sistine dhe statujës ikonike të Davidit, duartrokitet shpesh për arritjet e tij të hershme.
Megjithatë, një ekspozitë e re që hapet sot (më 2 maj) në Muzeun Britanik të Londrës synon të hedhë dritë mbi një periudhë më pak të njohur: vitet e tij të fundit.
Që nga të 50-at deri në vdekjen e tij në pothuajse në moshën 89 vjeç, ekspozita e titulluar “Michelangelo: Vitet e fundit” shfaq thesare të rralla, duke përfshirë “Epifaninë” dy metra të lartë. Vizatimi i përfunduar me shkumës të zi nga Michelangelo po zbulohet për publikun për herë të parë që nga restaurimi i tij në vitin 2018.
Si i vetmi vizatim i plotë i mbijetuar nga Michelangelo, ky vizatim përgatitor në shkallë të plotë është një nga veprat më të mëdha të Rilindjes në letër dhe qëndron si një nga thesaret më të çmuara të Muzeut Britanik.
“Veprat e mëvonshme tregojnë një anë krejt tjetër të tij, shumë më introspektive, shumë më zhytur në mendime. Ne e shohim më shumë prej tij si një person që pajtohet me këto ndjenja njerëzore shumë universale me të cilat ne të gjithë përballemi ndërsa rritemi, duke u përpjekur të peshojë nëse keni jetuar një jetë të mirë dhe duke medituar mbi aspektet e besimit, të cilat ai shpreson se do ta çojnë drejt shpëtimit”, shpjegon kuratorja kryesore e ekspozitës, Sarah Vowles.
Vizitorët mund të eksplorojnë studimet e hershme për veprat e tij të famshme, të tilla si “Gjykimi i Fundit”, afresku që mbulon të gjithë murin e altarit të Kapelës Sistine, së bashku me vizatimet e mëvonshme të bëra pak para vdekjes së tij, duke zbuluar evolucionin e stilit të tij.
“Kur e fillojmë ekspozitën me vizatimet për “Gjykimin e Fundit” ky është ndoshta ai Michelangelo që njerëzit presin të shohin: këto poza shumë dramatike, ekstravagante, figura të lidhura me muskuj, magjepsja me anatominë mashkullore,” vëren Voëles.
“Ndërsa shkojmë përpara, interesi dhe stili i tij ndryshon. Ai bëhet pak më i interesuar për brendësinë shpirtërore të figurave që ai përfaqëson. Figurat shpesh bëhen pak më kompakte, pak më të dendura dhe me peshë. Në të njëjtën kohë , kur ai ka të bëjë me figurën e Krishtit, për shembull, ajo bëhet mjaft e lehtë, pothuajse eterike.”
Foto lart: “Epifania”, rreth viteve 1550-53, nga Michelangelo, e ekspozuar në Muzeun Britanik.
Foto lart: “Ndëshkimi i Tityus” nga artisti italian i Rilindjes, Michelangelo (1532), ofruar nga Trusti i Koleksionit Mbretëror, Madhëria e Tij Charles III
Letër nga Daniele da Volterra drejtuar Leonardo Buonarrotit, e datës 14 shkurt 1564
Letrat e ekspozuara në ekspozitë japin një pasqyrë të jetës së Mikelanxhelos përtej artit. Ai i shkruan nipit të tij Leonardo Buonarroti për ta falënderuar për verën e dërguar nga ferma familjare.
Një tjetër letër prekëse vjen nga Daniele da Volterra, duke i kërkuar Leonardos të vizitojë xhaxhain e tij të sëmurë sa më shpejt të jetë e mundur.
Pavarësisht moshës së tij të avancuar, ambicia e Mikelanxhelos mbeti e pashuar. Planet për kupolën e Bazilikës së Shën Pjetrit demonstrojnë krijimtarinë e tij të qëndrueshme dhe aftësinë e projektimit.
“Kjo ekspozitë e bën të qartë se edhe pas moshës 60-vjeçare dhe për një kohë të gjatë pas kësaj, artistët mund të mbeten tepër krijues dhe inovativë dhe mund të ndërmarrin projekte të reja dhe vërtet sfiduese”, thotë Vowles.
“Ju keni Mikelanxhelon duke punuar në disa nga projektet më të mëdha të jetës së tij në këtë periudhë. Dy komisione të mëdha afreske, Gjykimi i Fundit në Kapelën Sistine, Kapela e Pauline, dhe më pas edhe ajo e Shën Pjetrit, që është kantieri më i madh në botë në këtë pikë.”
Ekspozita “Michelangelo: Dekadat e fundit” hapet më 2 maj dhe zgjat deri më 28 korrik.
“Studime për kupolën dhe fenerin e Shën Pjetrit, me skica figurash”, rreth viteve 1558-59, Michelangelo
Artisti Petrit Halilaj gjatë intervistës për Zërin e Amerikës, në hapje të ekspozitës së tij “Abetare” në tarracë të Muzeut Metropolitan në Nju Jork
VOA/Garentina Kraja
Këtë javë, artisti i mirënjohur nga Kosova, Petrit Halilaj hapi në njërin ndër institucionet më prestigjioze të artit në botë, në Muzeun Metropolitan të Nju Jorkut, një instalacion të artit bashkëkohor, të quajtur “Abetare.” Halilaj, krijimet e të cilit janë një gërshetim i përvojave personale me kujtesën kolektive të të jetuarit dhe mbijetuarit gjatë luftës në Kosovë, i tha Zërit të Amerikës se vepra e tij, në qiellin e Nju Jorkut, është një thirrje për një botë ku brezat e ardhshëm do të jenë të lirë të ëndërrojnë.
Lule, shtëpi, zemra, yje. KFOR-i, Messi.
Një merimangë e frikshme.
Këto janë disa nga copëzat e një fëmijërie, të gdhendura në një moment të caktuar kohor, në bankat shkollore, ku fëmijët mësuan shkronjat e para, krijuan shoqëritë e para, por, që për brezin e Petrit Halilajt, në Kosovën e përfshirë nga flaka e luftës në vitin 1998, u shndërruan në hi. Një pjesë e vogël arritën të mbijetojnë.
Sot këtë koleksion kujtimesh personale, këto simbole të ngrira të një kohe tronditjesh të mëdha, të gjurmuara në bankat e hedhura të shkollës së vjetër “Shote Galica” në fshatin Runik në Kosovë, Halilaj i shndërroi në skulptura gjigande metali për t’i vendosur këtë javë në hapësirën e tarracës së Muzeut Metropolitan të Nju Jorkut, me emrin “Abetare.”
Në një intervistë për Zërin e Amerikës, në hapje të ekspozitës, Halilaj tha se shkarravitjet dhe gdhendjet, që janë pikënisja e kësaj vepre, i ndeshi gjatë një vizite të rastit shkollës së tij të vjetër, të vetmes që i kishte mbijetuar luftës së forcave serbe në këtë fshat të Drenicës, që, bashkë me inventarin po rrënohej për t’i bërë vend, në Kosovën e pasluftës, një shkolle te re.
“Instinkti i parë që pata ishte t’i shpëtoja bankat. Në to kishte vizatime të gjeneratave e gjeneratave të ndryshme, nga 30-40 vjetët e fundit, ndoshta edhe prej viteve para se të lindja unë. Gjenerata të cilat përmes vizatimeve, simboleve, shkrimeve, shkronjave, alfabetit, të viteve të ndryshme – të viteve ‘90 gjatë okupimit, të viteve ’98-’99 gjatë luftës, simbole të pasluftës, simbole të shpresës dhe ndoshta të kohës pas çlirimit, ku ndihej entuziazmi edhe realiteti lokal i lidhur me Runikun, Kosovën, si edhe me krejt botën përmes këtyre vizatimeve,” thotë Halilaj.
“Abetarja”, që shndërron gdhendjet, shkrimet dhe gërvishtjet, ndonjëherë më të vogla se 1 centimetër, të nxënësve në bankat shkollore, në skulptura gjigande tredimensionale të vendosura në tarracën e muzeut, është pjesë e një udhëtimi më të zgjeruar nëpër rajon, që provon t’i lidhë përvojat universale me traumat intime dhe nevojën për t’u përballur dhe për të imagjinuar një të ardhme ndryshe. Sipas Halilajt, këto banka nga vitet ’70 dhe fëmijët që uleshin në to, përjetuan shkatërrimin e Jugosllavisë, të gjitha konfliktet e viteve të 90, ndarjet, dhe luftërat. Të gjitha këto gjurmë, thotë ai, të gjitha ato breza fëmijësh, po frymonin bashkë në këto banka.
“Këto vizatime janë nga Prizreni, nga shkolla të komunitetit turk, rom nga Obiliqi, nga shtetet e ndryshme si Shqipëria, si Maqedonia, Mali i Zi, por edhe shtetet si Serbia, ose shtete të tjera, të cilat jo domosdo sjellin kujtimet dhe eksperienca të cilat ne i kishim dëshiruar. Më duket që këto vizatime, që vijnë nga këto shtete të Ballkanit, sjellin një ëndërr që nuk është utopike për një të ardhme ku të gjithë kemi vendin dhe mundësinë për ta krijuar një bisedë të re në aspektin kulturor dhe në të gjitha aspektet tjera,” thotë Halilaj për Zërin e Amerikës.
Halilaj thotë se ekspozitën ua dedikon të gjithë fëmijëve që po kalojnë nëpër periudha të errëta dhe se është i lumtur që ka jetësuar në këtë vepër vizatimet e fëmijëve nga vende të ndryshme në skulptura, të cilave për të qëndruar mbi horizontin e Nju Jorkut, siç thotë si, ju duhet që fizikisht të jenë të mbështetura tek njëra-tjetra.
Për drejtorin e Muzeut Metropolitan, Max Hollein, instalacioni i Halilajt, i cili po bën bujë në shtypin amerikan, është i jashtëzakonshëm. Ai i tha Zërit të Amerikës se vepra e Halilajt është një sukses i madh për këtë institucion.
“Instalacioni i Petrit Halilajt në këtë tarracë është një arritje e madhe në historinë e Muzeut Metropolitan dhe historinë e angazhimit të tij me artin bashkëkohor. Ajo që Petriti bëri këtu është të transformojë tarracën në një vend të kujtesës, të festës, të të rimenduarit të historisë dhe festimit të saj në një mënyrë shumë emocionuese. Ky vend është njëri prej vendeve më të dashura për banorët e Nju Jorkut, është pjesa më e famshme e muzeut dhe jemi të lumtur që Petriti e transformoi në këtë mënyrë,” thotë drejtori Hollein.
Në tarracën e Muzeut, Halilaj po jetëson një ëndërr personale dhe po projekton një ëndërr tjetër kolektive, duke nxitur të tjerët pas tij të sfidojnë, të shkruajnë, të tregojnë dhe ritregojnë historinë, për të cilën ai thotë se në Ballkan është e vështirë dhe e ashpër.
“Është ëndërr t’i shohësh vizatimet e Runikut dhe vizatimet e fëmijëve në banka shkollore, që këtu takohen me vizatime të fëmijëve prej shumë shteteve të rajonit dhe krijojnë një bisedë të re, ku njëra e mbanë tjetrën, për të qëndruar si skulptura, dhe njëra e mbanë tjetrën për të treguar histori të reja, të cilat nga aspekti politik ndoshta janë shumë më të vështira, por nga aspekti i fëmijëve që vizatojnë e kanë një humanitet brenda tyre që më sjellin shumë shpresë për një të ardhme mes shteteve të rajonit,” thotë ai.
Ekspozita “Abetare” do të jetë e hapur në Muzeun Metropolitan të Nju Jorkut deri më 27 tetor.
Eris Tare :-“ Trunk and Trees” Kurator i ekspozites se Abaz Hado.
Eris Tare Kuratori i kesaj ekspozite te larmishme prej 44 vepra thekson se kjo ekspozitë është konceptuar në dimensionin e vetë, ku më shumë ka të bëjë me muzikalitetin, harmoninë dhe ekuilibrat kromatik, që ndodhen dhe arrihen vetëm prej magjisë së ngjyrës. Gjithsesi nuk mungojnë disa vizatime grafike, si një përqasje me konceptin e ekspozitës.
Ja se çfarë thotë vetë piktori rreth punimeve të tij artistike:
Trunks and Trees” lidhet me fillesën, që kur nisa të projektoj një seri veprash mbi raportin që ka secili prej nesh me botën si tërësi universale. Natyra ka qenë dhe është objekt referues për çdo artist vizual, ky raport ekziston prej periudhave primitive e deri në kohët moderne. Kjo tregon për atë lidhje të pandashme të njeriut me këtë hapësirë që na është lënë në dispozicion për të jetuar. Ne mbi të kemi ushtruar ndikimin tonë për t’a ndryshuar, transformuar dhe përshtatur në kushtet dhe nevojat tona sipas qytetërimeve. Është një raport, që na vendos përballë kërkesave dhe nevojave për t’a përshtatur si hapsirë, shpesh me gabime të rënda, duke dhunuar me arrogancën tonë, pjesë të rëndësishme saj. Të vendosur përballë kërkesës për qytetërim, zhvillim industrial, teknologjik, që njerëzimi i ka patur të nevojshme për mbijetesën dhe vazhdimësinë e tij, shpesh në mënyrë fatale kemi tejkaluar mbi nevojat tona, duke keqpërdorur këto asete mrekullisht të krijuara të gjithësisë. Nëse ndodhemi sot në këtë vorbull ngjarjesh, nga ku në kënde të ndryshme, është vënë në emergjencë vetë sistemi riprodhues dhe aftësia e njerëzimit, për të siguruar trashëgiminë e universit, si një vazhdimësi për të ardhmen e tij.
Ndërsa ne sot luftojmë, bormbardojmë pa keqardhje, hedhim raketa, kërcënojmë me bomba bërthamore. Kjo nuk është vetëm një marrëzi individuale, por edhe një mentalitet miopik monstruoz, që e zotërojnë individë me pushtet të veçantë, që e konsiderojnë këtë gjithësi, si një pronësi vetëm të një epoke. Kjo tokë është një mrekulli hyjnore, që na është dhënë bujarisht mijra e mijra vjet, ku njerëzimi lindi, u zhvillua dhe bëri historinë e tij, kjo është një rregullsi që nuk mund të ndërpritet përmes dhunës, brutalitetit, kjo kështu duhet të vazhdojë.
Këtë përqasje e vendosa detyrimisht si fillësë mbi ciklin e punimeve të “Trunks and Trees”, pa e stërholluar me një titull të madh, por me një të thjeshtë, sepse kërkova në thelb të saj raportin tim njerëzor, me atë pjesë të natyrës së ka shoqëruar zhvillimet, qytetërimet dhe jetët tona. Në këto vepra nuk ka personazhe primare, por vetëm pyje, trungje, pemë të ndryshme, që nuk janë domosdoshmërisht realitet syvëzhgues, por diku si mbirealitete virtuale, herë si përcerptime konceptuale vizuale. Me pasionin tim tashmë prej vitesh, për të lëvizur në këmbë, angazhimin tim në sporte në rininë timë të hershme, kam vrapuar në kodrat e liqenit bashkë me Pitin, qenin tim besnik. Pikërisht këtej, kanë ardhur frymëzimet e para, që më tej gjatë procesit, nuk mbetën më si realitet i tillë. Referencat janë pjesë e raportit që vendosa me këto objekte, duke i parë jo si modele metafizike, por i’u riktheva anemizmit primitiv, kur të parët e njerëzimit në fazën fillestare, besonin se druri dhe objekte të ngurta vëllimore kanë shpirt. Kësisoj, çdo trung i një peme të thyer, pemët me trupin dhe degëzimet e tyre, por edhe pyjet masive, i kam trajtuar si të ishin personazhe me ndjesi e shpirt. Kur nisnin të merrnin formë, më dukej sikur në brendi lëvrinin ndjesi, kode, simbole, që gjenin jehonën në ato gropat e çuditshme, që krijohen në trupin e tyre, si shenjë jetëgjatësie dhe durimi stoik ndaj çdo lëndimi apo vuajtjeje. Kjo dukshëm shfaqet në lëkurën e ashpër apo në ato degë që lidhen aq çudishëm me njëra-tjerën. Kështu u formatua dhe erdhi kjo ekspozitë, që fillimisht mund t’a përceptoja përmes fletëve si një seri grafike, ku do isha më i sigurtë sepse është habidati im.——- Abaz Hado ( Autori i veprave)
për 21 gra nga anë të ndryshme të atdheut, që kanë qenë të internuara në fshatrat e Lushnjës, në baltrat e Savrës dhe të Gradishtës etj, që tani jetojnë në Amerikë e Kanada… ato që mundi të intervistonte regjisori dhe skenaristi i “Fluturave”, miku ynë, Bujar Alimani, ç’kishte pranë New Yorkut, ku dhe jeton.
Dëshmi rrëqethëse nga ferri, qendresa prej Rozafe dhe ringjallja me trishtimet dhe zhgënjimet, me besim të bukur gruaje te jeta dhe fëmijët e tyre.
Bukuri dhe dinjitet… Dokumentari ka atë lirizëm të titullit, “Fluturat”, mbase ka dashur të shmangë tmerret dhe traumat, për ta bërë më të durueshme vuajtjen e madhe dhe padrejtësitë lemerisëse, – kam hequr pjesë ku ka lot, – do të thoshte regjisori Bujar Alimani, në bisedën në fund me shikuesit e filmit. Pse…?!
Me zërin e gruas realiteti merr më kuptim…. Punonim si skllave në fusha, që 14 vjeçe- fëmijë, gjyshi i pushkatuar, babai në burg, xhaxhai i arratisur… ne, të pafajshmet engjëllore, që s’na jepnin të drejtën e shkollimit për më tej… mamaja ime faqen e parë të abetares e griste, ishte fytyra e urryer e diktatorit Enver Hoxha… makina e arrestimeve vinte rrotull barakave tona… martesat e dëshpëruara… gëzimi i trishtë, në ngërçin e valleve mungonte babai, vëllai… a ishin gjallë në burg…? Kam lindur mbi traktor, tha një grua, s’më pranonin në maternitet… prapë “Gazi i Degës”, kujt i erdhi radha të arrestonin përbindshat?…
– Kështu dridheshim dhe na kapte ankthi, kur afrohej ajo makinë e kobshme, – do të thoshte Eda ime, – në diskutimin e saj pas filmit.
– Po ti do të kishe burrin brenda në atë makinë, – do ta ngrija zërin unë. Të qeshura në sallë, me të kaluarën, si do të ketë qenë, edhe qeshet, po thoshim.
– Ne i njohim, janë mikeshat tona, – do të tregonte Eda në fjalën e saj, – vajzat e Lekës, e Bajos… Pervizi, Mirakaj, Kupi, Dosti, Sina, Dema, Kaloshi… Alemi… mbiemra historikë… Visari ka qenë në burg me shumë prej tyre… Unë vazhdova të them se me pjesët e hequra të dokumentarit si të rënda duhet të bëhet vazhdimi: Fluturat kthehen përsëri… e vërteta është e vërtetë e plotë…
Tani në diskutimin e tij kujtoi dhe romanin tim “Perëndia mbrapsht dhe e dashura” me gra të burgosura dhe të internuara, që triumfojnë edhe të vrara…
Regjisori tregoi se filmi është shfaqur dhe në shtete të tjera e në kryeqytetin e Europës së Bashkuar, në Bruksel, etj, dhe, edhe pse kishte hequr lotet e të internuarave, tani ishin lotët e spektatoreve të huaja, etj, etj. Kineasti Bujar Alimani pastaj falenderoi të pranishmit dhe miqtë tanë Dhimo Jano e Artan Nati, që i mundësuan ardhjen këtu, në Qendrën Kulturore të Shqiptarëve në St. Charles.
Bisedat pér filmin vazhduan dhe jashtë, me Ernestin, Dr. Minellan, Milton, Doshin, me zonjat e tyre…
S’donim të ktheheshim në shtëpi, donim të shikonim lule, tulipanët – si flutura të mëdha, të shtangura… Po ajo gruaja që nuk shikonte dot më luledielli, ia merrnin frymën, se i kujtoheshin fushat e internimit, kur punonte si robinjë me shatin e lamëshirshëm, po ajo gruaja që kishte marrë me vete një gur nga kisha e Shën e Premtes… edhe qenin e internimeve një tjetër, me atë shkuan në Itali, e fshehën pas palltos, pastaj në SHBA… Edën gjyshi i saj e përqafoi për herë të fundit me pranga në duar dhe s’u kthye më nga burgu… edhe nëna ime, motra vinin shpesh të më takonin në burg, më sillnin dhe libra, edhe kunata, dy mbesat e vogla… po ajo zonja e bukur në fund të filmit, që ngjiste shkallët e Bashkisë së New Yorkut, ku punonte, ishte vajza e mikut tim të burgut, Hasan Bajo, që shpëtoi poezitë e mia…
Dhe po kërkoja një poezi, që e kisha shkruar pa rënë ende diktatura… në internim, kur shkoja të takoja bashkëvuajtësit, miqtë e mi Dinen, Esatin, në Tokat e Vdekura, në Gradishtë Naimin, Bardhin, dy Lekat, njëri në Pluk, Eugjenin në Grabian, aty kisha dhe dy djemtë e xhaxhait, Sigfridin me Sazanin…
Ndoshta ishte poezia e parë që dilte në një libër për gratë e internuara, e kam futur në librin “Kujtesa e ajrit”, që mezi mundi të botohej në 1993, se nuk kishte letër…
Po ne i kemi të shkruara mbi pergamenën e gjallë të lëkurave tona.
Po e sjell si dëshmi të atëhershme në nderim të tyre:
Tefta Tashko u lind në Fajum të Egjiptit, e bija e frashërlliut Athanas Tashko dhe Eleni Zografit, më e vogla e gjashtë fëmijëve.
Të vendosur në Egjipt pas disa ecejakeve, familja Tashko çeli aty një kafene dhe më pas një hotel. Deri në 11 vjeç Tefta në shtëpi fliste shqip dhe jashtë saj arabisht. Me vdekjen e të atit më 1915, familja e tij kthehet në Korçë në vitin 1921. Në Korçë kemi aktivizimet e para të Teftës si këngëtare dhe data 26 qershor 1926 mbahet si koncerti i saj i parë në publik. Në shtator të vitit 1927, Tefta me gjithë familjen vendosen në Montpelje, Francë, ku ajo filloi edhe studimet muzikore, për t’i vazhduar ato me sukses në Konservatorin Superior të Parisit. Në vitin 1930, Tefta bën incizimet e para muzikore pranë shoqërisë diskografike “Pathe”-Paris, si pjesëmarrëse në grupin e këngëtarit të shquar të polifonisë himarjote Neço Mukon. Me përfundimin e studimeve, Tefta kthehet në atdhe ku më 26 nëntor 1935 shënohet edhe koncerti i saj i parë si këngëtare profesioniste në Shqipëri koncerte, të cilat ajo i dha në shumicën e qyteteve shqiptare.
Pikërisht në këto vite, Tefta futi në programet e saj krahas arieve lirike të autorëve të shquar botërorë si Moxart, Guno, Shubert, Verdi, Donixeti, Pergolezi, Belini, Puçini, Rosini, etj., dhe këngët popullore shqiptare, si pjesë integrale e kulturës muzikore popullore shqiptare. Janë rreth 89 këngë popullore të të gjithë qyteteve të Shqipërisë që Tefta i kishte në repertor dhe rreth 36 prej tyre ajo i regjistroi në pllaka gramafoni në vitet 1930, 1937 dhe 1942 në Paris, Francë dhe Milano, Itali. Ndër to po përmend: “Zare trëndafile”, Të dua, moj goc’ e vogël”, Bilbil çapkëni”, Qante lulja lulen”, “Kenke nur i bukurisë”,”As aman, moj lule” etj. Sipas Hysen Files: Tefta diti të nxirrte nga kënga popullore ndjenjën e thellë që populli kishte shkrirë në të.
Njihet tanimë faktet se Tefta Tashko i ka mbledhur një shumicë këngësh direkt nga goja e muzikantëve të shuar popullore të vendit tonë. Një gjë të tillë e provon edhe pjesëmarrja e Teftës së bashku me këngëtaren tjetër të shquar Marie Kraja në festivalin e folklorit të mbajtur në Firence, Itali më 30 Maj 1939 krahas këngëtarëve dhe muziktarëve të shquar popullorë të atyre viteve si Adem Mani, Xhevat Boriçi, Kolë Vjerdha, Taip Kraja, Karlo Pali etj.
Në listën e gjatë të këngëve popullore të kënduara nga Tefta do të bashkëngjisnim edhe këngët popullore të përpunura nga kompozitori Kristo Kono me poezi të Lasgush Poradecit si p.sh “Kroi i fshatit tonë”, apo “Kur më vjen burri nga stani”. Krahas Teftës, do të përmendim edhe dy këngëtare të tjera të shquara në interpretimin e këngës popullore qytetare: Jorgjia Filçe Truja dhe Maria Paluca (Kraja). Në vitin 1945, Tefta këndon në operën e Beogradit me shumë sukses rolin e Mimisë nga opera “Bohemë” e Puçinit dhe atë të Rozinës nga opera “Berberi i Seviljes” e Rosinit. Këngët popullore të Tefta Tashkos, regjistruar pranë “Columbias”-Itali, 1942: “Un’o ty moj të kam dashur”; “Kjo dashtnija kjoft mallkue”; “Kenke nur’ i bukurisë”; “Për një ditë, kur del goca në pazar”; “Këndon Kumrija”; “Metelikun ta kam falë”; “Ma ven dorën përmbi dorë”; “Dallandyshe vaj, vaj”; “Qante lulja lulen”; “Moj fëllanxë”; “Sa me shpejt ma vunë, moj, kambën”; “Dy gisht përmni vetull”; “Moj hyrije, bukurie”; ” Shamija e beqarit”; “Iku nata”; “Del një vashë prej hamamit”; “Zare trëndafile”; “Të dua, moj goc, e vogël”; “As aman, moj lule”; “Kroi i fshatit tonë”; “O moj sylarushe”; “Dolla në penxhere”; “Bilbil çapkëni”; “As u gremis moj lejthate”; “Dashtnuer tu bana”; “Ani, moj Hatixhe”; “Seç këndon bilbili malite”; “Shkapërceva dy-tri male”; “Edhe ky bilbili çka qënke një zog”; “Kam shtëpinë e vogël”; “I kam hypë vaporit”; “Fry, moj er’ e malit”; “O na atë fushë t’mejdanit”; “Edhe gurët e sokakut”. Në vitin e fundit të jetës ka qenë vazhdimisht e sëmurë. Ndërroi jetë në moshën 37-vjeçare.
I BESUARI
Poeti Lasgush Poradeci (1899-1987) ka qenë mjaft i kursyer në vlerësimin e artistëve bashkëkohës që i ka njohur nga afër. I besuari i sopranos, si vargshkrues i dhjetëra këngëve në repertorin e saj, ishte liriku i letrave shqipe, Lasgush Poradeci. Ky i fundit mban edhe autorësinë e një prej këngëve të Koços, që gëzon më shumë popullaritet, “Kur më vjen burri nga stani”. Kur dëgjonte këngët e sopranos liriko-dramatiko Tefta Tashko Koço (1910-1947) ai përsëriste shpesh refrenin karakterizues për personalitetin e saj artistik e të gjithanshëm: “Tefta nuk këndon, por fluturon”.
Ky karakterizim shpreh thelbin e përpjekjeve të saj për ta ngritur artin e të kënduarit shqip në nivelet më të epërme dhe për ta përdorur gjithë fuqinë e tij në emancipimin e shumanshëm të shoqërisë shqiptare përgjatë viteve të trazuar 1927-1947. Tefta përballoi sfida të shumëllojshme. Thënë në gjuhë më sociologjike, ajo fluturoi mbi vështirësitë e shumëllojshme me energjitë relative të vullnetit, të disiplinës së hekurt në tërë procesin artistik krijues. Tefta Tashko braktisi perspektivën e sigurt të një karriere të shkëlqyer të sopranos në Francë dhe u kthye në atdhe, kur nuk kishte asnjë teatër opera dhe ishin fare të paktë bashkëkombësit e saj që mund të kishin dëgjuar ndonjëherë muzikë operistike. Përçimi i muzikës operistike përbënte vetëm një aspekt të misionit të saj të gjerë emancipues e fisnikërues të popullit, i cili në vitet 1930 ishte i varfër deri në mjerim dhe i pashkolluar deri në masën 90%.
Në mungesë të infrastrukturës për të zhvilluar muzikë operistike, Tefta Tashko nisi të japë koncerte recitale me disa nga operat më të njohura dhe duke interpretuar në versione origjinale këngë popullore dhe qytetare shqiptare. Nëpërmjet punës këmbëngulëse ajo përpunoi deri në perfeksion pothuajse të gjithë elementët e saj të saj dhe të interpretimit. Ajo hyri natyrshëm në rezonancë me shpirtrat e shqiptarëve të të gjithë grupimeve sociale, veçanërisht me shpirtrat e drobitur të të vobektëve të shumtë. Ndonëse vetë ishte në vështirësi ekonomike, ajo shpesh jepte koncerte falas për nxënësit e të varfrit, duke përballuar shpeshherë shpenzimet e koncerteve.
Në një letër që i dërgonte një kolegu dhe që gjendet në fondet e Arkivit Qendror të Shtetit Shqiptar, Tefta Tashko shkruante për koncertin në Fier: “Jam shumë e kënaqur nga pritja e popullit, por, për sa u përket të ardhurave, m’u desh të paguaj nga xhepi dy napolona e gjysmë”. Shpesh të ardhurat që grumbullonte nga koncertet ajo i dhuronte për bamirësi për të varfrit dhe familjet e dëmtuara nga Lufta e Dytë Botërore. Dhe të varfrit, në pamundësi për të blerë biletë, e ndiqnin koncertin nga jashtë sallës. Ndonëse ishte shëndetligë, Tefta Tashko udhëtonte në të ftohtë, në rrugët me baltë dhe jepte koncerte në salla ku mungonin kushtet minimale për të kënduar. Madje jepte koncerte edhe në kushtet më të vështira të fshatrave. Me këngët e saj Tefta jo vetëm gëzonte bashkëkombësit halleshumë, por edhe ndriçonte e zbulonte talentet për art në radhët e të rinjve dhe të rejave, i nxiste ata të hynin në rrugën e vështirë të artit që ka fuqi të madhe emancipuese dhe fisnikëruese. Gazeta Shqiptare
Tërbim, masakër, vdekje, keqardhje… Martirizimi i Shën Ursulës, që besohet të jetë vepra e fundit e Caravaggio-s, është kaq mahnitëse. Piktura e fundit e mjeshtrit italian Caravaggio shfaqet për herë të parë në këto 20 vjet në Galerinë Kombëtare në Londër.
Ekspozita e re e Galerisë Kombëtare “The Last Caravaggio” hedh dritë mbi artistin stuhishëm italian, i cili ishte në arrati dhe i akuzuar për vrasje në kohën kur pikturoi veprën e tij të fundit.
Në kulmin e famës së tij në Romë, Michelangelo Merisi da Caravaggio dihet se kishte të paktën 12 libra. Po ne nuk e përfytyrojmë dot Caravaggio-n si lexues. Një përleshës nëpër rrugë, një vrasës, po. Por jo një intelektual. Megjithatë, piktura e tij Martirizimi i Shën Ursulës, e cila ka ardhur në Galerinë Kombëtare në Londër nga Napoli, dëshmon se ai mund të gërrmonte nëpër një libër për diamantet e tij të fshehura.
Përralla e Ursulës, një princeshë e hershme kristiane nga Britania e cila lundroi për t’u martuar dhe me shpresë për të konvertuar një princ pagan të shoqëruar nga jo më pak se 11,000 virgjëresha, është një nga përrallat fetare të rrëfyera në një përmbledhje mesjetare tepër të çuditshme të quajtur Legjenda e Artë.
Caravaggio padyshim e studioi me kujdes këtë burim të shekullit të 13-të, sepse ai pa diçka në të që askush tjetër nuk e kishte.
Artistët e mëparshëm përshkruanin spektaklin dhe udhëtimet epike, që kulmuan me martirizimin masiv të tmerrshëm.
Caravaggio në vend të kësaj banon në një moment intensiv të izoluar. 11,000 shoqëruesit e Ursulës u vranë nga “fisi Hunnish” në Cologne (për të cituar përkthimin e Ëilliam Granger Ryan), por Ursula u kursye.
Shefi i Hunëve “u mahnit nga bukuria e saj e mrekullueshme”. Ai u përpoq ta gëzonte – hej, më fal për martirizimin masiv – dhe i kërkoi të martohej me të. “Por ajo e përçmoi ofertën e tij dhe ai, duke parë që ajo e përçmonte atë, e goditi me një shigjetë.”
Kjo është ajo që pikturon Caravaggio. Mbreti hun është i pushtuar nga tërbimi, me fytyrën e tij të kuqe të zjarrtë, të tërbuar si luani në parzmoren e tij prej bronzi. Ai sapo ka gjuajtur shigjetën në pikën e tërbimit.
Ursula shikon poshtë, me fytyrë të qetë, në boshtin e zhytur në gjoks. Nuk ka ushtri, nuk ka tuma kufomash si në përshkrimet e mëparshme.
Në vend të kësaj, Caravaggio bën atë që bëri Shekspiri i tij bashkëkohor me Holinshed dhe Cinthio për të krijuar Makbethin dhe Othello: ai nxjerr esencën njerëzore nga rrëfimi i zhurmshëm.
Kjo është një dramë e madhe që luhet në thellësi të natës – dhe Galeria Kombëtare në Londër e vë në skenë në atë mënyrë.
Martirizimi i Shën Ursulës varet në një hapësirë të zymtë me një grusht dokumentesh mbështetëse dhe një pikturë tjetër. Është hipnotike.
Teatri i Londrës mund të jetë i kushtueshëm, por këtu është një dramë marramendëse e tërbimit, dhunës, vdekjes dhe ndoshta fajit, keqardhjes dhe pranimit – dhe mund ta shihni falas.
Ka gjithashtu një kameo nga vetë Caravaggio, në autoportretin e fundit që ai ka pikturuar ndonjëherë, duke qëndruar pas Ursulës.
Vetullat dhe flokët e tij janë të zeza. Po ashtu edhe sytë e tij. Është joshëse t’i quash pa dritë, por ka dy pika të vogla të bardha në secilën. Ato pasqyrojnë burimin e dritës që nxjerr këto figura të dëshpëruara gjatë natës.
Ky ndriçim “kinematik” e ka bërë Caravaggio një superyll në epokën e ekranit. Por ai e tronditi Romën në fillim të viteve 1600, gjithashtu, duke vëzhguar dritën aktuale.
Të vendosura në dhoma të thjeshta ose rrugë anësore, skenat në pikturat si Thirrja e Shën Mateut ndriçohen nga një burim i vetëm nga ana që ekspozon detaje të guximshme nga errësira përreth./ar/sh/SYRI.NET
Disa vepra arti mahnitëse janë zbuluar në një gërmim në Pompei, qyteti antik romak i varrosur nga një shpërthim i malit Vezuvius në vitin 79 pas Krishtit, shkruan BBC.
Arkeologët thonë se ”afresket janë ndër më të bukurat që gjenden në rrënojat e vendit antik”.
Figura mitike greke si Helena e Trojës përshkruhen në muret e larta të zeza të një salle të madhe banketi.
Dyshemeja me mozaik pothuajse e plotë e dhomës përfshin më shumë se një milion pllaka të bardha individuale.
Një e treta e qytetit të humbur ende nuk është pastruar nga mbeturinat vullkanike. Ka të ngjarë që ngjyra e ashpër e mureve të jetë zgjedhur për të fshehur depozitat e tymit nga llambat e përdorura gjatë argëtimit pas errësirës.
Drejtori i parkut Pompei, Gabriel Zuchtriegel prezantoi “dhomën e zezë” të Pompeit.
“Në dritën vezulluese, pikturat pothuajse do të marrin jetë”, theksoi ai.
Në njërën shohim perëndinë Apollon që përpiqet të joshë priftëreshën Kasandra.
Pasoja tragjike përshkruhet në pikturën e dytë, në të cilën Princi Paris takon Helenën e bukur, një bashkim që Kasandra e di se do t’i dënojë të gjithë në Luftën e Trojës që pasoi.
Dhoma e zezë është thesari më i fundit që doli nga gërmimi, i cili filloi 12 muaj më pare.
Për afresket që duhet të qëndrojnë në vend, një ngjitës suvaje injektohet në anën e pasme për të parandaluar shkëputjen e tyre nga muret.bw
Artisti Nazmi Hoxha, duke folur për Zërin e Amerikës
VOA/Ilirian Agolli
Artisti i njohur shqiptar Nazmi Hoxha, i cili jeton në SHBA prej më shumë se 15 vjetësh, çeli të martën në Tiranë në mjediset e Qendrës për Hapje dhe Dialog ekspozitën me piktura “Dreams Within a Dream”, e cila do të qëndrojë një muaj e çelur.
Autori thotë për Zërin e Amerikës se ekspozita është një gërshetim emocionesh mes nostalgjive shqiptare dhe frymëzimeve amerikane.
“Kjo është ekspozitë e madhe për nga numri i pikturave. Kam një përzjerje në to, një prishje të gardhit e të kufijve me këto vepra. Është një pikturë universale. Është shkrirje e jetës që kam bërë në Amerikë me atë që kam përjetuar në Shqipëri. Është një gjuhë e përbashkët”, thotë autori Hoxha.
Ai thotë se emocionet me këtë ekspozitë në Shqipëri i ka shumë të fuqishme, ndonëse në Amerikë kam hapur disa ekspozita dhe emocionet atje janë të tjera.
“Këto vepra nuk kanë nevojë t’u shkruhet fare diçitura, sepse janë shumë kuptueshme nga njerëzit. Unë e ndjej që kam shumë emocion. Më duket sikur është një premierë, sikur është ekspozita e parë që po bëj. Dëshiroj që të kem krijimtari të madhe dhe në jetëgjatësi”, thotë artisti në bisedën për Zërin e Amerikës.
Ai takoi në ekspozitë shumë kolegë dhe me miq, me të cilët nuk shihej prej afro 20 vjetësh. Takimin me ta thotë se e ndjen si një provë e parë, shumë vështirë që të përballohet.
Pjesëmarrja e vizitorëve është dy apo trefishi i dikurshëm, janë njerëz që e dinë pikturën dhe e duan artistin, njerëz që janë artistë vet, shpjegon ai, ndaj nuk është e lehtë të presësh një publik të tillë në një ekspozitë.
“Janë të dyja surpriza edhe ekspozita, edhe miqësia. Është një shprehje e vjetër: U takofshim në dasma! Unë them: U takofshim nëpër ekspozita!”, thotë artisti. Ekspozita është një miks i vërtetë mes frymës së asaj bote amerikane me botën shqiptare që kisha këtej, të cilat kanë shumë afrimitet. Këto vepra pohojnë artistikisht se janë prishur kufijtë mes tyre në pikturë, nuk ka më kufij. Janë të dyja së bashku në një: edhe nostalgjia shqiptare edhe frymëzimet amerikane. Nostlagjia është pjesë e krijimtarisë artistike. Nostalgjia të shtyn të shohësh dhe kërkosh gjëra të tjera dhe besoj se ia kam dalë me sukses me këtë ekspozitë”, thotë për Zërin e Amerikës, autori Nazmi Hoxha.
Kuratorja e ekspozitës Eridana Çano, theksoi se “arti i Nazmi Hoxhës nuk mund të kufizohet vetëm nëpërmjet një zhanri të vetëm. Ai është mjeshtër i kompozimeve, i pejzazheve, i nudove dhe i portreteve, të cilat të bëra bashkë sjellin një dëshmi të shkathtësisë dhe të thellësisë së tij si artist, pjesëza të ndryshme ëndrrash brenda një ëndrre të madhe arti. Me një zotësi të jashtëzakonshme, ai i vesh veprat e tij me një mantel të mistershëm”.
Ekspozita ndahet në disa cikle si “Blinds”, “Tako Artistin”, “Central Park”-u i Nju-Jorkut, “Nudo, “Eden”, etj., ku përmes një mori veprash autori shpreh përmes subjektesh dhe ngjyrash një shpirt të ndjeshëm me ngarkesa emocionale unike e të jashtëzakonshme.
“Central Park”-u i Nju-Jorkut është “parku i madh artistik i peizazhit”, nga ku pasqyrohet ndërthurja e teknikës tradicionale me praktikat bashkëkohore, duke krijuar vepra të reja dhe inovative. Ndryshimi i stinëve në këtë “park të madh ëndrrash” ngjall për Nazmiun ritme të reja kompozuese dhe ngjyruese. Metaforat që mbështjellin pemët në periudha të ndryshme të vitit, këtë herë shfaqen në telajo duke sjellë një frymë më metafizike: atë çka artisti sheh i mrekulluar përtej shtëllungave ngatërruese të degëve të pemëve”, theksoi kuratorja Eridana Çano.
Miku i rinisë studentore në Institutin e Lartë të Arteve, kryeministri Edi Rama mori fjalën në ekspozitë për të theksuar se Nazmi Hoxha krijon një pikturë atipike, e cila ka evoluar, duke ruajtur brumin e vet të parë, sipërfaqe me detaje delikate.
“Sot Nazmiu vjen për herë të parë pas shumë vitesh jete në SHBA, me koleksion punimesh të krijuara në shtëpi në Amerikë, ku ai ka mbledhur të gjitha ato që ka marrë nga fëmijëria, nga vendlindja dhe i ka vendosur ditë për ditë nëpër telajot e tij. Nazmiu është një artist i rrallë, një piktor me një gjuhë shumë të veçantë, me një mënyrë të të parit të sipërfaqes, të ngjyrës, të formave atipike, dhe mbi të gjitha është një konservues shumë gjenuin i ajrit dhe i formacionit koloristik të vendlindjes së vet”, tha zoti Rama.
I lindur në Tropojë të vjetër, Nazmi Hoxha tashmë 68 vjeçar, studioi për pikturë në liceun artistik dhe Akademinë e Arteve të Bukura në Tiranë, dhe më pas u emërua mësues në vendlindje. Pas rrëzimit të regjimit komunist ai punoi si piktor filmash në Radio Televizionin Publik dhe prej vitit 2008 jeton në SHBA.
Në jetën e tij artistike numërohen një seri ekspozitash nga vendlindja dhe shumë të tjera në Tiranë dhe në SHBA. Veprat e tij të shumta dhe të veçanta gjenden të përhapura në një hapësirë të gjerë studiosh, koleksionistësh, mjedisesh dhe familjesh artdashëse në Shqipëri, Kosovë, Ballkan, Europë dhe në SHBA.
Kjo stine qe ne vitin 1987 kur Albano erdhi per here te pare ne Shqiperi pak jave sapo kishte perfunduar Festivali i San Remos dhe Albano e Romina kishin fituar cmimin e Pare me kengen hit “Nostalgia Canaglia“ tingujt e se ciles gjemonin qe kur arriten ne Kakavije tek dilnin nga makina e tyre “Range Rover” …
Beja pjese ne grupin qe i pritem dhe shoqeruam gjate gjithe kohes prinderit e tij per te vizituar vendet ku ai akoma mbante mend me detaje ku ai kishte kaluar rinine gjate luftes, Vlore, Gjirokaster, Tepelene, Sarande ….
I jati Carmelo, babaxhan njeri , ndonese i renduar nga mosha dhe shikimi, kishte nje nostalgji te jashtezakoneshme per vendin tone , vecanerisht njerezit bujar qe i ra rasti te njihte.
Njeriu i thjeshte, popullor , fshatar me origjine nga jugu Italise qe porosiste gjithmone ne restorant “cozze crudo” qe kamarieri yne i pamesuar se duhej ti sherbente te gjalla cuditej dhe se kuptonte porosine dhe i sillte te ziera, por qe detyrohej ti kthente perseri.
Carmelo i hapte me maje thike e duar duke i perpire ashtu te gjalla plot kenaqesi duke shijuar me arome deti dhe kripen jodè .
Muhabetqar gjithe kohes , me tregonte copeza kujtimesh qe i mbante mend fare mire nga koha e rinise se tij pergjate asaj periudhe te shkurter qe i ra per pjese ta kalonte ne Shqiperi gjate luftes.
Njera nga keto rrefime me beri shume pershtypje dhe mu fiksua dhe mua per ta rrefyer.
…Fillim viti 1943.
Toga e tij ishte disllokuar buze lumit ne Tepelene. Aty kishin ngritur çadrat dhe prisnin urdhera per tu kthyer mbrapsh. Kishte jave qe kishte nisur çorientimi nga kapitullimit te tyre i pa shprese por dhe te trembur nga perspektiva e zymte qe sillte situata me gjermanet qe u ra rruga ne terheqje.
Carmelo atehere djale fare i ri , te rraskapitur e te çorientuar por me shume “dezertues” vendosi ti largohej dhe te arrinte sa me shpejt ne portin e Durresit per tu kthyer ne shtepi.
Nje aresye me shume, Jolanda , e shoqja imcake, zeshkane, ne muajt e fundit te shtatezanise priste per te lindur femijen e pare qe me pas mori emrin Albano.
Ushtari i kembesorise i quajtur Carmelo u “vodh” nga çadrat e kampingut ne mbremje dhe ne terrin e nates ne nje kohe te keqe me shi u detyrua te kalonte naten jashte fare prane disa shtepive perdhese prane ne hyrje te kalase ne Tepelene.
Trokiti ne nje nga shtepite e vecuara te saj qe u hap nga dy te moshuar tmerresisht te varfer qe ngroheshin te rreckosur prane nje vatre qe njekohesisht bente dhe drite atij mjedisi. E pranuan menjehere duke e futur brenda, ngrohur dhe thare rrobat dhe kepucet e qullosura te lagura nga lumi .
-Me ulen prane zjarrit, kujtonte Carmelo, isha i paarmatosur dhe pa kapele e rripa. Une flisja me gishta e shenja ato skuptonin asgje.
-Me afruan per te ngrene dicka qe ata i thonin “kaçamak” me buke te thekur misri mbi mashen e zjarrit.
Ishin dy pleq te mrekullueshem , bujare qe nuk dinin asnje fjale Italisht por qe kuptoheshin nga zemra e bardhe e tyre… me percollen qe ne mengjes heret dhe me dhane dhe buke me vehte….
Beme çmos per te rene ne gjurmet e ketij çifti plak, pyeten kur arriten ne Tepelene , por kishin kaluar gati 45 vite nga ajo kohe dhe sigurisht ato nuk jetonim me por dhe spaten mundesi te kishin lene ndonje gjurme trashegimtaresh. Te vetmen gje qe nuk ia realizuam dot babait te Albanos per ti takuar ndonjerin prej tyre dhe per ti shprehur mirnjohjen e tij te asaj nate te paharruar qe kaloi ne ate kohe te veshtire.…
U merzit shume i gjori qe smundi dot tua shprehte por edhe tua shperblente ketyre njerezve te mire qe ne ate “nate te shenjte fati” i hapen deren per ta kaluar ate nate qe ruante ne kujtese edhe ne vitet te pleqerise ndaj,
Ishte kthyer si nje amanet dhe deshire e zjarrte per te vizituar edhe njehere kete vend te bekuar dhe qe i kishte gdhendur thelle ne gji respektin dhe konsideraten e ketij vendi magjik si Shqiperia.
Dhe Albano , i biri ia realizoi per te vijuar te njejten deshire dhe konsiderate ndaj ketij vendi sic eshte Shqiperia !
Jemi takuar dhe here te tjera me kengetarin famoz italian me emer shqiptar Albano , por takimi i pare dhe i fundit per prinderit e tij ka qene i rralle dhe shume prekes e mbreselenes edhe per shume episode te tjere gjate kesaj vizite.
“Kapllan Nikçi, me zërin e tij, u bë urë lidhëse mes të kaluarës dhe së tashmes. U dha shpirt melodive që burojnë ndër shekuj Grykës së Rugovës” shkruan Kryeministri i Kosovës, Albin Kurti, në nderim të një figure të shquar të artit dhe kulturës shqiptare, veteranit të muzikës dhe valles folklorike, që u nda nga jeta në moshën 93-vjeçare..
“Ngushëllime familjes, miqve dhe Ansamblit Folklorik Autokton “Rugova” për malësorin shallbardhë, Kapllan Nikçi, – nënvizon Kurti. – Figurë mbresëlënëse që na la pas thesar të pasur kulturor dhe shpirtëror”.
Në vazhdim, Kryeministri i Kosovës ka publikuar një këngë me zërin madhështor të Kaplan Nikçit.
Po ashtu, personalitete dhe institucione të tjera të Kosovës kanë shprehur dhimbjen e tyre për ndarjen nga jeta të Nikçit dhe vlerësimet më të larta për gjithçka që ai ka përfaqësuar dhe ka lënë pas si trashëgimi të vyer.sn
Sa here marr pensionin jam i merzitur. Jane shume. Kasierja e kupton dhe me pyet nen ze “do t’i lesh ?”
Nguroj se une dua t’i le ne dore te sigurt, Shtetit per shembull.
Me dhimbset. Ju kujtohet Shteti kur i tundeshin siset …tani i ka vajte numri dy.
U dypunesova per te ndihmuar Shtetin, paguaj prap kontribute, paguaj prap tatim mbi pagen…. dhe prap me duken pak.
Pensioni nuk rritet se e ka menduar Shteti qe s’kane ç’me duhen gjithe ato para. I thone njezet mije leke ne muaj jo shaka. Pastaj edhe duhet kursyer ja psh nuk blej me prezervative.
Shtetin e dua shume, prandaj e leshoj doren. Kur gjeta nje gjobe te makina sa çereku i pensionit, e kapa policin nga menga. S’te vjen turp – i thashe. Ç’eshte kjo gjobe minimale! Je ne vete! Vure aty sa gjysma e pensionit. Po pushime ne Dubai nuk do beje Shteti ?, po ndonje lek te vogel xhepi per ndonje vile lart e poshte?
Qau polici….
Qava dhe une…
Sa e dua Shtetin. Pagova uje e drita… o Zot sa pak sa pak. Me ngeli nga pensioni nja nente mije leke, ‘merri dhe keto’ i thashe goces se banakut. Po pse, degjonte? Thirra drejtorin. E bera rezil ‘ i marr ‘ -tha, por jane pak.
Ja pra pse duhet banka. Vrap ne banke: ‘ma boshatis llogarine goce, dergoja Shtetit’ – i thashe.
-Bosh e ke xhaxhi- beri goca.
Qava prap une.
Goca jo.
Si do t’i veje halli Shtetit, si do t’i veje – mendoja me vete kur hap deren e shtepise dhe pyes gruan:
– Ka gje per te ngrene?
-Nje mut – bertiti gruaja.
Ja, kjo nuk me kishte shkuar ne mend …. t’ia kisha dhene Shtetit.
Piktori i shquar, modernist e antikonformist, ish- i burgosuri politik nga diktatura komuniste, pedagogu Ali Oseku ndërroi dje jetë në moshën 80- vjeçare. Ali Oseku nuk u përshtat me metodat krijuese të Realizmit Socialist dhe në vitet ’70, cilësohej se eksperimentonte një art të ndryshëm nga ai. Sipas të dhënave të gjetura edhe në dokumentet e Arkivës së AIDSSH-së, ai është një nga artistët e dënuar me burg në vitin 1975.
“Triumfi i dritave” ishte piktura qe u përdor si prove materiale në gjyqin e tij, ku fatkeqësisht policia sekrete përdorën si dëshmitar krijues të kohës, të cilët analizuan veprën e tij.
Dokumente që gjenden në arkivën e AIDSSH-së për piktorin, Ali Oseku, ndodhen në Fondin 1, Dosja Hetimore- Gjyqësore, Dosje me nr.10616, prej 15 faqesh ku është depozituar vendimi gjyqësor që mban datën 15.8.1975, i cili e dënon atë me 4 vjet burg.
Po në arkivën e AIDSSH-së gjejmë dokumente nga Dega IV, Fondi rezerve, Dosje pa numër për shtetasin Ali Oseku, prej 9 faqesh që mban disa dëshmi të rrethit të kolegëve të tij të cilat kryqëzohen me mendimet e ish-Ministrit të Kulturës dhe Artit, Fadil Paçramit, i cili sipas dëshmitarëve e vlerësonte lart artin e Ali Osekut.
Po në arkivën e AIDSSH, për Ali Osekun, gjenden edhe disa fletë nga Dosja, Problemi centralizuar- KUBISTET, me nr. 1079,(457 fletë, çelur në 4.10. 1973), në të cilën fillon survejimi dhe përndjekja e “ lidhjeve të elementëve anti- parti Fadil Paçrami e Todi Lubonja me : Skënder, Enver Paçrami, Fatos e Zana Lubonja, Llazar Lubonja, Afërdita Guri (Paçrami) Azmi Hoxha, Maksin Velo, Kudret Velça, Bujar Kapexhiu e Robert Shvarc si edhe një sërë lidhjesh të tjera që aktualisht janë në studim. Për të gjitha këto përpunime dhe lidhje të tyre u përpiluar planet e masave agjenturalo-operative të përbashkëta me qëllim zbulimin, në kohë të veprimtarinë e tyre armiqësore në drejtim të vijës politike të Partisë dhe masave të nxjerra nga Plenumit i IV-të Komitet Qendror” . Rrugës gjatë zhvillimit u fut në ndjekje edhe piktori Ali Oseku, vepra e të cilët u konsiderua kubiste.
Zhvillimet historike ku u ndërmorën masat për burgosjen e Ali Osekut dhe artistëve të tjerë ndodhen kur ngjarjet artistike që kritikuan në Plenumin IV të PPSH, ku fjalimin kryesor e mbajti Enver Hoxha, më 15 dhe 16 mars të vitit 1973. Ali Oseku u arrestua në datën 18.4.1975 me akuzën se ka zhvilluar “agjitacion dhe propagandë për dobësimin dhe minimin e pushtetit popullor duke kryer krimin e parashikuara nga neni 73/1 K.P.”
Në një analizë biografike të gjatë të krijuar për Ali Osekun lexon se: “Ali Oseku është bërë bartës dhe interpret i diversionit ideologjik imperialisto- revizionist në fushën e artit, të mënyrën të jetesës dhe të estetikës në veshje.
“Sipas analizës ai “përdor literaturën borgjeze që reklamonte të gjitha rrymat e ndikimet dekadente në art duke krijuar një veneracion të jashtëzakonshme për përfaqësuesit më të përmendur të modernizmit në pikturë dhe duke i propaganduar haptazi forcën artistike, koloritin dhe forcën e veprave të autorëve perëndimor.” Kështu Sigurimi merr në analizë vepra të realizuar prej tij, në 1971-1972, kur punonte ai skenograf pranë Teatrit të Operas dhe Baletit si dhe raporton mendimet, në të cilat “idealizonte lirinë që borgjezia ia njeh individit për t’u veshur sipas gustos dhe shijeve personale, për të pikturuar ashtu siç e ndjen vetë artisti dhe jo sipas parimeve të realizmit socialist që e kufizon dhe e ndrydh artistin, shkollë kjo, që sipas tij është vjetruar, që nuk e justifikoj koha dhe që do t’ia lërë vendin modernizmit.”
Në analizë thuhet se: “Pikëpamjet e tij ai i ka shprehur në veprat e tij, në dekoret dhe kostumet përgatitura prej tij për operat “Traviata”, “Cuca e Maleve”, për dramën “Orfeu zbret në ferr”, në tablonë “Triumfi i dritave”, në portrete e skica të ndryshme ku ai ka gërshetuar realizmin socialist, nga njëra anë, na rryma të ndryshme dekadente, nga ana tjetër, siç janë simbolizmi, realizmi, obstruksionizmi manjerismi. “
“Triumfi i dritave” është edhe tabloja që është paraqitur në gjyq si provë materiale, për të “provuar dekadencën” e artistit. Në gjyq Ali Oseku u akuza se është bërë “ekzekutor i ideve armiqësore të grupit të Fadil Paçranit, Todi Lubonjës, Mihallaq Luarasit e të tjerëve.”
Disa dëshmi të përdorura në gjyq thonë se :”Fadili mori në mbrojtje krijimtarinë dekadente të Ali Osekut” në rastin e tablosë “Elektrifikimi” një tabllo tipike formaliste ku tema shartohej në mënyrë më bajate me teknikën e pikturimit të kubizmit, një nga rrymat me reaksionare të artit të sotëm dekadent, perëndimor.”
Në gjyq u përdor edhe një relacionin i Teatrit Popullor ku thuhet. “…. Shfaqje të huaja pati në skemat dhe kostumet sidomos të shfaqjet “Viti 1961” dhe “Orfeu zbret në ferr”. Këto shfaqje u cilësuan “ekstravagante, me lojë snobiste në format gjeometrike, ngarkesa dhe pjerrësia e podiumeve, efekte të huaja me lojën e dritave etj. si kopje të shëmtuara të festivalit si ai i San Remos”.
Ali Oseku është një emër i rëndësishëm i asaj kohe, “armik i popullit” po aq sa Velo, Gjergo, Pervizi, Jani, Tushi, Tuçi, Puka, Paço, Tasi, Shima, Hila, Basha e artistëve të tjerë që vuajtën në kurriz të jetës dhe veprës së tyre, talentin dhe lirinë e tyre artistike. Pas daljes nga burgu (1979), punoi si punëtor krahu pa të drejtë të ekspozimit deri në vitin ’91, kur iu kthye krijimtarisë duke qenë kurator në Galerinë Kombëtare të Arteve dhe më pas pedagog e shef katedre në Akademinë e Arteve të Bukura. Nga viti 1998 deri në vitin 2014, u bë Profesor i Asociuar dhe Përgjegjës i Departamentit të Grafikës në “Akademia e Arteve të Bukura”, Tiranë. Në vitin 2014 e në vazhdim, piktor në krijimtarinë e lirë. Ekspozita e tij e fundit, ne 2023 titullohej: “E gjithë drita që nuk mund të shohim.”bw
Komentet