“Kur erdha në Francë, në fillim më dukej vetja si e huaj, jo si franceze, dhe kjo padyshim nuk ishte normale që të doja një vend ku më kishin vrarë njeriun më të dashur dhe ku më kishin shkatërruar jetën.”  Leone Zazani (Sazani) ishte afro të nëntëdhjetave kur vdiq… Megjithatë në kujtesën e saj gjithçka rrinte ende zgjuar, gjer ditët e fundit të saj: dialogje të dikurshme, portrete, sy, rrugë, mure burgu, peizazhe. Imazhet e së kaluarës nuk kishin humbur në mugëtirë, nuk ishin shuar, nuk ishin mjergulluar. Njëzet vjet më parë, kur binte Muri i Berlinit, ajo priste me ankth ndryshimet në Shqipëri. Priste që edhe atje të shëmbeshin statujat e totalitarizmit e të dhunës. Kur mbërritën refugjatët e parë “të ambasadave”, siç u quajtën në Perëndim, ajo u lumturua dhe mezi priste që të vinte dita për të shkuar në Shqipëri. Pastaj, dalëngadalë, kjo dëshirë iu zvordh, iu fanit. Si gjithnjë, lajmet që vinin nga ajo tokë, që aq shumë e kishte urryer dhe aq shumë e kishte dashur, ishin gjithnjë të zymta, të trishta, me sytë e një shqiptari që klithte në dëshpërim edhe pse tashmë ishte i lirë. Kështu, mbi mallin e saj të pambarimtë dukej se binte një dëborë e hirtë…

Takimi

Sapo kisha mbërritur në Paris në mars të vitit 1991 si diplomat dhe dikush më kish dhënë një letër me emrin e Leone Zazani. Ishte një i afërm i saj, dikur i cilësuar «i deklasuar». Për Leonen kisha dëgjuar një histori të dhimbshme, disi të mjergullt dhe kisha dëshirë që me këtë rast ta takoja. Kështu, një ditë u nisa për në “Galerie du Louvre”, në «Rue Rivoli», ku dhe kisha lënë takimin. Ishte një galeri shumë e madhe pranë muzeut të Luvrit dhe e njohur për antikuarët në Paris. Kur e takova, ajo grua e thyer në moshë dhe mjaft fisnike, më befasoi që m’u përgjigj në gjuhën shqipe. Ishte një shqipe e pastër, që ajo e kishte mësuar në Shqipëri pothuaj pesëdhjetë vjet më parë. Leone, ishte e veja e ish deputetit shqiptar, doktor Enver Sazani, të pushkatuar më 1947 pas gjyqit të njohur të “deputetëve”, të kundërshtarëve politikë të Enver Hoxhës.

Ata ishin njohur në Lyon më 1933, dy vjet pasi kishte lënë universitetin e Montpellier. Atëherë, ajo studjonte për letërsi ndërsa ai për mjekësi në Universitetin e Lyon-it. “Ne u njohëm në bibliotekën e universitetit, – më tregonte Leona. – Në fakt, më parë njoha një mikun e tij, Selaudin Kokonën që studjonte bashkë me të për mjeksi, por mua më pëlqeu më shumë Enveri dhe kështu u dashurova pas tij. Për fajin tim të dy shokët u zunë dhe nuk folën për vite me rradhë, gjer pas luftës, kur një ditë, në hollin e “Hotel Dajti”- t unë i takova dhe i përqafova që të dy”… Atëherë, studentët e Universitetit të Lionit takoheshin në “Cafe de la Cigogne”, në “Place de la Guillotiere”, ku shpesh mblidheshin për të kënduar e kërcyer. Ishte një kafene takimesh për të rinjtë. Pastaj ajo e njohu atë me nënën e saj dhe për një kohë jetuan sëbashku. Pas dy vitesh u lindi Denisa. “Atë kohë, – më tregonte Leone, – Enverit dhe disa studentëve të tjerë shqiptarë iu ndërpre bursa. Martesën e bëmë në Lyon dhe më 1939 u nisëm për në Shqipëri. U nisëm që të tre me një anije, bashkë me fëmijën. Ishte anija e fundit që përshkonte Adriatikun, sepse na zuri lufta. Italia fashiste përgatitej të pushtonte Shqipërinë. Pas Brindizit ndaluam në Sarandë dhe që andej u nisëm pastaj për në Gjirokastër, në vendlindjen dhe familjen e tij. Ishte vërtet një gjë e mrekullueshme. Mbaj mend që shumë njerëz kishin dalë të prisnin”doktorin” që vinte nga Franca. Pashë shumë njerëz dhe plaka në pragjet e shtëpive që na përshëndesnin. I dashurova menjëherë ata…”

Me të ardhur në Shqipëri, doktor Sazani hapi një klinikë në Durrës dhe që në fillim u lidh me lëvizjen çlirimtare. Shtëpia e tij u bë qëndër e njerëzve të rezistencës dhe pikërisht aty u bë dhe  mbledhja e parë e Këshillit Nacional-Çlirimtar të qytetit. Më 1943, ai erdhi në Tiranë dhe ishte një intelektual me emër në rrethet përparimtare. Enver Hoxha dhe Nexhmija ishin miq të afërt të tyre dhe e mbanin gjithnjë në prehër Denisen e vogël. “Enver Hoxha  ishte si  një “baby-syster” për mua dhe kurrë s’mund ta mendoja se një ditë ai do ta vriste babain tim”,  – do më thoshte më pas Denisa, e cila banonte në Paris. Gjatë luftës, doktori me francezen kërkoheshin nga Gestapo dhe ata u detyruan ta lënë Denisen e vogël tek ca të afërm dhe të iknin në mal, me partizanët. Francezja veshi kështu rroben e luftëtares së lirisë. Doktori mjekonte partizanët dhe që të dy iu përkushtuan luftës. Kur partizanët zbritën në kryeqytet, në bulevardin “Dëshmorët e Kombit”, Denisa ishte nga femijët e parë që i priti me lule fitimtarët që hynë në Tiranë. Doktori e hapi sërrish klinikën e tij, kësaj rradhe në Tiranë. Por shpejt e kuptoi se mendimet e tij për ndërtimin e një shoqërie të re shqiptare ndryshonin me ato  të vendit. Ideali i tij ishte demokracia e vendeve perëndimore, pluralizmi, barazia dhe respekti mbi njeriun, ligji dhe jo ideologjia. Më 2 dhjetor 1945 ai udeputet. Por pranvera do te vinte e trishtë dhe e zymtë. Proçesi Mbi komodinë, në shtëpinë e Leones, rrethuar plot akuarelë të babait të saj, dikur piktor, mbaj mënd që ishte dhe një fotografi e rrallë. Një moment i bukur nga jeta e tyre: festa e “Vitit të Ri” 1946, në “Hotel Dajti”. Fytyrat e tyre ishin të qeshura, të lira, të dashuruara. Sytë e tyre ende nuk e kishin grinë e zisë së përmotshme. Megjithatë “borgjezët”, siç i quanin në atë kohë, kishin filluar të tregoheshin të kujdesshëm. Në shtëpi flisnin frëngjisht dhe jeta rridhte e gëzuar. Enveri e pëlqente shumë muzikën klasike dhe në mbrëmje ato te dyja luanin muzikë në piano. Ai e pëlqente shumë Mozartin dhe Betovenin… Doktori ishte njeri i mirë dhe të varfërit i vizitonte gjithnjë falas. Në atë kohë në Tiranë ishte një mision anglez dhe një amerikan. “Një mbrëmje dhamë një pritje në shtëpinë tonë, por gjithnjë me nje lloj frike”. Kështu kaloi ai dimër i ashpër i 1946-ës. Burgjet filluantë mbushen me ish pronarë dhe njerëz që e kundërshtonin politikën pro-titiste.”Atë mesditë që iku, ai më përshëndeti thjeshtë:”Mirupafshim!” Ishte 15 maj i vitit 1947. E prita gjithë pasditen por ai nuk erdhi. E prita gjer natën vonë. Telefonova ngado, tek miqtë tanë, në njerëz të familjes, shkova në klinikën e doktor Zymës… Parandjeja se e kisha humbur burrin tim të dashur. Në spital më thanë se e kishin marrë ata të Sigurimit. Gjithë mbremjen prisja në ballkon. Ishte kohë e bukur… Ata mbërritën në orën tre të mëngjezit dhe hapën portën. Kontrolluan ngado dhe klinikës i vunë vulën. Morën gjithçka dhe ikën…” Shtator 1947. Në Tiranë, në kinema “17 nëntori”, organizohej proçesi kundërdeputetëve. Midis tyre dhe doktor Zazani, në rradhën e parë të të akuzuarve. Por ajo nuk kishte të drejtë të asistonte. Mbrëmjeve vërtitej rrotull kinemasë me shpirt të coptuar. Shtëpia, që tashmë ishte bastisur dhe kish mbetur vetëm menjë rrogoz, i  ishte kthyer në  varr. “Nuk mund ta besoja se një ditë, Enver Hoxha, miku i tij i luftes, do të arrinte t‘i pushkatonte dhe shokët e tij”, – më tha Leona. Një ditë, nga qelia e burgut, ai mundi t’i dërgonte një letër të vogël fshehur në një kuti shkrepseje. Ishte mesazhi i tij i fundit: “Leone, ti duhet të ndriçosh të vërtetën… Rrite Denisën me kujtimin tim… Të përqafoj, Enveri.” Ky kujtim e bëri Leonën të përlotej e të pëshpëriste ngadalë fjalët e tij: “Lève Denise de mon mémoire”…

Ajo i kishte ruajtur ende gazetat e asaj kohe me fotografitë nga salla e gjyqit kushkruhej: “Tradhëtari Enver Zazani që shkeli besimin e popullit, duke dhënë hesap për aktivitetin e tij kriminal”… Ai u dënua me 30 shtator 1947 dhe u ekzekutua më 9 tetor të po atij viti, bashkë me të dënuarit e tjerë, deputetë të popullit. “Atë kohë ne nuk e dinim se ku ishin varrosur. Gjithçka mbahej e fshehtë. Një ditë një mik më ndihmoi dhe kështu një mbrëmje, veshur si fshatare tiranase, u nisa drejt periferisë së Tiranës, buzë një përroi, rrëzë malit të Dajtit. Ishte natë. Atje një fshatar i mirë më priste. Më dha një lopatë dhe fillova të gërmoj. Doja të gjeja trupin e burrit tim, ta shihja përherë të fundit. Zbulova dhe mbulova 13 varre rradhazi dhe së fundi gjeta Enverin tim. E njoha në fillim nga cepi i mëngës së xhaketës. I futa në varr një shishe, ku brënda kisha vënë një fotografi ku kishim dalë të tre, ai, unë dhe Denisa. E mbulova sërrish dhe u ktheva në shtëpi. Isha vetëm, fillikate dhe dhimbjen askush nuk ma lehtësonte. Atëherë gjithçka sikur u ndërpre, vizitat, miqësitë, miqtë… Të gjithë më kishin kthyer kurrizin. “Dos tournés”, (“Shpinë-kthyer”), – më pëshpëriti ajo me dhimbje, duke psherëtirë gjatë dhe duke kujtuar gjithë ata miq që nuk i pa më. „Atë kohë u sëmura rëndë.Të vetmit që mu afruan ishin vëllezërit Kokona, doktor Gjata dhe doktor Fejzi Hoxha. Ai më bëri penicilinën e parë që sollën amerikanët në Shqipëri dhe kështu shpëtova nga turbekulozi“. Ishte fundii 1947-ës dhe fillimi i vitit 1948. Edhe triskën e ushqimit ia kishin marrë,edhe aparaturat e klinikës, edhe ato pak para që kishin në bankë. Sikur për ta  të kishte ndodhur eklipsi i madh. Edhe Denisës, në shkollë askush nuk i fliste. Një ditë, mësuesi i mori nxënësit që të shihnin të varurit në shesh të qytetit. Vajza ishte llahtarisur nga barbaria staliniane. Atë kohë në Shqipëri kishte ende disa franceze të martuar me shqiptarë. “Mbaj mënd që ishte në Shqipëri një patriotja ime që quhej Ginette. Ishte dhe një tjetër, Madame Lezo; pastaj një belge që rrinte në Durrës, po kështu dhe një grua e quajtur Valentine Topçiu. Një nga francezet u detyrua nga burri i saj që të vishej si muslimane dhe të mbulohej me perçe. Helena, një nga Tuluza, ishte gruaja e një tregëtari korçar, Niko Beça, të cilin e arrestuan dhe e pushkatuan.” Një tjetër histori e dhimbshme, një tjetër tragjedi. Helenën e çuan në një fabrikë tekstili. Pastaj e arrestuan dhe e burgosën. Por historia e kësaj familje vazhdon kalvarin e vet: vajza 14 vjeçare, mbeti mes rrugeve dhe një ditë u përdhunua… Pastaj lindi. Helena dhe vajza e saj mundën të iknin në Francë, vite më vonë, ndërsa foshnja mbeti atje, gjersa një ditë, vonë, shumë vonë, pas dhjetra vitesh, edhe ajo mundi të kapërceje kufirin drejt Francës. Leona nuk e besonte që të poshtërohej aq shumë në atë vend që aq shumë e kishte dashur.Pastaj erdhi zbrazëtia… Ajo nuk ndjente asgjë. Nuk kishte më Mozart, Bethoven, Hendel, Brahms… piano nuk ekzistonte më. Gjithçka mbetej si një kujtim i drithëruar nga gjithë ajo stuhi e tmerrshme. Ajo veç donte të ikte, ku të mundëte, veç të ikte… Dhe ja, një ditë, ambasadori francez, bëri ç’është e mundur ta marrë atë me vete në Francë. Leona dhe Denisa më së fundi u kthyen nëpër det, ndjekur nga pulëbardhat në atë fluturim të përmortshëm. Me vete kishin veç ca plaçka dhe dy tavlla duhani si kujtim të shtëpisë së dikurshme. Në një trastë, Denisa mbante një këmishë dhe një gravatë të kuqe të doktorit. Në qepallat e tyre kishte muaj që prehej vdekja e njeriut me të dashur. Ndryshe nga udhëtimi i tyre i parë, ky udhëtim ishte një kthim mortor, e ato nuk guxonin ta shihnin atë breg që largohej e largohej, gjersa pastaj humbi në mjergull. Por çuditërisht, me ditët, muajt dhe vitet që do të kalonin larg Shqipërisë,urrejtja do të pakësohej dhe Leonen do ta mbyste gjithnjë e më shumë malli për atë vënd, për atë tokë, ato vënde ku kish dashuruar aq shumë njerëzit, gjithçka.”Kur erdha në Francë, në fillim më dukej vetja si e huaj, jo si franceze,dhe kjo padyshim nuk ishte normale që të doja një vënd ku më kishin vrarë njeriun me të dashur dhe ku më kishin shkatërruar jetën.”

Eklipsi

Shtëpia e Leonës ndodhej në periferi të Parisit, në “Parc de Vanves”. Një shtëpi e thjeshtë në një ndërtesë shumëkatëshe, por që të befasonte me praninë e Shqipërisë në brendësinë e saj. Mbi tavolinë mbante një flamur të vogël kuq e zi, që ia kishin dhuruar ca emigrantë nga Nju Jorku. Përreth kishte objekte shqiptare e fotografi nga Shqipëria. Por ajo çka ishte interesante, ishte një dosje e saj ku kishte copra gazetash dhe letra të shkruara nga Leona. Ishin lajmet e shtypit francez mbi Shqipërinë. Çdo lajm që dëgjonte në radio për Shqipërinë, ajo e shkruante. «Radio France», «Radio France International», «France-Info»… viti 1952… 1961.. 1965… 1973… 1981… 1985… Njoftime, kronologji e habitshme ngjarjesh që ajo ndiqte këtu, mijra kilometra larg Shqipërisë. Kur erdhën në Francë pas luftës dhe vrasjes së Enverit, Leona u gjend në një gjendje të vështirë. Franca kishte  papunësi e krizë ekonomike. Familja e saj nuk ia kishte falur “gabimin” që kishte ikur të jetonte në Shqipëri. Me vështirësi Leona mundi të rifillojë jetën e saj normale. Denisa rritej dhe Leones i kujtohej gjithnjë ajo letër e Enverit që nga qelia e burgut i shkruante: “Rrite Denisën me kujtimin tim”. Leona kurrë nuk do të pranonte të martohej me dikë tjetër, për t‘i qëndruar kështu besnike kujtimit të tij. Vitet shkonin dhe ajo çdo natë do përgjonte radiot se ç’thonin për Shqipërinë. Letrat e saj asnjëherë nuk u mbërrinin kushërinjve të burrit të saj. Disa prej tyre qenë internuar. Kështu kaluan dhjetë vjet pa asnjë lajm. Errësirë, eklips. “Planeti” shqiptar qëndronte gjithnjë i errët e megjithatë ajo e donte atë gjithnjë. Më në fund erdhi letra e parë, e dyta… të gjitha të hapura. Megjithatë ajo shpresonte. Vonë, filloi të lidhej me emigracionin politik shqiptar në Paris. Shkonte gjithnjë në festat e flamurit më 28 nëntor. Të gjithë e respektonin Leonën që kishte aq dëshirë të fliste shqip. “Një ditë, për festën e 28 nëntorit, bleva një cohë të kuqe. Dikush më vizatoi shqiponjën dykrenare dhe unë e qëndisa atë. I vura një kordon të artë dhe me të e festuam festën e flamurit në “Avenue Wagram” pranë”Harkut të Triumfit”.  Dashurija për Shqipërinë i shtohej çdo ditë. “Përse vallë? – pyeste vehten ajo, ndërkohë që unë duhet ta urrej atë vend. Por jo, në atë vënd unë kisha kaluar vitet më të bukura të jetës sime. E si mund ti harroja unë ato?”… Aq shumë e dhënë pas Shqipërisë ishte, saqë një ditë një emigrant politik i kishte thënë: “Ti je më shqiptare se vetë shqiptarët”! Kur një sheshi të Parisit do t’i vihej emri i Skenderbeut, ajo ishte nga të parat që kontribuoi për këtë gjë. “Ato ditë isha vërtetë e lumtur, të shihja emrin e Skënderbeut në një shesh të Parisit”.

Epilog

Atë ditë maji të vitit 1993, që i telefonova Leonës se në Shqipëri ishte zhvilluar ceremonia e përkujtimit të deputetëve të pushkatuar të vitit 47-të, ajo nuk dinte gjë. “Sa do të doja të isha atje” më pëshpëriti dhembshëm. Ceremonia ishte zhvilluar në po atë sallë kinemaje, ku dhjetra vjet më parë ishte bërë gjyqi i deputetëve  dhe ishin dënuar me vdekje si “tradhëtarë të popullit”. Salla ishte mbushur plot me familjet e tyre, fëmijët  dhe karriket e deputetëve të vrarë ishin bosh, me nga një tufë lulesh në kujtim të tyre. Presidenca shqiptare u jepte atyre dekoratën “Martir i Demokracisë”, ku shkruhej: “U martirizua për veprimtarinë e tij të shquar për lirinë, demokracinë dhe përparimin shoqëror të Shqipërisë dhe kombit shqiptar”. Ajo sallë më kujtoi në fakt një fragment të filmit të njohur të regjisorit Kosta Gavras L’Aveu, apo « Rrëfimi », mbi jetën e disidentit çek Artur London, në atë kohë zëvëndesministër i Tregëtisë së Jashtme. London, që kishte vdekur para dhjetë vjetësh, i cili nê vitet pas lufte ishte një nga të dënuarit politikë në proçesin e organizuar në Pragë nga Gotvaldi, kundër demokratëve çekë të pasluftës. Edhe ai kishte qënë luftëtar i Spanjës, i internuar në kampin e Mathauzenit dhe personalitet në ato vite. S’di pse vdekja e tij më kujtoi doktor Enver Sazanin. Ndoshta sepse kishin kaluar nëpër të njëjtin kalvar të proçeseve totalitare, veçse me një ndryshim: London, që u dënua me burgim të përjetshëm, mundi të dalë i gjallë dhe të dëshmojë, duke botuar në Francë librin e tij « L’aveu ».  Ky ishte dhe një nga librat më të dashur të Leonës, që e mbante në bibliotekën e saj bashkë me librat e Solzhenicinit, Kunderës, etj, libër që ma dhuroi me shumë dëshirë. Mbaj mënd shumë mirë një skenë të këtij filmi, ku duken ushtarë që në një fushë anonime të rrethinave të Pragës, flakin mbi dëborë hirin e të pushkatuarve politikë. Ata kurrë nuk patën një varr. As doktor Sazani nuk ka varr. Në vendin anonim rrëzë Dajtit, më pas u ndërtua një kombinat… Shumë të vrarë nuk i kanë varret e tyre.  Vite më vonë, në një konferencë me«Rotary Club» në Fontainbleau bashkë me mjekun e talentuar Ardi Tirana ku do të flisja për Shqipërinë, do të takohesha përsëri me Denisën. E pyeta për Leonën, folëm rreth atit të saj dhe gjatë bisedës me francezët u tregova atyre historinë e Denisës, të asaj gruaje që një pjesë e historisë së saj, ajo më e dhimbshme, lidhej me vendin tim, Shqipërinë. Sot, Leon prehet në varrezat e Bagneux pranê Parisit. ishte e lumtur qê më sê fundi e verteta triumfoi. Ata ishin njerëz që e çmonin lirinë dhe e donin jetën dhe paqen. Në kalvarin e jetës së vet, për dhjetevjeçarë me rradhë, e vetme dhe shumë larg, Leona i kishte ngritur lart dhe nuk i kishte ulur asnjëherë flamujt e SHPRESES.

Luan Rama botuar në librin “Krushq të Largët”