Iva Martinoviq

Ministri i Kulturës në Serbi, Nikolla Sellakoviq, i ka përsëritur akuzat kundër Zyrës së Prokurorit për Krim të Organizuar, pasi është marrë në pyetje nga ky institucion. Ai është i dyshuar në hetimet për falsifikim të dokumenteve, mbi bazën e të cilave Qeveria ia ka hequr ndërtesës së ish-Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë Jugosllave statusin e objektit të mbrojtur. Në ato hapësira planifikohet të ndërtohen ndërtesa biznesore dhe për banim nga kompania e Jared Kushnerit, dhëndrit të presidentit amerikan, Donald Trump. (Përgatitën: Krenare Cubolli dhe Ibrahim Berisha)

Keni nevojë për ndihmë me një rubinet që pikon? Inteligjenca Artificiale shpesh e kupton problemin, dhe me një kosto shumë më të ulët sesa një hidraulik.

Nëse dini si ta përdorni Inteligjencën Artificiale, ajo mund t’ju kursejë shumë kohë dhe para. Po lidhni një kontratë për një makinë të re me qira? Sigurohuni që të ngarkoni një fotografi të kontratës në ChatGPT përpara se ta firmosni. Keni nevojë për ndihmë me një rubinet që pikon? Inteligjenca Artificiale shpesh e kupton problemin, dhe me një kosto shumë më të ulët sesa një hidraulik. Nëse jeni prindër me një fëmijë të vështirë, mund të përdorni tani chatbot-e për t’u përgjigjur pyetjeve tuaja brenda sekondave, në vend që të prisni për një takim te pediatri.

Dhe nëse i jepni Claude një PDF me listën e verërave, ai do t’ju ndihmojë të gjeni shishet me raportin më të mirë mes cilësisë dhe çmimit. Të gjithë këta shembuj përbëjnë pjesë të një ndryshimi shumë më të madh. Me përhapjen e Inteligjencës Artificiale, po zhduket një nga shtrembërimet më të qëndrueshme të kapitalizmit modern: avantazhi informativ që gëzojnë shitësit, ofruesit e shërbimeve dhe ndërmjetësit ndaj jush si konsumatorë.

Kur secili prej jush ka në xhep një “gjeni” digjital, bëheni më pak të prekshëm ndaj mashtrimeve dhe produkteve të shitura me informacion të shtrembëruar, duke përfituar vetë dhe duke rritur efikasitetin e përgjithshëm të tregut. “Ekonomia e mashtrimit”, ku kompanitë përfitojnë nga mungesa e transparencës, konfuzioni apo përtacia juaj, po gjen më në fund kundërshtarin e saj.

Avantazhet informative kanë ekzistuar po aq gjatë sa vetë tregjet. Në Anglinë mesjetare, tregtarët përdornin peshore të falsifikuara për të mashtruar blerësit; pronarët e bareve shtonin kripë në birrë për t’i bërë më të etur klientët. Këto praktika nuk janë thjesht bezdisëse. Në një artikull të vitit 1970, ekonomisti George Akerlof, më vonë fitues i Çmimit Nobel, e ilustroi këtë dukuri përmes tregut të makinave të përdorura. Është e vështirë për ju si blerës të dini nëse një makinë funksionon siç duhet apo është një “limon” me probleme të fshehura.

Për pasojë, prireni të supozoni më të keqen. Si rezultat, shitësit e ndershëm, që nuk duan të ngatërrohen me ata që dyshohen për mashtrime, tërhiqen nga tregu. Cilësia bie, dhe ju e keni gjithnjë e më të vështirë të gjeni shërbime të ndershme. Interneti e ka bërë më të vështirë për tregtarët t’ju mashtrojnë. Falë shërbimeve si Carfax dhe platformave të tjera të të dhënave për automjete, mund të kontrolloni historikun e një makine përpara se ta blini, duke kapërcyer një pjesë të problemeve që përmendte Akerlof.

Shoferët e taksive e kanë më të vështirë t’ju çojnë në rrugë të gjata dhe më fitimprurëse, pasi aplikacionet si Lyft dhe Uber ju tregojnë saktësisht itinerarin më të shkurtër. Tripadvisor, platforma e njohur e vlerësimeve, ju ndihmon të gjeni restorante që ofrojnë ushqim të mirë. Në fillim të viteve 2000, në Londër kishte mbi 20 filiale të Angus and Aberdeen Steak Houses, lokale të njohura si “kurthe për turistët”. Sot kanë mbetur vetëm katër, dhe ato që ekzistojnë janë dukshëm më të mira.

Fundi i tregjeve të mashtrimit

Zhvillime të tilla çuan analistët të shpallnin fundin e tregjeve të mashtrimit. “Përsosmëria e informacionit po rritet”, – deklaroi Jeff Bezos, themeluesi i Amazon, në vitin 2007. “Shumë teori ekonomike mbi asimetrinë e informacionit, ndonëse të sakta nga ana logjistike, janë bërë të vjetruara në praktikë”, – argumentuan Tyler Cowen dhe Alex Tabarrok nga Universiteti George Mason në vitin 2015.

Sipas vlerësimeve, rreth 25% e shpenzimeve të konsumatorëve në SHBA shkojnë për mallra dhe shërbime me asimetri të fortë informacioni, nga kujdesi shëndetësor te riparimet e shtëpisë, krahasuar me 30% në fillim të mijëvjeçarit. Megjithatë, shumë industri të tilla ende ekzistojnë. Ndërtimi është shembulli më i dukshëm. Ju, si pronarë banesash, rrallë keni njohuri për sistemet HVAC apo lyerjet, çka ju lë të pambrojtur ndaj operatorëve të pandershëm.

Agjentët e pasurive të paluajtshme japin me qira prona problematike që zbulohen vetëm pasi jeni vendosur në to. Avokatët japin këshilla të pasakta, por ju e kuptoni shumë vonë. Mjekët ofrojnë trajtimet më të shtrenjta. Zyrtarët publikë marrin vendime, nga gjobat tatimore te refuzimi i një lejeje ndërtimi, që janë të vështira për t’u kuptuar nëse nuk jeni ekspertë.

Ekonomistët zakonisht janë përqendruar në pasojat e asimetrisë së informacionit rast pas rasti. Në vitin 2012, Susan Woodward nga Sand Hill Econometrics dhe Robert Hall nga Universiteti Stanford zbuluan se huamarrësit e kredive hipotekore humbnin mesatarisht të paktën 1,000 dollarë sepse nuk krahasonin mjaftueshëm ofertat e ndërmjetësve.

Shumë njerëz humbisnin mijëra dollarë sepse nuk rifinancohej kredia në kohë, kur normat e interesit binin. Një studim i publikuar në vitin 2019 në Journal of the American Medical Association zbuloi se sistemi shëndetësor amerikan shpërdoronte deri në 100 miliardë dollarë në vit për “trajtime të panevojshme dhe shërbime me vlerë të ulët”.

Nëse i mbledhim të gjitha këto humbje, rezulton se tregjet mashtruese imponojnë një “taksë efektive” prej qindra miliarda dollarësh çdo vit. Një studim i porositur nga qeveria britanike në vitin 2024 vlerësoi se qytetarët humbnin çdo vit ekuivalentin e 2.5% të PBB-së për shkak të blerjeve të mallrave dhe shërbimeve me cilësi të ulët ose me defekte. Kjo përfshinte gjithçka, nga blerja e një versioni tjetër të të njëjtit produkt, deri te koha që humbisnit duke bërë ankesa. Pavarësisht përmirësimeve që nga koha e Akerlof, tregu i makinave të përdorura mbetet i vështirë për t’u menaxhuar.

Por ndërmarrjet e reja po japin një ide se si mund të duket e ardhmja. CarEdge përdor një negociator të fuqizuar nga Inteligjenca Artificiale për të diskutuar me koncesionarët rreth çmimit dhe kushteve të makinës; Pruvo monitoron rezervimet e rimbursueshme të hoteleve dhe i rezervon automatikisht kur çmimi bie. Modelet e mëdha gjuhësore (LLM) po bëhen tashmë pjesë e përditshme e vendimmarrjes së konsumatorëve.

Një anketë e kompanisë së softuerit Clio zbulon se mbi gjysma e konsumatorëve kanë përdorur ose do të përdornin Inteligjencën Artificiale për të marrë këshilla ligjore. “Stereotipi i ri është se brezi Z nuk blen një makinë pa kaluar më parë kontratën në ChatGPT”, – vëren Financial Dystopia, një llogari e njohur në X.

Kur diçka shkon keq, mund të përdorni chatbot-e për të kërkuar kompensim. Një studim i fundit nga Weixin Liang i Universitetit Stanford dhe bashkautorë të tjerë zbuloi se në fund të vitit 2024, rreth 18% e ankesave financiare të konsumatorëve ishin hartuar me ndihmën e Inteligjencës Artificiale. “IA do t’i ndihmojë njerëzit që më parë nuk kishin privilegjin e këshillave të mira, të marrin këshilla mjaft të mira”, – argumenton Bret Taylor, drejtues i OpenAI, krijuesit të ChatGPT.

Provat për ndikimin e konsumatorëve të fuqizuar nga Inteligjenca Artificiale janë ende të kufizuara, por shumë domethënëse. Një studim nga Ryan Shea dhe kolegët e tij në Universitetin Columbia raportoi për një eksperiment mbi tregtinë e makinave të përdorura dhe qiradhënien e apartamenteve. Ata zbuluan se përdoruesit që bashkëvepronin me një model Inteligjence Artificiale “përmirësuan ndjeshëm performancën e tyre në negociata”.

Një kërkim tjetër nga Minkyu Shin i City University of Hong Kong dhe bashkëpunëtorët e tij, që analizoi mbi një milion ankesa të dërguara Byrosë Amerikane për Mbrojtjen e Konsumatorëve Financiarë, zbuloi se 49% e ankesave të ndihmuara nga IA përfunduan me kompensim, kundrejt vetëm 40% të atyre të shkruara plotësisht nga njerëzit.

Në ç’masë Inteligjenca Artificiale do t’i eliminojë plotësisht tregjet e mashtrimit, kjo varet nga dy faktorë. Së pari, ju si konsumatorë duhet të dini si ta përdorni siç duhet. Të përsërisni verbërisht këshillat e ChatGPT është më pak efektive sesa ta përdorni si një mjet për të mësuar dhe për të negociuar më bindshëm.

Në këtë drejtim, rezultatet e një prove të zhvilluar nga Jan Biermann (atëherë në Universitetin e Hamburgut), John Horton nga Instituti i Teknologjisë në Masaçusets dhe Johannes Walter nga Qendra Europiane e Kërkimeve Ekonomike ZEW-Leibniz janë inkurajuese. Eksperimenti përfshinte njerëz që duhej të vlerësonin sa pika kishte në një imazh, me forma të ndryshme asistence nga IA. Studiuesit zbuluan se pjesëmarrësit ishin në gjendje “të vlerësonin me kujdes rekomandimet algoritmik duke përshtatur besueshmërinë e tyre në varësi të cilësisë së sugjerimeve”.

Së dyti, ofruesit dhe shitësit ka të ngjarë të kundërpërgjigjen me mjetet e tyre të Inteligjencës Artificiale. Listat e Amazon janë tashmë të mbushura me përshkrime produktesh të krijuara nga IA. Nëse sot përdorni ChatGPT me hidraulikun tuaj, mund ta bindni ta ulë çmimin. Por nëse e përdorni vitin e ardhshëm, ai mund të ketë një model të vetin që i thotë të kërkojë më shumë.

Kompanitë po zhvillojnë tashmë “optimizimin e motorëve gjenerues”, një praktikë që mund të çojë në publikimin e informacionit të filtruar për të promovuar një produkt apo shërbim të caktuar. Me kalimin e kohës, shumë tregje mund të kërkojnë ndërmjetës algoritmikë, ku të dyja palët bien dakord t’u binden vendimeve të një “ankues digjital” të paanshëm. Por një gjë është e qartë: ditët e konsumatorit që nuk di asgjë po marrin fund./Monitor.al

Gjashtë vjet pas tërmetit shkatërrimtar të 26 nëntorit, qindra banorë të pastrehë janë ende në pritje të banesave të premtuara nga programi i Rindërtimit, i cili sipas ekspertëve është dominuar nga zvarritjet, mungesa e transparencës dhe abuzimet.

Pas gjashtë vitesh pritje, një grup njerëzish u mblodh të enjten para portës së shkollës “Lasgush Poradeci” në Kombinat. Me duart që shtrëngojnë letrat e aplikimeve, nervozë dhe të mbërthyer nga ankthi, ata mbajnë sytë nga zyrtari që lexon emrat një e nga një.

Zëri i tij kumbon mes zhurmës dhe trupave që shtyhen për t’u afruar sa më pranë portës.

Ndërsa lista vazhdon, banorët e Kombinatit qëndrojnë pezull mes frikës dhe shpresës, midis asaj që mund të fitojnë dhe gjithçkaje që kanë humbur gjatë viteve si të pastrehë.

Më 4 dhjetor u hodh shorti i rradhës për 80 banorët që presin të marrin një shtëpi nga programi i Rindërtimit, gjashtë vjet pasi tërmeti i 26 nëntorit 2019 shkatërroi banesat e tyre.

Qeveria ka shpenzuar mbi 130 miliardë lekë për programin e Rindërtimin dhe pretendon se mbi 90 për qind e projekteve kanë përfunduar, por qindra familje vazhdojnë të mbeten ende mes katër rrugëve. Sipas ekspertëve, ky është rezultati i një procesi të dominuar nga zvarritjet, mungesa e transparencës dhe abuzimet.

Urbanistja Doriana Musai i lidh vonesat me planet e pastudiuara dhe parregullsitë që shoqëruan programin e rindërtimit. Sipas saj, fatkeqësia natyrore u keqpërdor gjithashtu për qëllime të tjera.

“Brenda një periudhë 2-javore, ende pa kallur të vdekurit, filluam të mendojmë se si ta kalojmë këtë moment. Reagimi aq i shpejtë, i pastudiuar solli prodhimin e shumë akteve, dokumenteve dhe VKM-ve, të cilat me kalimin e kohës tani pas gjashtë vitesh kanë rezultuar totalisht fiktive,” tha Musai për BIRN.

“Kemi zona, të cilat u shpallën zona rindërtimi pa pasur lidhje me dëmet e tërmetit. Një prej tyre është lagja e Kombinatit dhe 5 Maji në Tiranë, ku është vënë re që rindërtimi u përdor si justifikim për të prishur ndërtesa dhe për të ndërtuar objekte të reja, të cilat ende sot janë ose të pabanuara ose të pandërtuara,” shtoi ajo.

Në Kombinat, një grup banorësh refuzuan vendimin e autoriteteve shtetërore për prishjen e pallateve të tyre dhe e çuan çështjen në gjykatë. Nga 67 pallate të shpallura të pabanueshme nga institucionet, u shembën vetëm 35 prej tyre. Në 22 raste, qytetarët e fituan betejën me institucionet dhe ndërtesat e tyre nuk u shembën, ndërsa shumica e tyre ende kërkon një zgjidhje.

Edmond Çata, banor i Kombinatit, thotë se të dy kategoritë e banorëve po përballen tashmë me probleme.

“Nëse ti ke një pallat në këmbë dhe qëndrove ose nëse ti pret të marrësh një apartament të ri, nuk është e qartë dhe nuk ka transparencë për mënyrën se si menaxhohen njerëzit e prekur nga tërmeti. Sepse unë di p.sh., që njerëz që banojnë në pallatet që janë në këmbë që nuk ka vendime për prishjen e tyre, janë ftuar për të marrë dhe kanë marrë apartamente në pallatet e reja,” tha ai.

Sipas Çatës, ata që bënë betejën për mosprishjen e pallateve po përballen tashmë me mungesën e shërbimeve, me sipërfaqe të lëna në mëshirë të natyrës dhe me shqetësimin për gjendjen fizike të pallateve.

Në këtë kompleks banesash në Kombinat, shumë prej apartamenteve janë të pabanuara, sepse pallatet janë ende të pakolauduara dhe ka probleme me ujin energjinë dhe kanalizimet. Situata është e ngjashme edhe tek lagja “5 maji”, ku disa prej banorëve nuk kanë pranuar t’i nënshtrohen kushteve të bashkisë për strehimin dhe kanë refuzuar sipërfaqet e ofruara.

“Me kalimin e kohës, disa prej banorëve arritën të marrin një sipërfaqe minimale, pjesa tjetër vërtiten edhe sot që flasim nëpër Tiranë. Kjo sepse e para objektet nuk janë ndërtuar, e dyta sepse nuk ka pasur dakordësi midis pushtetit lokal dhe vetë banorëve përsa i përket sipërfaqes,” theksoi Musai.

Një pjesë e banorëve, sipas saj, janë të pakënaqur me sipërfaqet e marra, pasi kanë pasur godina 3-4 katëshe ku jetonin së bashku tre apo katër kurora.

Eksperti Zef Preçi, drejtor i Qendrës Shqiptare për Kërkime Ekonomike, kritikon mungesën e transparencës me programin e Rindërtimit, ndërkohë që thekson se abuzimi me fondet ka lënë të pastrehë një pjesë të konsiderueshme të banorëve.

“U bë në kushtet e mungesës së transparencës, kryesisht në kontrata të negociuara drejtpërdrejt me përfshirjen e kryetarëve të bashkive, me një rol kordinues por pa një letër të shkruar të ministrit përgjegjës për Rindërtimin, por që në thelb çon në devijimin e fondeve publike apo në cënimin e cilësisë së ndërtimit,” tha Preçi për BIRN.

“Disa ndërtime ngjajnë me geto, ngjajnë me Gazën shumë më tepër se sa me banesa të ndërtuara me para publike,” shtoi më tej ai.

Zvarritjet nuk gjendet vetëm në Kombinat apo në Lagjen 5 Maji, por edhe në zonat e tjera të dëmtuara nga tërmeti. Në Bashkinë e Vorës, rreth 160 familje presin ende zgjidhje për banesën e premtuar. Bashkia e Vorës i tha BIRN se ishte në pritje të fondeve nga Ministria e Infrastrukturës dhe Fondi Shqiptar i Zhvillimit.

Në Marqinet, vetëm pak kilometra nga Tirana, 70 familje vazhdojnë të jetojnë me qira, ndërsa qeveria ka ndërprerë bonusin prej dy vitesh. 50 familje të tjera presin fondet për ndërtimin e shtëpive private në Vorë, Prezë dhe Bërxullë, si edhe 60 familje të tjera që duhet të strehohen në apartamente, por ato janë ende të papërfunduara.

Në mesin e Durrësit, qytetit më të dëmtuar nga tërmeti, një grup pallatesh të shpallura si të pabanueshme vazhdojnë ende të qëndrojnë në këmbë. Banesat janë të braktisura ose janë kthyer në strehë për aktivitete të paligjshme.

Por edhe në blloqet ku ka përfunduar ndërtimi, ekspertët vërejnë cilësi të dobët dhe probleme të tjera të infrastrukturës.

“Blloqe të vogla banimi në miniature, që më shumë duken si lagje provizore ku njerëzit janë vendosur provizorisht, ku hapësirat nuk kalojën 50 a 60 metra katrorë. Duken më shumë si kabina plazhi se sa si lagje të përhershme,” tha urbanistja Musai, ndërsa theksoi se një pjesë e banorëve nuk pranojnë të jetojnë aty për shkak të shpërnguljes nga territori.

“Në procesin e rindërtimit fondet u devijuan për pasurim të paligjshëm, të dyshuar gjerësisht, të zyrtarëve përgjegjës për ndërtime me cilësi të ulët dhe disa prej tyre të pabanueshme. Për ndërtime që nuk harmonizohen me infrastrukturën, sidomos me rrjetin e kanalizimeve dhe furnizimet me ujë etj, si në rastin e Fushë-Krujës,” tha Preçi.

Gjashtë vite pas tërmetit, Ministria e Infrastrukturës apo institucionet të tjera nuk kanë ende një bilanc të qartë për rindërtimin, pavarësisht miliarda lekëve të shpenzuara./BIRN

Amos Chapple

Një automjet i blinduar ukrainas, i pajisur me tela metalikë në një rrugë pranë Pokrovskut, më 23 nëntor. Foto:Anatolii Stepanov (Reuters)

Siç shihet edhe në fotografinë më poshtë, një tank i mbushur me tela të fortë metalikë është një prej pamjeve më shpjeguese se çka po përdor ushtria ukrainase për t’i luftuar forcat pushtuese ruse prej vjeshtës së këtij viti.

Mbrojtja e re raportohet të jetë krijuar përmes kabllove të çelikut të prera në gjatësi të njëjtë, që më pas janë shpëlarë në fije të veçanta teli. Në fund, telat me gjemba janë fiksuar në tanke apo makina tjera ushtarake.

Të dyja palët në konfliktin në Ukrainë kanë tentuar t’i shmangin sulmet me dronë përmes kësaj mbrojtjeje që njihet edhe si “blindim në formë iriqi”.

Një tank rus i pajisur me mbrojtje në formë iriqi në rajonin ukrainas të Donjeckut.

Iryna Rybakova, zyrtare për media e Brigadës së 93-të të Mekanizuar të Ukrainës, i ka thënë Radios Evropa e Lirë se armatura “e butë” është projektuar “për t’i ngatërruar dronët dhe për të mos i shpërthyer, ose për t’i shpërthyer në distancë”.

Shumica e dronëve kamikazë (FPV) janë të pajisur me një fitil që del nga koka e tyre dhe shpërthen në momentin e goditjes. Armatura e re me maja mund ta ngatërrojë një dron të tillë përpara se fitili i tij të arrijë në një sipërfaqe të ngurtë.

Rybakova tregon se një “tank rus iriq” që është parë afër Toretskut në rajonin e Donjeckut ka arritur t’iu rezistojë dhjetëra goditjeve nga dronët ukrainas FPV dhe më pas është shkatërruar përfundimisht. Sipas saj, mburoja si iriq ofron më pak mbrojtje kundër dronëve kamikazë më të mëdhenj dhe më të shpejtë.

Ushtarët rusë me një tank të pajisur me këtë lloj të mbrojtjes në fomë iriqi në rajonin e Donjeckut. Nëntor 2025.

Carlo Masala, profesor dhe ekspert ushtarak në Universitetin Bundeswehr në Mynih, i ka thënë Radios Evropa e Lirë se mbrojtja e re kundër dronëve “duket të jetë një taktikë e re për t’i rikthyer manovrat në luftë”.

Me efektivitetin e dronëve të lirë FPV, të aftë për të shkatërruar tanke me vlerë deri në miliona dollarë, të dyja palët në konflikt janë përpjekur të kryejnë sulme në pajisje të blinduara që dikur ishin në qendër të taktikave ushtarake.

Në muajt e fundit, sipas Masalas, janë parë “vetëm inkursione nga disa ushtarë pas vijave të armikut”. Lëvizjet e mëdha të trupave dhe automjeteve kanë qenë kryesisht të kufizuara në ditët me mjegull kur dukshmëria e dobët zvogëlon kërcënimin e zbulimit.

Një anëtar i ekuipazhit të një tanku rus.

Por mbrojtja e re e pazakontë besohet se vjen me kompromise drastike për ekipet e tankeve.

Shoferi i një tanku rus e ka dhënë së fundmi një intervistë për një media, përgjatë së cilës ka treguar se ka tanke të pajisura me mbrojtje në formë iriqi.

Sipas tij, si rezultat i peshës së shtuar, tanku “nuk ka arritur as 10 kilometra para se një nga [komponentët e sistemit të transmisionit] të dështonte”. Ai ka treguar se mbrojtja e re me aq shumë armaturë në formë iriqi do të thotë se “stresi në komponentët [e tankut] është i madh”.

Masala beson se të meta të tilla “duket se pranohen në mënyrë që të rikthehen manovrat në luftë”.

Ukrainasit duke rregulluar telat plastikë që do të vendosen më pas në një tank.

Zyrtarja ukrainase për media Rybakova ka treguar se ka qenë dëshmitare e një versioni të hershëm të blindazhit në formë iriqi kur një ekip ukrainas i ka lidhur disa kabllo plastike të projektuara për t’i kapur helikat e dronëve.

Automjeti i rëndë është përdorur si karrem për të tërhequr vëmendjen prej trupave ukrainase që po tërhiqeshin nga pozicionet e tyre. “Dronët e armikut fluturuan drejt tankut. Pati rreth pesë ose gjashtë goditje, të cilat ekuipazhi pothuajse nuk i ndjeu”, ka thënë Rybakova.

“Por pastaj armiku hodhi një minë antitank”, e cila, sipas saj, i ka vënë flakën motorit të automjetit.

“Është për të ardhur keq për tankun, por njerëzit mbetën gjallë dhe detyra u krye”, ka thënë mes tjerash ajo.

Përgatiti: Krenare Cubolli

Armand Kullau

Emisioni investigativ Vetting, News24
Më 12 maj 2022, në Kryeministri në adresë të Sekretarit të Përgjithshëm Engjëll Agaçi do të mbërrinte një letër nga drejtori i Ndërmarrjes Rruga, Alion Hysko. Në letër evidentohej se ishin pezulluar ndërtimet në trupin e digës së rezervuarit Xhafzotaj në Durrës, të cilat lidhen me projektet e Operatorit të Sistemit të Transmetimit OST. Duke qenë se kompetencat për këto investime lidhen me lejet nga Agjencia e Zhvillimit të Territorit, në lojë hyn edhe Këshilli Kombëtar i Territorit, duke ia kaluar për kompetencë Sekretarit të Përgjithshëm në Kryeministri.

Vetë letra e dërguar paraqet problematikën se si është vepruar në shkelje të mundshme të ligjit me investimet te Operatori i Sistemit të Transmetimit nga qeveria shqiptare dhe zv.kryeministrja, njëkohësisht ministrja e Infrastrukturës dhe Energjisë Belinda Balluku. Kjo e fundit është pezulluar nga detyra prej Gjykatës së Posaçme Kundra Krimit dhe Korrupsionit të Organizuar për akuzat nga SPAK për shpërdorim detyre dhe paracaktim tenderash në grup.

Letra për digën e Xhafzotaj lidhet me vendimin nr. 17, datë 17.03.2021 të Agjencisë së Zhvillimit të Territorit, por paraqet problematikë të ngjashme ashtu si vendimi nr. 16, datë 17.03.2021 i AZHT-së pasi ky i fundit është kallëzuar në Prokurorinë e Tiranës.

Të dyja vendimet problematike janë pjesë e faktorëve që kanë shkaktuar avaritë me rënien e sistemit të transmetimit, pasiguritë në sektorin e energjisë, ku nga problem lokal i mungesës së energjisë elektrike për Shqipërinë u transformua në problem rajonal. Ky fakt evidentohet nga raportet e Operatorit të Sistemit të Transmetimit dhe Rrjeti panevropian i operatorëve të transmetimit të energjisë elektrike (ENTSO-E).

Konkretisht në 21 qershor 2024, në orën 12.09 sistemi elektrik i Europës Juglindore do të pësonte një ngjarje të rëndë me efekt domino, e cila përfundoi me një kolaps voltazhi dhe me humbje të mëdha ngarkese. Sipas ENTSO-E, kjo ngjarje u klasifikua si incident shkalle 3, me pasoja të ndjeshme për Malin e Zi, Bosnje-Hercegovinën, Kroacinë dhe Shqipërinë.

Zanafilla e fillimit të incidentit ishin dy stakime të linjave 400 kv për shkak të kontakteve me vegjetacionin. Në orën 12.09 u stakua linja e Malit të Zi Podgorica2-Ribarevine dhe në orën 12:21 linja e Shqipërisë Zemblak-Kardia, që lidh vendin tonë me Greqinë. Ky incident i rëndë hodhi sistemin drejt një serie shmangiesh mbrojtëse dhe shkaktoi një efekt domino te të tjera linja dhe si pasojë në përkeqësim të parametrave voltazh-frekuencë deri në kolaps rajonal sipas ENTSO-E.

Por përtej shkakut të parë që është kontakti me bimësinë, analiza e zgjeruar tregon një listë të gjatë faktorësh që ekspozuan cënueshmërinë e rajonit dhe lehtësinë më të cilën u rrëzua nga një seri ngjarjesh që ndodhën njëkohësisht. Raporti i ENTSO-E nxori në pah mungesën e kapacitetit për të siguruar mbështetje reagimi voltazhi, mungesën e detektimit të shkeljes së kushteve N-1 pas rënies së linjës së parë dhe projektime të ndryshuara për arsye pune dhe mirëmbajtjeje që ulën rezerven e sistemit.

Në këtë rast, roli i Shqipërisë dhe i Operatorit të Sistemit të Transmetimit (OST) është kompleks dhe i përbërë nga dy elementë, faktorët teknikë operacionalë që ndikuan drejtpërdrejt në dinamikën e incidentit dhe mangësitë institucionale që zbuluan raportet lokale (raporti i OST-së dhe auditimi i Kontrollit të Lartë të Shtetit). Nga ana teknike, në ditën e incidentit kishte disa elemente të rëndësishme që e dobësuan sistemin shqiptar, disa lidhje kryesore ishin të stakuara për arsye pune dhe riparimesh (për shembull linja L400 Tirana2-Koman dhe disa segmente L220 për shkak të punimeve pranë autostradës Thumanë-Kashar), çka uli ndjeshëm rezervën e rrjetit për të përballuar problemin pavarësisht mangësive.

Vetë Operatori i Sistemit të Transmetimi raporton se pas stakimit të linjës Zemblak-Kardia pati ulje të theksuar tensionesh edhe në linjat Tirana2-Podgorica dhe Koplik-Tirana2 dhe brenda pak minutash ndodhi de-energjizimi i plotë për një pjesë të sistemit. Këto janë të dhëna që vijnë nga raporti i OST-së, që qëndrojnë në një linjë me raportin e ENTSO-E.

Raportet zbulojnë problemet afatgjata të institucioneve shqiptare që ndikuan në gatishmërinë e OST-së për projektin madhor të linjave dhe nënstacioneve (p.sh. projekti Tiranë-Rrashbull dhe projektet 400 kV) pasi janë vonuar, kanë kosto shtesë dhe në rastin e Rrashbull, OST-ja ka pasur mangësi në kolaudime, staf kolaudimi pa licenca dhe mungesë përfundimesh. Kjo mungesë korrelacioni midis planifikimit ditor dhe situatës operacionale, përforcoi shpejtësinë me të cilën problemi lokal shkurtim nga vegjetacioni u transformua në një ngjarje rajonale.

Sipas inxhinierit elektrik Azmer Duleviç, kur vjen puna për të marrë pagesat nga qytetari që mezi mbyll muajin, institucionet publike shkojnë edhe me polici, për të ndërprerë energjinë elektrike.

“Kur dëmtohet qytetari dhe institucionet duhet t’i japin llogari dhe ta dëmshpërblejnë, këtu pastaj fillojnë burokracitë që nuk mbarojnë kurrë dhe qytetarët, le të themi, mbeten me 0 lekë mbrapsht”, tha për “Vetting inxh. Duleviç.

Duleviç shton më tej se një ndër arsyet për problemet me transmetimin lidhet edhe me faktin se kemi 11 mijë transformatorë prej 38 vitesh pa u zëvendësuar me transformatorë të rinj.

Raporti i OST-së përshkruan se stakimi “tranzitor” i linjës Zemblak-Kardia ndodhi pas shkurtimit të distancës së përcjellësve me bimësinë në territorin shqiptar. Në të njëjtën kohë, ENTSO-E evidenton se rënia e parë (në Mal të Zi) dhe ajo e dytë (Zemblak-Kardia) ishin shkak të vegjetacionit pra kishte një element përbashkues rajonal të menaxhimit të vegjetacionit pranë linjave që nuk ishte adresuar si duhet.

Kjo tregon se edhe nëse origjina e goditjes së parë nuk ishte brenda territorit shqiptar, performanca e rrjetit shqiptar si mungesa e elementeve mbështetëse të voltazhit dhe punimet e hapura e bëri Shqipërinë më të ndjeshme ndaj valës së ngjarjeve dhe rezultoi në humbje të plotë (blackout) të pjesës së sistemit shqiptar për 20-30 minuta. bw

Le Point e përshkruan Sazanin si një vend i çuditshëm ku është e ndaluar të shëtisësh jashtë plazhit të madh, pasi për gjashtëdhjetë vjet, Sazani ka qenë një bazë sekrete ushtarake, nga e cila sot kanë mbetur vetëm disa bunkierë të rrënuar dhe mijëra mina.

FRANCË- Gazeta franceze Le Point i ka kushtuar një reportazh vendit tonë, por këtë herë duke u ndalur në Sazan, ose ndryshe “ishulli i Trump”. Le Point e përshkruan Sazanin si një vend i çuditshëm ku është e ndaluar të shëtisësh jashtë plazhit të madh, pasi për gjashtëdhjetë vjet, Sazani ka qenë një bazë sekrete ushtarake, nga e cila sot kanë mbetur vetëm disa bunkierë të rrënuar dhe mijëra mina.

Në reportazh thuhet se kur regjimi u rrëzua në fillim të viteve 1990, Sazani u bë një tokë askujt dhe mbeti ishulli i fundit i pabanuar i Adriatikut. Duke folur për Sazanin, Le Point shkruan ndër të tjera se dashuria me shikim të parë e Ivanka Trump-it dhe bashkëshortit të saj, Jared Kushner, për Sazanin, është pothuajse tashmë pjesë e librave të historisë lokale dhe kjo ndodhi katër vjet më parë.

Gazeta franceze thekson se Auron Tare, një ish-arkeolog, i emëruar disa muaj më parë drejtor i përgjithshëm i Agjencisë Kombëtare të Bregdetit të Shqipërisë, përgatiti një vizitë të posaçme disa-ditore për çiftin Trump–Kushner dhe disa investitorë të tjerë potencialë (Nasser al-Khelaifi, president i Paris SG-së, si edhe një biznesmen nga Emiratet e Bashkuara Arabe).

Le Point e quan Sazanin si e ardhmja e “Kullës Trump”, ku ishulli do bëhet me hotel luksoz, një qendër tregtare gjigante dhe apartamente të shtrenjta. Gjithashtu gazeta franceze shkruan se Ivanka Trump dhe bashkëshorti i saj, Jared Kushner, flasin hapur për atë çfarë mund të bëjnë me këtë ishull që Shqipëria është gati tua japë.

Në artikull thuhet po ashtu se ishulli është bërë për shumëkënd simboli i aferave të pista dhe praktikave të errëta të qeverisë dhe me arsyen për t’i dhënë truallin Jared Kushner-it, u votua një ligj special. Le Point thot më tej se ndërtesës i duhej hequr statusi si pjesë e Inventarit Kombëtar të Trashëgimisë Kulturore.

Artikulli i Plotë i Le Point:

Është një parajsë. Një copëz e vogël guri e vendosur mbi detin Adriatik. Ishulli shqiptar i Sazanit është mbretëria e gjarpërinjve, cicërimave, zogjve dhe madje, thuhet, edhe disa arinjve që jetojnë mes livandës së egër dhe pishave treqindvjeçare. Në verë, disa skafe të vegjël “Zodiac” sjellin turistë nga Vlora, qyteti bregdetar më i afërt. Dy orë not në një plazh të gjatë, pastaj lundrim drejt shpellës së Haxhi Aliut, një pirat i cili, në shekullin XVII, fshehu aty arkat e tij me monedha ari. Një lloj katedrale detare që është bërë strehë e breshkave të detit.

Prej disa muajsh, ai është quajtur “ishulli i Trump”. Një vend i çuditshëm ku është e ndaluar të shëtisësh jashtë plazhit të madh. Për gjashtëdhjetë vjet, Sazani ka qenë një bazë sekrete ushtarake, nga e cila sot kanë mbetur vetëm disa bunkierë të rrënuar dhe mijëra mina. Enver Hoxha ishte veçanërisht paranojak. Diktatori komunist, që sundoi Shqipërinë për gati katër dekada, kishte frikë nga zbarkimi i italianëve, jugosllavëve, amerikanëve dhe madje edhe rusëve (për një kohë të gjatë kishte qenë aleat i kinezëve). Ai kishte vendosur aty ushtrinë e vet të vogël. Kur regjimi u rrëzua në fillim të viteve 1990, Sazani u bë një tokë askujt. Ishulli i fundit i pabanuar i Adriatikut.

Dashuria me shikim të parë e Ivanka Trump-it dhe bashkëshortit të saj, Jared Kushner, për Sazanin, është pothuajse tashmë pjesë e librave të historisë lokale. Kjo ndodhi katër vjet më parë. Çifti po kalonte pushimet në Greqi bashkë me fëmijët. Në Tiranë, kryeqytetin e Shqipërisë, ku ëndërrohet ndërtimi i hoteleve luksoze (numri i turistëve është trefishuar në dhjetë vjet), u shfrytëzua menjëherë rasti. Auron Tare, një ish-arkeolog, i emëruar disa muaj më parë drejtor i përgjithshëm i Agjencisë Kombëtare të Bregdetit të Shqipërisë, përgatiti një vizitë të posaçme disa-ditore për çiftin Trump–Kushner dhe disa investitorë të tjerë potencialë (Nasser al-Khelaifi, president i Paris SG-së, si edhe një biznesmen nga Emiratet e Bashkuara Arabe). Një helikopter dhe një jaht madhështor u vunë në dispozicion të grupit të vogël.

Auron Tare i njeh të gjitha vendet më të bukura të zonës. Ai u tregon vilën e mrekullueshme që ka ndërtuar George Tenet, djali i emigrantëve shqiptarë, i cili ka qenë drejtori i CIA-s nën Bill Clinton dhe George ë. Bush. Ai organizon një drekë në restorantin më të mirë të peshkut në zonë, me mikpritës ish-bashkëlojtarin e tij të basketbollit, Edi Ramën, kryeministrin e Shqipërisë doravetë. Në pushtet që prej vitit 2013, Rama është plot humor, me një stil të ngrohtë mesdhetar, i thjeshtë, dhe njohës i mirë Donald Trump-it, të cilin e ka takuar në samitet ndërkombëtare.

Operacioni është i përkryer. Ivanka Trump dhe bashkëshorti i saj, Jared Kushner, flasin hapur për atë çfarë mund të bëjnë me këtë ishull që Shqipëria është gati tua japë. Ata angazhojnë arkitektë, avokatë. Vitin pasues, Jared Kushner kthehet në Shqipëri. Me partnerët e tij, ai është gati të investojë më shumë se 1 miliard dollarë, jo vetëm në Sazan, por edhe në gjirin përballë, në një sipërfaqe gjigante toke në veri të Vlorës, e cila sot është e pa ndërtuar fare. Vitin e kaluar, në dhjetor, një muaj pas rizgjedhjes së Donald Trump-it si president, Kushner nënshkruan një parakontratë për një qira 99-vjeçare.

Dashuria me shikim të parë e Ivanka Trump për Sazanin është aq glamuroze sa duhet. Por mbi të gjitha është një histori parash. Sepse Jared Kushner nuk është aspak një investitor naiv. Grupi i tij, me qendër në Miami, ka disa miliarda dollarë asete në mbarë botën dhe veçanërisht në Lindjen e Mesme (sauditët janë partnerët dhe aksionerët e tij kryesorë).

Në të vërtetë Kushner nuk e ka zbuluar rajonin pas një shëtitjeje të thjeshtë me helikopter. Një nga njerëzit e tij në Ballkan quhet Richard Grenell. Ai është një ish-ambasador amerikan në Gjermani, që Donald Trump e kishte caktuar të dërguar të posaçëm në Serbi dhe Kosovë gjatë mandatit të tij të parë. Po ai ka negociuar për llogari të Jared Kushner-it një tjetër blerje në rajon: një tërë bllok ndërtesash në qendër të Beogradit, në Serbi. Vendi i ngjan sot një grumbulli rrënojash. Ish-selia e shtabit të ushtrisë serbe, e bombarduar në vitin 1999 nga NATO.

Avionët e NATO-s, e bombarduan atë ndërtesë gjatë luftës së Kosovës. Ajo mbeti e braktisur që prej rrëzimit të Slobodan Millosheviçitt, si një simbol – i shenjtë për nostalgjikët e Jugosllavisë, por e mallkuar për brezat e rinj, të cilët ëndërrojnë që vendi i tyre të bëhet anëtar i Bashkimit Evropian.

E ardhmja e “Kullës Trump”, ky do të jetë emri i saj, do është shndërrimi në një hotel luksoz, një qendër tregtare gjigante dhe apartamente të shtrenjta. Ajo është bërë për shumëkënd simboli i aferave të pista dhe praktikave të errëta të qeverisë. Dhe me arsye: për t’i dhënë truallin Jared Kushner-it, u votua një ligj special. Ndërtesës i duhej hequr statusi si pjesë e Inventarit Kombëtar të Trashëgimisë Kulturore. Një funksionar i ministrisë së Kulturës preferoi më mirë të jepte dorëheqjen sesa ta miratonte projektin.

Frëngjishtfolëse e përsosur, trashëgimi i një epoke kur Franca dhe Serbia mbanin marrëdhënie të ngushta, avokatja Katarina Kostic është e tronditur: “Të të pëlqejë ose jo stili i ndërtesës ashtu siç ishte para bombardimit, është një gjë. Por projekti i kullës Trump është mohimi i historisë sonë. Kjo meritonte një debat mbi urbanizmin e qytetit tonë.”

Në zyrën e tij të vendosur jo larg presidencës serbe dhe Parlamentit, Radovan Kupres, themelues i CRTA-s, një OJQ që mbron transparencën në politikë, është gjithashtu i tërbuar. Por për arsye të tjera. “Problemi nuk është vërtet familja Trump në vetëvete. Por klasa jonë politike. Ne jemi një nga vendet më të korruptuara në botë dhe gjithçka është bërë nën dorë”. Ai shqetësohet sidomos për partnerin e Jared Kushner-it, një ndërtues nga Emiratet e Bashkuara Arabe, i cili ka marrë tashmë, para dymbëdhjetë vjetësh, kontratën për zhvillimin e shëtitores dhe zonës së brigjeve të lumit Sava, degës së Danubit që kalon nëpër Beograd. “Është estetikisht shumë e shëmtuar. Ata kanë dëbuar mijëra njerëz që jetonin aty prej dekadash dhe, mbi të gjitha, u kanë dhënë disa pjesë të tokës zyrtarëve të lartë në rrethana të çuditshme”.

Deputeti i të Gjelbërve, Robert Kozma, është edhe më kritik. Për të, “fund i sundimit presidencial të Aleksandar Vuçiç është patetik”. “Ai është një nacionalist i rremë, – vazhdon ai. – Ka filluar në ekstrem të djathtë, me urrejtjen ndaj Perëndimit që na bombardoi në vitin 1999, për të luajtur pastaj poker me pasuritë kombëtare.” Sipas deputetit, të gjithë kanë marrë pjesë nga torta, përveç serbëve. “Edhe Emmanuel Macron: për të shtyrë dosjen tonë të anëtarësimit në BE, Vuçiç ia dha ndërtimin e metrosë një kompanie franceze.

Javën e kaluar, i shtriu tapetin e kuq Xi Jinping-ut me këto fjalë: ‘Shërbejuni!’ Ai shoqërohet me rusët, nga të cilët blejmë naftën tonë. Por kulmi është Donald Trump”. Deputeti tregon me tronditje vizitën në Beograd të njërit prej djemve të presidentit amerikan, në prill 2025, si pjesë e një serie fjalimesh të paguara të quajtura “Trump Business Vision 2025”. “Dhënia e një trualli të bukur dhëndrit të Trump-it nuk ka shërbyer për asgjë!” Ai sjell si provë vendimin e fundit të Shteteve të Bashkuara për të rritur tarifat doganore në 35% si edhe sanksionet ndaj Serbisë, kompania e naftës së së cilës është pjesërisht në pronësi të kapitalit rus.

Shumëzimi i projekteve të pasurive të paluajtshme me Jared Kushner-in nuk është, sigurisht, i rastësishëm për Serbinë dhe Shqipërinë. Ai u mundëson të kenë qasje te investitorët e Lindjes së Mesme, si edhe pranë Shtëpisë së Bardhë. Ndryshe nga mandati i tij i parë, kur kishte një rol zyrtar (si këshilltar special, ai kishte negociuar Marrëveshjet e Abrahamit të nënshkruara në vitin 2020, që normalizuan marrëdhëniet mes Izraelit dhe disa vendeve arabe), Jared Kushner sot nuk ka asnjë funksion “zyrtar”.

Por, në realitet, ai është tejet i fuqishëm. Për çështjen e Ukrainës, Steve ëitkoff dhe Marco Rubio, negociatorët amerikanë, raportojnë tek ai (ai ka drejtuar drejtpërdrejt pjesën e “rindërtimit” të planit të paqes që pritet të sjellë përfitime të mëdha për kompanitë amerikane). Gjatë luftës në Gaza, ai ishte gjithashtu në vijën e parë falë rrjetit të tij në Lindjen e Mesme dhe në Izrael (babai i tij ka qenë gjithmonë një nga njerëzit e afërt të Benyamin Netanyahut). Ai ka bërë nganjëherë deklarata të pabesueshme, si kjo: “Pronat buzë detit në Gaza mund të kenë vlerë të madhe nëse njerëzit do të përqendroheshin te ndërtimi i mjeteve të jetesës në vend që të shpenzonin para për ndërtimin e tuneleve”.

Joni Vorpsi nuk interesohet shumë për çështjet e mëdha të botës. Tema e tij janë zogjtë. Ai ka bërë doktoraturën për migrimin e tyre në Mesdhe. Si një nga përgjegjësit e PPNEA-s, një ONG lokale për mbrojtjen e natyrës, ai është i shqetësuar. Ai hap një hartë të madhe gjeografike. “Është shumë e thjeshtë,” thotë ai. “Këtu keni korridoret kryesore të migrimit të zogjve në Mesdhe…”

“E ndiqni këtë? Laguna e Vlorës është një etapë madhore. Është mirë të shumohen projektet e pasurive të paluajtshme dhe të urbanizohet gjithë rajoni, por kjo është thjesht një katastrofë.»

Olsi Nika, aktivist i shoqatës EcoAlbania, është i shqetësuar për aeroportin gjigant që po ndërtohet në Vlorë. Ai pritet të tërheqë investitorë dhe turistë nga e gjithë bota. «Për një grusht dollarësh, po shkojmë kundër rrymës së historisë. Ne kishim një nga vendet më të bukura dhe ende të ruajtura të Mesdheut.

Pikërisht kjo mund të kishte qenë pasuria jonë pas njëzet vitesh» Sipas tij, ka edhe një skandal tjetër: ndërtimi i aeroportit të ri i është besuar kompanive pak transparente, përfshirë Mabetex-in zviceran, që dikur ishte dënuar për korrupsion për kontrata rinovimi në Rusi. «Politikanët na shesin ëndrra: ‘Ne do të jemi Saint-Tropez i së ardhmes’, – thonë ata. Por në realitet, ne do të mbytemi nën tonelata betoni dhe do të kthehemi në lavanderi të gjithë Evropës.»

Në katin e 9-të të Silver Toëer në Tiranë, Elira Kokona drejton agjencinë qeveritare që duhet t’u shesë investitorëve asetet më të çmuara të shtetit, me misionin t’i valorizojë ato. «Vendi është i varfër dhe kemi shumë për të rifituar kohën e humbur», thotë ajo, duke treguar koleksionin e projekteve të arkitektëve mbi raftet që zbukurojnë muret e zyrës së saj. Para pak muajsh, qeveria hapi një tender ndërkombëtar për të kthyer ish-pallatin veror të diktatorit Enver Hoxha në hotel.

Disa arkitektë favorizuan natyrën, të tjerë krijimtarinë. «Po ju, cilin projekt do të kishit zgjedhur?» – pyet ajo me sy që i shkëlqejnë. Ajo është e ngarkuar edhe me dhënien e ishullit të Sazanit për Jared Kushner-in. «Negociatat janë profesionale. Nuk jam unë ajo që jep dritën jeshile në një cep tavoline dhe mes dy gotave raki. Tani, avokatët tanë po punojnë me objektivin që secili të gjejë interesin e vet në marrëveshje. Më pas, bankierët e investimeve do të vendosin çmimin përfundimtar dhe detyrimet e palëve.»

Për më tepër, shpjegon ajo, deri tani ajo ka komunikuar vetëm me «Brian», përfaqësuesin e Kushner-it në Shqipëri. Dhëndrin e Donald Trump-it ajo e ka takuar vetëm një herë, në një restorant. «Një mik i përbashkët na prezantoi. Ishte një takim korrekt, i sjellshëm.» Nuk është ende momenti që ata të shkojnë në plazh së bashku./Dosja.al

Në prag të fushatës së vitit 2023, bashkia e Tiranës e udhëhequr nga Erion Veliaj, firmosi qindra leje për stenda afishimi ‘city lights’, duke krijuar një monopol në treg që ngriti dyshime për klientelizëm politik dhe përdorim të burimeve publike në zgjedhje.

Gjatë fushatës për zgjedhjet vendore të vitit 2023, rrugët e Tiranës u mbushën me postera elektoralë të Partisë Socialiste në pushtet, të afishuara në stenda ‘city lights’ dhe ekrane LED të instaluara në rrugët dhe kryqëzimet kryesore të kryeqytetit.

Pas rrjetit të stendave moderne fshihet kompania BNI, e cila mori nga Bashkia e Tiranës pjesën më të madhe të hapësirës reklamuese ‘outdoors’ në kryeqytet – për një afat 7-vjeçar – në prag të garës elektorale të vitit 2023 dhe, njëkohësisht, u kontraktua për reklamat politike të fushatës nga Partia Socialiste.

Edhe pse hapësira reklamuese iu transferua BNI-së nëpërmjet qindra vendimeve të veçanta të firmosura brenda pak ditësh pa asnjë procedurë tenderimi, sipas ekspertëve të prokurimeve publike, ato së bashku krijuan një të drejtë ekskluzive për një operator të vetëm.

Ky monopol ‘de facto’ i dhënë në prag të zgjedhjeve shihet si klientelizëm politik nga vëzhguesit e fushatave zgjedhore, ndërsa opozita pretendon se i kufizoi edhe garën elektorale për Bashkinë e Tiranës – ku kryebashkiaku në detyrë, Erion Veliaj, përballej me deputetin Belind Këlliçi.

“Vendet prioritare dhe me shikueshmëri e frekuentim më të lartë, sigurisht i ka pasur PS dhe Veliaj,” i tha Këlliçi BIRN.

“Domethënë, si përfundim, unë kam pasur mundësinë të marr hapësirë vetëm çfarë kanë lënë, pasi procesin e ka kontrolluar tërësisht bashkia dhe kandidati i PS-së,” shtoi ai.

Kryebashkiaku Erion Veliaj, i arrestuar për korrupsion dhe pastrim parash në shkurt 2025, nuk ishte i arritshëm për koment. Ndërkohë, kryetarja në detyrë e Bashkisë së Tiranës, Anuela Ristani, nuk iu përgjigj pyetjeve të BIRN në lidhje me gjetjet e konstatuara.

Beqir Nuredini, themelues i BNI-së dhe ish-kryebashkiak i Rrogozhinës, mohoi se kompania e tij zotëronte një monopol në tregun e reklamave në natyrë në Tiranë. Ai pretendoi se çdokush mund të aplikonte për leje për të vendosur stenda afishimi, por se nuk kishte treg dhe reklamat mbeteshin bosh.

“Nuk është monopol, tregu është i lirë; kushdo që do hapësirë, mund të aplikojë dhe të marrë hapësirë,” tha Nuredini. “Jo aty ku kam marrë unë leje, kuptohet, por Tirana është e madhe,” shtoi ai.

Të dhëna private?

Në nëntor 2025 BIRN i drejtoi një kërkesë për informacion Bashkisë së Tiranës, duke kërkuar kontratat me kompanitë që kishin në shfrytëzim hapësirën publike për reklamim nga viti 2018 deri në fund të 2024-ës.

Qasja në dokumente kërkoi gati 1 vit.

Saga e kërkesës për informacion nisi me përplasjen e dy zyrave brenda bashkisë. Fillimisht, Drejtoria Juridike i komunikoi Drejtorisë së Taksave dhe Tarifave, por edhe BIRN-it, se përgjigja nuk ishte kompetencë e saj. Ndërkohë, DPTTV-ja, në një letër dërguar BIRN-it dhe kolegëve të saj në zyrën juridike, këmbënguli se informacioni i kërkuar “nuk ekzistonte”.

“Drejtoria e Përgjithshme e Taksave dhe Tarifave Vendore nuk ka lidhur kontrata me subjekte tregtare për shfrytëzimin e hapësirave publike”, thuhej në shkresë. Por vetëm pak rreshta më poshtë, e njëjta drejtori pohonte të kundërtën: informacioni ekzistonte, por konsiderohej “e dhënë personale”.

BIRN u ankua pranë Komisionerit për të Drejtën e Informimit, por bashkia vijoi refuzimin, duke argumentuar se e drejta për përdorimin e hapësirës publike nuk ishte dhënë përmes “kontratave”, por përmes dokumenteve të quajtura “leje”.

Më 16 janar 2025, BIRN paraqiti një kërkesë të re, kësaj radhe duke cituar në mënyrë të detajuar Vendimin e Këshillit Bashkiak dhe formulimin ligjor të përdorur nga bashkia.

Por edhe më 24 janar, Bashkia e Tiranës iu përgjigj me të njëjtin refren: informacioni nuk mund të jepej pasi përmbante të dhëna personale. “Legjislacioni i posaçëm nuk e lejon identifikimin e tatimpaguesit specifik”, shkruhej në letër.

I bindur se emrat e kompanive dhe hapësira publike e dhënë në përdorim nuk përbënin të dhëna personale, BIRN paraqiti një tjetër ankesë te Komisioneri. Pasi KDI konstatoi shkeljen, bashkia pranoi të jepte informacionin, por vonoi dorëzimin, kërkoi një pagesë prej 5850 lekësh dhe vetëm më 13 gusht vuri në dispozicion një dosje me 1170 faqe.

Kur dokumentet mbërritën, BIRN konstatoi se emrat e kompanive dhe NIPT-et ishin fshirë. Çdo leje përmbante vetëm argumentimin standard ligjor, datën, vendndodhjen dhe sipërfaqen e reklamës.

Po atë ditë, BIRN njoftoi KDI-në se dokumentacioni, përveç kostos së panevojshme për mjedisin, nuk përmbushte kërkesën për informacion, pasi NIPT-i dhe emri i kompanisë nuk janë të dhëna personale.

Tri javë më vonë, më 3 tetor, bashkia u rikthye me një premtim për informacion të plotë dhe kërkoi edhe 10 ditë shtesë.

Më 15 tetor, pas një sage që zgjati gati një vit, BIRN mori në dorë dosjen finale – këtë herë me emrat e kompanive dhe planimetrinë e vendosjes së reklamave në rrugët e Tiranës.

Mirela Ruko, këshilltare në Këshillin Bashkiak nga Lëvizja Bashkë, tha se mungesa e transparencës ishte kthyer në normë për zyrtarët e bashkisë.

“Bashkia e Tiranës më ka refuzuar edhe mua disa herë informacionin, duke përdorur të njëjtin justifikim absurd që ka marrë edhe BIRN-i,” u shpreh ajo. “Këto janë përpjekje të hapura për të fshehur informacionin.”

Të njëjtin shqetësim ngriti edhe Ilir Alimehmeti, këshilltar i Partisë Demokratike në Këshillin Bashkiak. Ai shtoi se përdorimi i argumentit të “të dhënave personale” për të ndaluar dhënien e informacionit ishte një mënyrë për të mbuluar problemet.

“Absolutisht bëhet fjalë për fshehje të qëllimshme dhe për një dëm të mundshëm ekonomik,” tha Alimehmeti.

Koncesioni i fshehur

Dokumentet e vënë në dispozicion nga bashkia, tregojnë se gjatë viteve 2018 – 2021, tregu i citylight-eve ishte më i larmishëm dhe përfshinte kompani si “Platea sh.a.”, “Iris sh.p.k.”, “La Strada”, “City Wings” dhe “Albartex”, të cilat zotëronin, kush më shumë e kush më pak, leje për hapësira të ndryshme në qytet. Edhe në këtë rast, kompanitë rezultojnë të kenë aksionerë të përbashkët dhe i afrohen më shumë një oligopoli me pak emra dominues.

Lejet e lëshuara në këtë periudhë – gjithsej 160, të ndara sipas viteve dhe kompanive, kishin afat maksimal njëvjeçar, ndërsa në disa raste ishin edhe më të shkurtra.

Por pas vitit 2021 panorama ndryshon rrënjësisht. Pikërisht në këtë moment, BNI shfaqet si përfituesi kryesor i një serie lejesh që, sipas ekspertëve, të marra së bashku funksionojnë si një koncesion i padeklaruar mbi hapësirën vizuale të Tiranës.

Kompania është themeluar në vitin 2014 nga Beqir Nuredini dhe në fillim të vitit 2021 kontrollohej plotësisht prej tij. Megjithatë, struktura aksionere ndryshoi disa herë dhe aktualisht kompania kontrollohet 50% nga Flamur Salija dhe 50% nga Aleksandër Naçi.

Pavarësisht ndryshimeve në pronësi, Beqir Nuredini vijon të ketë ndikim dhe interesa të lidhura me kompaninë, gjë që e pohoi edhe vetë në një bisedë telefonike me BIRN.

Nuredini, i cili më herët ka zotëruar kompani në fushën e reklamimit, e themeloi BNI-në fillimisht si shoqëri tregtare. Vetëm në mars 2021, pak kohë para marrjes së lejeve të para nga bashkia, kompania përfshiu në objektin e veprimtarisë në QKB edhe reklamimin me city lights dhe ekrane LED.

Më 6 prill 2021, Këshilli Bashkiak ndryshoi rregulloren e vitit 2018, e cila kufizonte afatin e lejeve për reklamimin në rrugë deri në një vit. Vendimi i ri autorizoi DPTTV-në të jepte leje 7-vjeçare për stenda afishimi ‘city lights’ dhe deri në 10-vjeçare për ekranet LED.

Një javë më vonë, BNI siguroi e vetme mbi 423 leje për city lights, me afat deri në mars 2022. Vetëm një muaj pas, BNI mori leje për instalimin e 31 ekraneve LED në kryeqytet për një afat 10-vjeçar. Ndërsa në fund të shkurtit dhe fillim të marsit 2023, BNI mori mbi 421 leje të tjera për vendosjen e city lights për një periudhë 7-vjeçare.

“Me qindra leje të dhëna deri në 2030–2031, hapësira fizike publike bëhet praktikisht e padisponueshme për operatorë të tjerë për një dekadë”, tha Eduart Gjokutaj, drejtues i qendrës kërkimore ekonomike ALTAX, duke e cilësuar këtë hap si bllokim të tregut.

Sipas tij praktika e ndjekur kishte eliminuar konkurrencën dhe kishte rritur rrezikun e abuzimit me çmime nga një operator dominues.

“Kjo krijon një barrierë absolute hyrjeje, duke eliminuar mundësinë e konkurrencës së re ose zgjerimit të operatorëve ekzistues”, shtoi ai.

Lejet pë BNI janë firmosur nga ish-drejtori i DPTTV-së, Arlin Naska, i cili këmbënguli se procesi ka qenë i hapur.

“Të gjithë subjektet mund të aplikonin”, tha ai. “Në lidhje me pyetjen e nxitimit, nuk e mbaj realisht mend sa ka qenë kjo kohë, po dikush tjetër do të thoshte të njëjtën gjë nëse do të merrte kohë më të gjatë”, tha Naska, duke iu referuar dhënies së qindra lejeve në një periudhë disa-ditore.

Edhe themeluesi i BNI, Beqir Nuredini mohoi se kishte krijuar monopol dhe këmbënguli se kompanitë e tjera mund të aplikonin lirisht.

“Nuk janë të ndaluar të aplikojnë të tjerët,” tha ai në një bisedë telefonike.

Nuredini argumentoi se arsyeja pse kompani të tjera nuk kërkonin leje ishte mungesa e tregut. “Jo se nuk ka fitim, por nuk ka treg,” u shpreh Nuredini, duke pretenduar se puna ishte e përqendruar kryesisht në verë dhe gjatë sezonit të festave.

Megjithatë, ndryshe nga sa pohon ai, rregullorja e Bashkisë Tiranë që menaxhon përdorimin e hapësirës publike vendos kufizime të qarta fizike, duke e bërë thuajse të pamundur marrjen e lejeve në zonat ku reklamat ekzistuese janë tashmë të instaluara.

Gjokutaj sugjeroi se në një situatë të tillë duhej ndërhyrja e Autoritetit të Konkurrencës, ndërsa shpjegoi se kishte vendime të ngjashme në Bashkimin Europian.

“Autoriteti i Konkurrencës ka kompetencë të plotë të hapë hetim dhe të rekomandojë anulimin ose rihapjen me gara të lejeve ekzistuese, si dhe të propozojë ndryshime në rregulloren e bashkisë për të futur ankande periodike”, tha ai.

Sipas tij, hapja e garës do të rriste të ardhurat publike dhe do të ulte rreziqet korruptive.

Klientelizëm politik

Në zgjedhjet vendore të vitit 2023, Partia Socialiste përdori gjerësisht reklamat LED dhe city lights, jo vetëm në Tiranë, por edhe në qytete të tjera të Shqipërisë, për të shpërndarë mesazhet e saj elektorale dhe ato të kandidatëve për kryetar bashkie.

Por pasi dorëzoi raportin e saj për financat zgjedhore në Komisionin Qendror të Zgjedhjeve, PS deklaroi zero shpenzime për këtë formë komunikimi politik.

Ndryshe nga raporti financiar, auditi i pasqyrave financiare të Partisë Socialiste raportoi se një shumë prej 9.2 milionë lekësh – e paguar nga ky subjekt për kompaninë BNI, fillimisht e raportuar si shpenzim për reklama në rrjete sociale, përfshinte edhe shpenzime për reklama në natyrë.

Rigels Xhemollari, drejtues ekzekutiv i organizatës Qëndresa Qytetare, i tha BIRN se Partia Socialiste ‘ishte favorizuar’ gjatë fusharës zgjedhore të vitit 2023, për sa i takon ekspozimit në city lights dhe ekrane LED.

Edhe Mirela Ruko nga Lëvizja Bashkë shpreh dyshime se procesi ka qenë klientelist.

“Kjo mënyrë veprimi është pjesë e një sjelljeje të vazhdueshme të administratës së drejtuar nga Erion Veliaj – një sjellje që lidhet drejtpërdrejt me klientelizmin dhe me grupime të organizuara brenda bashkisë,” tha ajo.

Këshilltari tjetër i opozitës, Ilir Alimehmeti, tha se momenti kur u dhanë masivisht lejet nuk dukej aspak rastësor, por një përpjekje për të kontrolluar hapësirën vizuale të qytetit.

“Duke qenë se koha përkon saktësisht me fushatën elektorale vendore të vitit 2023, dyshimi i arsyeshëm është se kemi të bëjmë me një manovër elektorale për kontrollin e hapësirave vizuale,” theksoi ai.

Por Nuredini i mohoi lidhjet e shkurtra me partitë politike. Ai theksoi se hapësira u ishte vënë në dispozicion njësoj të gjitha palëve dhe se për të partitë politike ishin thjesht klientë.

“Për mua është biznes, unë në fund u marr lekët, nuk më intereson cila parti është”, përfundoi ai./ BIRN

(E nisa shkrim, doli varg poetik)

Po e kalojmë një vit kalendarik me tre palë zgjedhje pa asnjë rezultat pozitiv në përmirësimin e jetës së qytetarëve!

Po e kalojmë një vit të gjatë të abuzimit me votën e lirë!

Një vit mashtrim dhe zhgënjim!

Një vit bllokadë dhe stagnim!

Një vit sabotim në Parlament!

E gjitha kjo për karrigën e ëmbël të pushtetit qendror!

Për shkak se katër “atllarë” deshën të ngrihen në postin e kryeministrit!

Dikush tjetër me ëndrrën n’gji për postin e presidentit!

E derisa këta t’i realizojnë ëndërrat e sëmuara për pushtet, shtetin do e hajë dreqi!

Po hyjmë me zgjedhje edhe në vitin 2026, e me zgjedhje do të dalim prej tij!

Por, si do të dalim?

Do të dalim pa zhvillim ekonomik dhe pa mirëqenje qytetare!

Pa sigurime shëndetësore për shumë pleq e plaka të vetmuara!

Shteti as strehimore nuk ndërton për të vetmuarit e braktisur nga fëmijët e tyre!

Për pleqtë dhe plakat përkujdesën oligarkët ekonomik, i marrin dhe i strehojnë me kosto të lartë financiare!

Fëmijët dhe familjarët të kënaqur edhe për këtë!

Për të rinjt që tashmë kanë ikur në perëndim

Jetojnë si zogjët e qyqes të shpërndarë rrugëve të botës në perëndim!

Nuk e mendojnë se edhe ata një ditë do të plaken dhe treten në Dhe të huaj!

As eshtrat nuk do t’ua kthejnë në vendlindje!

A është çmim dhe shpërblim për ata që i braktisin Babë e Nanë!

P.S: Politikanët i duan paratë dhe voten e mërgimtarëve, por nuk duan që ata të kthehen në Kosovë!

Partitë politike pa dallim, mërgimtarët i shohin vetëm “mish për topa” për aspekte elektorale dhe asgjë më shumë!

Rasti që përfshin ish-Shefen e Diplomacisë së BE-së, Federica Mogherinin, në një hetim të Zyrës Evropiane të Prokurorëve, lidhur me tenderin për programin e trajnimit diplomatik (ku dyshohet për manipulim në procedurat e prokurimit), ka nxjerrë në pah një fenomen më të thellë sesa thjesht një interpretim i gabuar lajmi: mënyrën se si opinioni publik shqiptar e percepton drejtësinë ndërkombëtare përmes filtrit të një ekosistemi mediatik që shpesh prodhon tituj tronditës, por jo analiza shpjeguese.

Procedurat penale në Bashkimin Evropian funksionojnë me standarde të qarta dhe me ndarje të ngurta juridike, por sapo këto standarde përcillen në debatin publik shqiptar, ato transformohen (sipas interesave konjukturale politike) në një narrativë të thjeshtuar bardh e zi, e shkëputur nga realiteti procedural.

Rasti Mogherini bëri të dukshme se sa dëmton pikërisht kjo distancë mes asaj që ndodh realisht në proces dhe mënyrës emocionale se si interpretohet lajmi.

Vendimi për t’i lejuar asaj ndjekjen e procesit në gjendje të lirë nuk mund të ngatërrohet me rrëzimin e akuzave. Në doktrinën e drejtësisë evropiane, masa e sigurisë është thjesht një instrument procedural për të garantuar mbarëvajtjen e hetimit dhe jo një vlerësim mbi përgjegjësinë penale. Ky parim përsëritet shpesh në jurisprudencën e vendeve të BE-së.

Për shembull, në vitin 2021, ish-ministri italian Luca Palamara u hetua për ndikim të paligjshëm në sistemin e drejtësisë, por u la i lirë gjatë të gjithë procesit, pasi gjykata gjykoi se ai nuk paraqiste rrezik arratisjeje apo ndërhyrjeje në prova.

Po ashtu, në Francë, ish-kryeministri François Fillon ndoqi procesin në gjendje të lirë deri në vendimin e parë, mbi të njëjtat baza procedurale: mungesën e rrezikut dhe garancinë për paraqitje në gjykim.

Edhe në çështjen Mogherini, “lirimi” është një masë thjesht teknike, jo një deklarim pafajësie. Megjithëse literatura juridike e sqaron këtë dallim (siç e theksojnë studiues si Mirjan Damaška apo Kai Ambos në analizat e tyre mbi procedurat akuzuese dhe garantuese në Evropë), sapo lajmi hyn në qarkullim në mediat shqiptare, dallimi humbet.

Lajmet dhe rrjetet sociale e reduktojnë procesin në një skenar dramatik, duke i atribuar masës së lirimit atë që juridikisht nuk ka: një vlerësim mbi akuzën.

Kështu, publiku përballet me një keqkuptim të dyfishtë: së pari, krijohet ideja se një figurë publike “i shpëtoi” drejtësisë; së dyti, krijohet përshtypja e një vendimi përfundimtar, kur në fakt kemi vetëm një fazë të ndërmjetme të procesit penal.

Në sistemin e së drejtës evropiane, akuzat mbeten në fuqi derisa të shqyrtohen nga gjykata, ndërsa prokuroria vijon punën mbi provat, dokumentet dhe deklarimet.

Asnjë vendim i përkohshëm mbi masën e sigurisë nuk prek vlerësimin e provave. Ky është një fakt që rrallë artikulohet në debatin publik shqiptar.

Raste të tjera në BE e ilustrojnë po aq qartë këtë dinamikë. Ish-ministrja austriake Ursula Rauch u hetua për korrupsion, por gjykata e Vjenës e la të lirë gjatë procesit për të njëjtat arsye si rasti Mogherini: mungesë të rrezikut për arratisje dhe garanci se nuk do të cënonte provat.

Në Gjermani, ish-eurodeputeti Georg Mayer ndoqi po ashtu procesin hetimor pa masa shtrënguese, edhe pse dyshimet e arsyeshme dhe akuzat ndaj tij ishin të konsiderueshme.

Standardi mbetet i pandryshuar: masa e lirimit është një vlerësim teknik mbi sigurinë e procesit, jo mbi moralitetin apo përgjegjësinë penale.

Deformimi ndodh kur nga këto detaje hiqet konteksti juridik dhe zëvendësohet me një narracion emocional, gjë që krijon terren për dyshime të panevojshme ndaj institucioneve evropiane dhe e shndërron debatin mediatik në një garë sensacionalizmi, ku qytetari humb orientimin e duhur.

Për një vend që aspiron integrimin në BE, moskuptimi i parimeve procedurale të vetë Bashkimit Evropian nuk është thjesht problem informimi, por edhe problem kulturor.

Derisa gjykata të japë vendimin përfundimtar, statusi i Mogherinit mbetet ai i një personi që përballet me akuza të vlefshme dhe me një proces të hapur.

Çdo interpretim tjetër, qoftë i pafajësisë së supozuar, qoftë i fajësisë së paracaktuar, është i papërgjegjshëm dhe cenon parimin bazë të drejtësisë: peshën që i takon vetëm provave dhe gjykatës.

Rasti i saj duhet të shërbejë si një pikë reflektimi se si lajmi mund të kalojë nga sensacioni drejt një informacioni më të matur, të verifikuar dhe të përputhur me standardet e vendit ku synojmë të bëhemi pjesë.

Tiranë, e mërkurë, 3 dhjetor, 2025