Palermë, 28.12.1952

I dashtuni Mustafë,

Ká shum kohë qi pata marrë dy gisht letër prej Teje dhe mërrijta deri sot pá T’u përgjegjë. Ásht Gjystja e Ndocit, e cila ká ardhë me kalue disá ditë ke unë në Palermë, qi po më shtŷn me Të shkrue. Po përfitoj nga kjo rasë për me Të paraqitë urimet mâ të gjalla për Vjetin e Rí: qoftë me kambë të mbarë për Tý, për familjen T’Ande e për Shqipnín t’onë!

Me Të kallxue të drejtën, kam dâshtë me Të shkrue tash disá ditë. Sikurse e din, në vjetin 1948 patëm themelue këtu Institutin Ndërkombtár për Studime shqiptare, por mjerisht deri tash ká qënë gadi sá për êmën, pse na kanë mungue mjetet. I vetmi veprim i ynë ká qênë mbajtja e 6 studentave me bursë në Palermë. Në vjetin qi vjen kemi vendosë me i dhânë pak jetë kësaj Qêndre, do të vijë këtu P. Valentini, qi do të marrë drejtimin e së përkohëshmes trimuejore, qi do të fillojë në Marsin qi vjen. Rosolin Petrotta, kryetari i Qêndrës, më porositi me Të shkrue e me Të pyetë në se do t’ishesh gati me ardhë në Palermë e me bashkëpunue me né. Të lutem, më përgjegj sá mâ parë se çfarë mendimi ké. Unë, nga ana e ime, do të gëzoheshem shum, pse kam disá shkrime gjuhësore, për të cilat do të më hŷjshin shum në punë këshillet e Tua.

Të kthejmë përsërí te Gjystja, e cila Të falet pikë së pari shum e shum me shëndet si Tý ashtu edhe motrës, tue Ju urue me gjith zemër Motin e Rí me fatlumsí.

Gjovalini ká pasë kênë në Tunisi me punë e tash e kanë shpërngulë n’Ambashadën në Paris. Edhe Lilly âsht në punë në Romë e ká shkue te i vëllaj për me kalue festat, dhe Gjystja, për mos me ndêjë vetëm, ká ardhë te unë.

A ké marrë ndonji lajm prej Cajës e fëmijvet? Të lutet Gjystja t’i shkruejsh, pse ká shum dishír me dijtë ndonji send për ta. Kjo, besa, nuk Të lëshon kurr prej goje; ká simpatí të madhe për Tý, pse thotë se Ndoci s’ká dashtë kërkend mâ fort se Mustafën. Kur Të përmendë Tý, i bâhet sikur me e pasë gjallë Ndocin e shkretë. Gjystja Të ká pasë pritë me shum dishír, por tash – thotë – duket se Mustafa nuk ká mend me ardhë. Si po shkon motra me punë? A Të ká shkrue djali prej Amerike? Prej Asllanit a din gjâ? E për Qazimin? – Thotë Gjystja, qi mos t’a harrojsh me letër, mbassi pendën e ké gjithmonë në dorë. Të falet me shëndet me dashuni dhe T’uron përsërí.

Shum të fala nga ime shoqe dhe nga djali.

Të falem e të përqafoj vëllaznisht. I yti Karl.

Ramleh, 28.I.1953

I dashuni Karl,

Ka dit qi e kam marrë letrën t’ânde. E, si po e sheh, s’u nguta me t’u përgjegjun. Gati – gati m’u pat rrotullue mêndja nji herë me vu përgjegjun, në vênd t’ând, asaj zonje të dashun e atij zotnije qi të kishin bâmë me më kujtuem. Por, tekembramja, e shtrëngova pakëz veten e thashë: “Hajd more mâ, po a s’e njeh Karlin?!…”

Të kam pasë njohun, njimênd; por tash kujtoj se të njoha edhe mâ mirë. Mbas kaqë vjet shoqnije në Shqipní, së paku ndër mbledhjet e në bashkpunimin t’onë n’atë Institut qi mjerisht s’pat jetë të gjatë sikur shpresojshim, u pamë edhe në Vjenë. Këtu s’më qe dukun se kishe ndonji ankim prej meje. E s’më shkoi mêndja qi fytyr’e jote prej brunxi âsht e zonja mos me i a treguem kurrkuj, as anmikut, shpirtin. Ke cilsí diplomati, lum miku. Kur pata ndëgjuem mbasandej se kishe shkuem e zânë vênd në Palermo, qeshë gzuem si për tý vetë ashtu edhe për punë qi do të bâjshe. Se un tý të kam çëmuem, ndoshta edhe mâ tepër se vjyen, dhe pavarsisht nga çëmimi qi ti mund të kishe ase jo për vlerën t’eme në lâmën e përbashkët.

E pra më rrênte mêndja qi do të më shkruejshe e do të të shkruejsha. Por kisha qênë gënjyem. Ç’më vinte keq mâ fort, ishte se pse s’dijsha, n’atë thjeshtin’e marrë t’emen, me gjetun kund ndonji shkak. Më vinte prapë me e kërkuem këtê në karakterin t’ând. Apo ke pritun ndoshta qi t’isha un i pari me i a nisun korrespondencës me tý? Paj gjithkund në botë, e në Shqipní mâ tepër se askund, mosha i ka do privilegja. Më dërgove biblijografinë t’ânde pa nji gjymsë fjale, as nji të përshëndetun në ndonji faqe të saj nemose. T’u fala nderës me dý fjalë zëmrimi, por zëmrimi miqsuer. Ti prap heshte. E tash po më shkruen, po më shkruen e po m’uron, me këtë rasë, për vjetën e re. Faleminderës për këtê e të mbarë e pastë kâmbën kjo edhe për tý. Mirpo edhe ksi shtegu, vetë po më kallzon se paskan qênë tjerë qi të paskan shtŷmë. S’ka gjâ. Sido qoftë un e kam për detyrë me t’u përgjegjun, në mos tjetër për nj’atë barrë qi të paska ngarkuem Z. Petrotta. Këtij dojsha t’i çoj edhe ngushullimet e mija për dekën e të vllait, për atë vlerë të madhe qi paska humbun kultura shqiptare. E mbasi nuk i a dij adresën, po të lutem tý me më shkarkuem prej ksaj barre tue e siguruem për pjesmarrjen t’eme n’idhnimin qi i paska ramë.

Ti, mbasi po më difton se Qêndra Ndërkombtare e Studimevet Shqiptare po fillueka me botuem në marsin qi vjen nji rivistë nën drejtimin e të vlershmit mikut t’onë, P. Valentinit, po më thue qi Dr. Petrotta të paska ngarkuem me më pyetun nëse do t’isha gati “me ardhë në Palermë e me bashkpunue” me juve. Mâ par’e mâ dalë duhet t’i shfaq kryetarit të Qêndrës mirnjohjen për çëmimin qi paska për mue. E din ti, e din P. Valentini, ndoshta edhe Dr. Petrotta vetë e gjith kush më njeh, afshin t’em me i ndihmuem, me aqë sa jam i zoti, zhvillimit e përparimit të kulturës e veçanë të gjuhës s’onë. Por po shoh, nji herë pikë së pari, se oferta qi po më bâhet, nemose ashtu si po m’a kumton ti, âsht tepër lakonike. Kur t’i thuesh dikuj çou prej Aleksandrije e eja në Palermë për me i a kushtuem veprimtarinë t’ânde nji pune, âsht e dijtun se edhe kushdo me qênë ka nevojë të dijë pikë së pari, së paku në vijat e përgjithëshme, natyrën e asaj pune dhe kushtet qi i ofrohen. Në qoftë se pun’e ime aty do t’ishte vetëm nji bashkpunim në redaktimin e nji riviste kulturore qi paska me u botuem krye tre muejsh, kisha me thânë se nuk e vjyen barra qiranë as për mue, me ardhun e me banuem aty vet’i dyti, as për Qêndrën vetë. Ku t’a merrshim atë ditë qi Qêndra t’ishte e zonja me mbledhun e me shtimë në punë aty jo vetëm tri mise t’ish – Institutit t’onë në Tiranë, por të gjithë ata t’atij Instituti qi fati i ka hjedhun përjashta vêndit; pra edhe Koliqin, Resulin, Palucën, pa folë për shokët t’anë italjanë. Por kjo do t’ishte vetëm nji ândërr e bukur!

Un pra Dr. Petrottës po i përgjigjem tash për tash kështu:

Nuk më duket nji gjâ e ngutshme qi un të ju ap menjiherë nji fjalë të preme. Mbasi paska për t’ardhun, le të vijë nji herë aty P. Valentini. Atbotë mendoni të tre bashkë nëse ka përnjimênd puna nevojë për praninë t’eme aty. E në qoftë se e gjykoni se po, më kallzoni kushtet, morale e materjale, për positën e jetesën t’eme, e atëherë kam me u menduem edhe un vetë e me ju dhânë nji përgjegje të shpejtë. Tjetër gjâ do t’ishte nji bashkpunim i im vetëm së largu në rivistën e projektueme. Un prej politikës aktive, n’atë formë të përvajtueshme qi po na paraqitet ajo sod neve Shqiptarvet, gjindem kryekëput i mbënjanuem. Edhe ju e dijni qi, po të dojsha, kisha me i fituem mjaft do dollarë tue shkruem konferenca për Evropën e Lirë, qoftë edhe me nji emën të rrênshëm a të ndonji Shqiptari tjetër. Por këtë rrugë fitimi s’i a kam pamë vetes të denjë. E besa nevojë kam mjaft. Pra të tânë kohën e kam në disposicjon të kulturës e të gjuhës shqiptare. Kam punuem mjaft ka do vjet të këtij mërgimi e tektej për këtë qëllim. Keni për t’a pamë në nji faqe të posaçme t’ “Abetarit” t’em se ç’kam mundun me bâmë e ç’jam tue bâmë.

Këtë vepër modeste për të cilën ju fola, “Abetarin e të Mërguemit” do t’u a dërgoj gjith’atyne ku e dij se nuk shkon kot. E kam botuem me njimijë halle. Ende s’jam lamë krejt me shtypshkronjën. Të lutem Karl, në qoftë se t’intereson edhe tý, dërgoma nji listë adresash për dërgimin e këtij libri. Un shpuva nji ditë në postë nji bangë (kështu thotë populli në Krujë për pacco) me 10 copë me adresë “Centro Internazionale Studi Albanesi”. Por nuk m’a pranuen për arsye ligjore të këtushme. U dashkan dërguem nga nji e nga nji a, të shumtën, nga dý.

Edhe nji përgjegje të shkurtën tý për këto fjalë: “Un, nga an’e ime, do të gzohesha shumë, pse kam disa shkrime gjuhsore, për të cilat do të më hŷjshin në punë shumë kshillet e tua” (Falmë për ndryshimet orthografike, se s’më shkon dora ndryshe). Paj a kujton ti se un s’e kam menduem këtê për tý edhe për vete, pra në fund të fundit për Shqipninë e për shqipen? S’e kam deshiruem korrespondencën me tý për sŷt’e bukur të tu ase të mij!

Faleminderës qi po interesohe për njerzit e mij në Shqipní. Gjallë marr vesht se janë ata për të cilët je tue pyetun me emna. Prej familjes së madhe Merlikaj (jo Mër-) besa më janë dërmuem shumë. Të gjallët, përveç Asllanit, janë të tânë nëpër burgjet e fushat e përqëndrimit.

Tash besoj se ke mjaft. E shumë shëndet edhe prej Haxhires tý, s’at’shoqe edhe Gilbertit.

P.S. Në mos t’ardhë rândë për të shamet qi të përkasin, për të cilat ai kishte me u kënaqun sa s’ka e un jam gati me e pranuem për plak, kallzoja këtë letër edhe P. Valentinit kur të vijë aty.

Palermë, 17 Fruer 1953

I dashuni Mustafë,

Letra e Jote e 28 të mojit të kaluem, me Të kallxue të drejtën, më ka turbullue për së tepërmi e më ka tronditë. Më vjen shum keq, qi Ti e paske keqkuptue heshtjen t’eme e prej kësaj paske nxjerrë përfundimin, se unë qênkam njeri me dy faqe. Âsht e para herë, qi paditem kaq rândë, e, për mâ tepër, prej njij miku të zemrës, të cilin e kam çmue dhe e çmoj në nji mënyrë krejt të posaçme e për të cilin jam krenar t’a kém në krye të miqvet mâ të mirë qi kam pasë e kam endè sot.

E njof fajin t’êm. Do të më duhej mue me i a nisun korrespondencës me Ty, në mos tjetër, për shkak të moshës. M’a zên besë, more Mustafë, se arsyeja e kësaj mungese kundrejt Teje e ka rrâjën në kujdeset e jetesës, me të cilat deri tash së voni m’âsht dashtë të luftoj. Po të kishem pasë unë cilsí diplomati – sikurse po më cilson Ti me letrën t’Ânde – nuk do të ndodheshem në ketë gjendje në të cilën gjindem: vetë i treti në nji odë t’errët e ku ime shoqe âsht e shtërngueme të bâjë gjellat jashtë në verandë pa mbulojë e pa shtrojë, verë e dimën. Edhe mue më kanë proponue nji bashkëpunim në Komitetin “Shqiprija e Lirë”, tue më premtue nji shpërblim të majmë. Nuk e kam pranue, pse, sikurse Ti, nuk e shof veten në gjendje të caktoj nji rrugë të preme në ket pështjellim mendimesh, qi i ka kapërthye njerzit t’onë të mërgimit. Bashkëveproj në fletoren “L’Albanie Libre” për të vetmen arsye pse dishroj – me sa më lejojnë fuqít e pakta – me i bâ nji shërbim gjuhës dhe pse misat e Blokut, përveç se miq e shokë, për mue janë mâ të ndershmit e me ndiesí mâ të pastra se sa shum të tjerë qi sot po na shiten si atdhetarë të thjeshtë e padisin shokët si trathtarë e të shitun tek i hueji.

Të lutem prandej, i dashuni Mustafë, ndrroje mendimin e keq qi ké bâ për mue e më kundro, si përpara, si mik të çiltër, dashamirë të thjeshtë dhe admirues i cilsivet të Tua të rralla atdhetari, burri katërqindsh si n’e motit, idealisti të rrallë, puntori të palodhëshëm, njeriu fjale e miku të pa zhigla.

Nuk kam as nuk kam pasë kurr asnji ankim prej Teje; nuk më ke dhânë kurr ndonji shkak qi unë të zemroheshem me Ty. Të mbesim pra miq e vëllazën si përpara.

Le të ndrrojmë bisedim. Mbassi për katër vjetë me radhë zavendsova Prof. Gaetan Petrotën (e sëmundë) në kathedrën e gjuhës e të letërsís shqipe n’universitetin e këtushëm, mâ së fundi, tash nji muej më mërrijti emnimi zyrtar nga Roma, me të cilin më ngarkohet – mos u çudit! – kathedra e “Storia delle instituzioni islamiche”. I a kam nisë mësimit e i kam bâ disa orë (tri në javë), dhe me andje kam vrejtë se jam ndjekë me enthuzjazëm. Kam marrë për bazë dy auktorë, nji italjan e nji gjerman, profesorë të kësaj lande n’universitetin e Romës e të Leipzig-ut. Tashti due me Të lypë nji nderë: a ké mundësín me më këshillue ndonji shkrimtar arab apo turk – kuptohet vetvetiu – në ndonji përkthim gjermanisht ase italisht. Apo, mos je marrë Ti vetë ndonji herë me ketë landë, dhe atëherë do të Të luteshem me më kallxue se qysh të veproj.

Përveç kësaj lande, mësimin e shqipes e kemi ndá me P. Valentinin: ky ka marrë përsipër inkvadrimin e historís shqiptare prej kohvet mâ të lashta e deri sot; unë përkundrazi fillimet e gramatikës dhe historín e letërsís shqipe. Për kurs të veçantë kemi nxjerrë pjesë të randësishme nga Kanuni i Lekës; lexim, përkthim dhe analyzim.

Me P. Valentinin ndër këto ditë do të hapim dyert e Qêndrës Ndërkombëtare për Studimet Shqiptare. Puna e parë do të jetë themelimi i njij bibljotheke albanologjike, bazën e së cilës do t’a sajojë bibljotheka e “Centro Studi Albanesi”, librat e së cilës na janë folë nga Akademija e Lincei-vet; do të vijnë pastaj dhuratat dhe blemjet. Puna e dytë do të jetë botimi i revistës “Quaderni” (120 – 160 faqesh krye tre muejsh). Landa e numrit të parë âsht gatí. Për ketë barrë të randë, qi shpresojmë të ketë nji zhvillim të gjânë, kemi nevojë për ndihmë, prandej Dr. Petrotta më pat thânë me T’u sjellë e me Të kërkue në se Ti në parim do të pranojshe me ardhë e me ngulë në Palermë. Âsht e dijtun, se Ti, pa nji pa dy, nuk mundesh me e lânë cakun e tashëm. Dishrojmë pra të dijmë në se Ti parimisht pranon me ardhë, e pastaj në mbështetje të përgjegjës s’Ate, Këshilli i Qêndrës do të caktojë kushtet. Sot nuk mundem të Të them kurrgjâ, pse P. Valentini ka shkue në Milan e Dr. Petrotta gjindet në Romë.

Do t’ishem shum i kënaqun me Të pasë këtu e me punue bashkë si nji herë në Tiranë. Do të kishem rasë me rrahë bashkarisht shum pika gjuhsije e do të mund të botoheshin ndoshta edhe punimet e vlefshme të Tua.

Të lumtë dora, more Mustafë, për botimin e “Abetarit”, për të cilin Të falem shum nderit. Je me të vërtetë për t’u çmue: në mërgim e me kujdese gjên kohë me u marrë me punë, qi, jo vetëm nuk qesin fitim, por kërkojnë shpenzime dhe të çame kreje. Idealizma e Jote âsht shembull për disa Shqiptarë të mërgimit, të cilët e çojnë jetën si zotnij të mëdhaj nepër lokale rendi të parë me gajofet plot e pa bâ kurrgjâ. Do të flas për tê në nji numër t’afërm të fletores “L′Albanie Libre”.

Simbas dishirit, po Të dërgoj nji listë drejtesash për dërgimin e librit t’And.

Të fala Haxhires. Shum përshëndetje nga ime shoqe e nga Gilberti.

Të falem e Të përqafoj vëllaznisht.

I yti Karl

(1 listë drejtesash)

Drejtesa për dërgimin e “Abetarit”

1. Biblioteca Università degli Studi, Via Maqueda.
2. Dr. Marco La Piana, Via Roma 83. Palermo.
3. Dott. Rosolino Petrotta, Corso Calatafimi 89, Palermo.
4. G. Valentini, Casa Professa. Palermo.
5. Dottsa Angela Cirrincione, Via Fiume 13. Palermo.
6. Petro Vuçani, Corso Pisani 79. Palermo.
7. E. Mons. Giuseppe Perniciaro, Vescovo degli Albanesi. Piana degli Albanesi (Palermo).
8. Angelo Leotti. Via Clem. Primodi 10. Bologna.
9. Giacomo Marlekaj, o.f.m. Via Guinizelli 3. Bologna.
10. Giovanni Giorgianni S.J. Ignatianum. Messina.
11. Papas Lino Lo Jacono. Chiesa Martorana. Piazza Bellini 1. Palermo.
12. Franz Babinger. Dachauer str. 140 c. II. St. R. München 19.
13. Hans Krahe, Indogerm. Seminar d. Univ. Neue Aula. Tübingen (14 b).
14. Max Lambertz, Markkleeberg 1 I (bei Leipzig) Auenstr. 2 I. (Bundesland Sachsen).