O lajm i hidhur, që më lëndove vargun,

Me lot në sy trishtohet dhe dreri,

Miku im poet humbi motrën e dashur,

E humbi motrën Baki Ymeri.

Ç’pate moj e mira natyrë?!

Gjith’ ai vigan vargu të shkrehet së qari…

Nuk ia shoh dot pikëllimin në fytyrë,

Dhe poeti më i fortë është fije bari.

Në dhembjen e gjakut bëhet i tëri,

Pikë loti me dritë mallëngjimi,

Sa ngrohtë nga shpirti i motrës i vjen zëri,

Lotët e poetit janë bekim trimi.

Vlorë, Albania, 18.02.2020, 00:41’

Rrëfen D.S

Unë nuk kam shkruar kurrë ndonjë tregim, prandaj mos më nxit kot, sepse edhe këtë ngjarje nga jeta ime veçse do të ta them ty, dëgjoje dhe, po të pëlqeu , bëjë vetë një tregim…
Kur më çuan për riedukim në fshat, u vrerosa shumë në fillim . I humba të gjitha , thashë,.por, sa mirë që ty nuk është nevoja të ta shpjegoj se çfarë do të thoshte atëherë “riedukim” ; mos qesh hidhshëm, sepse e marr me mend se ç’do të thuash, por dëgjo ! Njëzetvjeçarëve apo tridhjetëvjeçarëve duhet t’ua shpjegosh patjetër hollësisht se ç’do të thoshte për ne “riedukim”. Po po, ata të shkretët të pyesin pa dashje me një naivitet fyes…
E pra, kur më çuan për riedukim në fshat, masa e parë që mora ishte ngritja e një biçiklete ; prit duro, jam plotësisht i saktë; ngritja e një biçiklete … Po shprehem kështu, sepse, kunati im më dha një trup të vjetër “Robusto” dhe dy disqe të ndryshkur. Të tjerat gjeji vetë, më tha. E sheh, m’u desh vërtet të ngre nga e para një biçikletë. Mos shih tani që ka sa të duash, nga më të mrekullueshmet. Atëherë u stërmundova, gjersa e ngrita më këmbë, hëhë, atë biçikletë…
Dymbëdhjetë kilometra në ditë, i dashuri mik; gjashtë qytet – fshat dhe gjashtë të tjera fshat – qytet, dimër – verë !
Dhe ke parë ti, edhe kur nisesha herët në mëngjes, edhe kur kthehesha pasdite vonë, erën e kisha gjithmonë kundër. E di e di, që meteorologët do të më thoshin “ shko ore pirdhu”, por ja që është pikërisht kështu, siç po ta tregoj unë; mezi i jepja biçikletës zhdrak e zhdruk gjithë rrugës. Le pastaj sa herë jam ftohur keq e mos më keq! Si ? Ke të drejtë ti, tërë jetën edhe unë “contravento “ kam shkuar…
Në fshatin riedukues, duhet thënë që në fillim, se më pritën mirë, paçka se mua më binin në fytyrë ca djersë të yndyrshme shqetësimi. Vërtet kryeja lloj – lloj punësh, por kurrë, lavdi Zotit, nuk më kërkuan ta bëja normën.Po të më detyronin, nuk do ta arrija asnjëherë të vetme dhe, kësisoj do të fillonin kushedi ç’andralla…
Çfarë pyete ? A kam prashitur, apo a kam korrur ndonjëherë ? Posi, madje kam hedhur nëpër ara edhe komposto fekalesh, mut, me një fjalë, i dashur.Sa mirë që nuk të vjen për të qeshur ! Pas kaq e kaq vitesh, edhe mund të gajaseshe, madje. Një ditë tek po mbaja ato kovat, në drejtpeshim të plotë, një në secilën dorë, vura re një fotograf, që shkrepte frap e frap aparatin, pasi vendoste me radhë disa kooperativistë n’atë sfond që i dukej më i përshtatshëm. Ika nxitimthi si kusar, që të mos më fotografonte edhe mua, sepse pastaj, hajt ta duroja surratin tim, atje te tabela e emulacionit socialist , mbi murin e kryesisë, me diçiturën e tmershme : ja, një intelektual që punon pa u lodhur në frontet më të vështira të bujqësisë. Ee; si të duket ? Por, sot them se, kam bërë një gabim të pafalshëm, që s’e luta vetë atë fotografin të më fiksonte me kovat ndër duar; s’do të kishte fotografi më autentike! Ja, do t’iu thosha të gjithëve, a e shihni sa rëndë më dënuan për hiçgjë, a e shihni si më poshtëruan ? Si ,si ? Po që ke të drejtë ti; ashtu do të më qesëndisnin, duke u nëpërdhëmbur; prandaj bie erë ky birboja edhe sot e kësaj dite, sepse paskësh trazuar haletë e dynjasë! Po, po; ke të drejtë; më mirë që s’e kam një fotografi të atillë…
Fshati ishte i bukur, por s’e shijoja dot bukurinë e tij. Nuk mundesha. Gjithashtu, po të them se, nuk ia lejoja edhe vetes, sepse pastaj nuk do të arrija të përballoja dot punët rraskapitëse në kooperativë, të veshurën time gati – gati prej fshesaxhiu , ngënien e bukës drejt e nga qesja, ashtu ulur mbi bishtin e veglës së punës; fyerjet, sharjet, përbuzjet, orët politike pas punës, ndarjen nga letërsia dhe shkrimtarët; që nuk më paskëshin dashur dhe më shpërfillën ngutshëm…
E, megjithatë fshati ishte i bukur; ta thashë një herë. Kishte tokë të begatë, pemë të mrekullueshme, lloj – lloj zogjsh, hije, lumë me shtrat të gjerë dhe të shtrirë, gjithë zaje vezulluese dhe brigje me ferra dhe shelgje, që lëshoheshin e lëshoheshin. Ah, moti ngrohej shpejt atje dhe, në ato vite mund të shijoje ende kthimin e zogjve. O, sa bukur, kur vinin, por, sa bukur edhe kur iknin, ashtu plima – plima! Ç;zogj ? Ç’të të përmend, rosa, pata, lejlekë si ëndrra…
Unë nuk e kruajta me njeri, më kupton ? Dhe flisja fare pak; vetëm kur më duhej të përgjigjesha, apo të sqaroja ndonjë gjë të domosdoshme. Çdo moment tregohesha i kujdesshëm dhe pas çdo sjelljeje shqyrtoja veten. Mirëpo, edhe ky vetëkontroll, nuk më pengoi të vija re një grua që punonte në brigadën tonë. M’u desh ta shoh vetëm një herë, për të mos ia ndarë më sytë. O Zot, psherëtiva thellë, gjeta një motiv tërheqës për të ardhur ca si me qejf në kooperativë ! Si ? E sajova nga e keqja ? Jo dhe aq, ke për të parë…
Ishte e stërmadhe, por lëvizte sikur trupi i saj të përbëhej prej një muskuli të vetëm. Tundte bythët; i tundte fort e fort, pa pasur pikën e mëshirës. Po, ç’të bënte e shkreta! Ku ecej dot pa i tundur ato bythë të mëdha ! Merre me mend ! Edhe pse vishte pantallona dhe, njëherësh, edhe një biçim fundi përsipër; ato i dukeshin të bukura, gjithë rrumbullakësi ngacmuese dhe të larta, a thua se ecte gjithë hijeshi majë takave. Po flokët ? S’e merr dot me mend sa shumë kishte ! Dukej sikur i shtoheshin çdo moment. Të dendura dhe të ndritshme, ato të kujtonin barin në pranverë, kur mugullon e mugullon paqërmbajtshëm mes shirash dhe vetëtimash. Jemi në fshat: mos harro dhe, flokëve krahasimi me barin u shkon më së miri. Të pëlqen bari, djalosh ? I mrekullueshëm është vërtet, ashtu i blertë dhe i njomë, shtrirë mes drurëve, apo fushës që përkëdhel era, por mua më pëlqente trotuari prej betoni i qytetit atëherë, kur riedukohesha në fshat, më pëlqenin pallatet dhe asfaltet. Por, ç’po thoshim ? Ajo, o Zot vinte në punë çdo herë e gëzuar; po më ndjek ? Pikërisht e gëzuar. S’ngopej e s’ngopej me jetë. Zor se gjen tjetër njeri, që të mbërrijë atë vlim gëzimi. E, si u gdhitë pyeste, të gjithë, mirë ? Pyeste ashtu kot …
Tundej e shkundej dhe, pulpat që i zbuloheshin nga përveshja e pantallonave gjer afër gjunjëve, i kishte të bardha dhe të harkuara gjer te kavilet. Si u gdhitë, pra, i pyeste të gjithë dhe në fytyrë kishte aq dritë, sa edhe mëngjesi mbi fushë. Gjoksi i madh i lëkundej kompaktësisht dhe nuk merrej vesh se me çfarë e përmblidhte. Nganjëherë dekolteja: ta përdorim këtë fjalë? Pse jo ? E pra, dekolteja e thellë i zbulonte një lëkurë të ndritshme dhe të lëmuar, të cilën ia kishte dhuruar bujarisht natyra.Dëgjo ! Mos u çudit që fshataret nuk kanë shumë kujdes në mbulimin e gjoksit, sepse ato janë mësuar ta nxjerrin vend e pa vend, kur mëkojnë fëmijët e tyre, që i lindin rresht njeri pas tjetrit, jo rrallëherë edhe n’arë. Por unë ta thashë një herë, duhej të rrija urtë, urtë në kuptimin e të ndenjurit të nnxënësit në klasë; qartë ?
Një ditë, pasi na përshëndeti të gjithëve me atë mënyrën e vet, m’u kthye mua: e more, ti i qytetit …
Sa tallje kishte në zërin e saj, sa qortim ! Nuk të besohet sa shumë nuanca aluzionesh vibrojnë në të folurën e fshatarëve. Askush nuk të shpotit më hidhur se ata. Si ? Desh të kruhej, ke të drejtë, por të thashë, unë isha me karton të verdhë, në mos më keq.megjithatë , të ndiqje sjelljet e saj, ishte një kënaqësi më vete, madje në rastin tim të veçantë, një terapi e dobishme.Në fshat, i dashuri miku im i vëmendshëm dhe, në përgjithësi, në tërë provincat, njerëzit paraqiten pa përjashtim, me karakteristika të përcaktuara saktë. Do të sillesh si do të sillesh, në fshat dhe, do të shfaqesh detyrimisht ai që je. Nuk ke nga ia mban në atë mjedis të ngushtë; nuk kamuflohesh dot; pastaj, kur të marrin vesh se kush je, të pranojnë ashtu siç je dhe, shpesh bëhesh edhe proverbial. E tillë ishte edhe ajo. Se ç’kishte një emër fare të shkurtër; dale ! O, Sano, Sano ! Të pëlqeu, hë ? Sanie, duhet ta kishte pasur të plotin, por askush s’e thërriste ashtu. Jo mor’jo; nuk ia solla ndër mend emrin me zor, por zgjodha një mënyrë të shprehuri tërheqës, kur të thashë, o dale …
Por unë morracaku, duhej të sillesha në mënyrë shëmbullore dhe të mos e kaloja as nëpër mend një aventurë me Sanon. Si ? Ndoshta ke të drejtë, nuk do ta hap më parantezën e të ndenjurit urtë. U teprua. Por, mos je i poshtër edhe ti. Vazhdojmë; ishte prill, bretkosat kuaknin ndanë lumit, zogjtë fluturonin ulët mbi ara dhe ndalnin mbi plisat e kthyer, që shkëlqenin si feta buke të lyera me gjalpë, shtrëngatat shpërthenin herë pas here, teksa gruri ishte në qumësht. O, Zot, një çast ndieje vapë, një çast ftohtë !
Sanoja, ah çfarë Sanoje, nuk përqëndrohej dot më ! Faqet e prushta i zinin pothuaj puçriza të imëta dhe sytë e zmadhuar dhe vetëtitës të ndillnin paturpërisht. Lëshohej shtegut si një kafshë e bukur me vithe të djersitura dhe të ndritshme, që azdiset gjithë kërcime dhe humbte mes pëshpërimave të shelgjeve tutje në lumë. Eh, thoshin fshatarët me përtesë: ashtu është ajo, sikur nuk e njihni…
Pas i shkonte ( zakonisht tri – katër minuta më vonë ) një burrë rreth të tridhjetave, që për Zotin, ishte gjysmë teveqel. Ç’po them ? Dëgjomë me vëmendje, sepse jam ashpërsisht i saktë. Unë përfytyroja kofshët e saj që fërgëllonin nëpër bar, por pastaj e fikja menjëherë përfytyrimin tim. Nuk doja…
Kështu ikte i gjithë prilli, i shkreti ti, ethet erotike e mbërthenin Sanon, sapo hynte ky muaj dalldisës. Po. Dalëngadalë edhe unë u forcova fizikisht së tepërmi dhe, nga fytyra më iku “ zbehtësia e qytetit “. Darkave as lexoja dhe as shkruaja më. Mora vendim të prerë një herë e mirë për këtë , sepse ndryshe, nuk zgjohesha dot në mëngjes. Mendja e trashë në trup të trashë, tallesha me veten time, duke përmbysur kuptimin e proverbit latin dhe shkoja për të fjetur fare herët; si pulat e fshatit. Të dalë ku të dalë ! Duke e vrarë trurin ca si shumë , e pësova, ta provoj një herë pa kokëçarje…
Dhe prilli i Sanos erdhi përsëri dhe gruri në arë ishte përsëri në qumësht. Kur do të na largohesh nga kooperativa, më pyeti një ditë Sanoja. Si nuk i hodhe sytë një herë tutje hundës tënde, o i shkretë, vazhdoi, je dhe goxha gazetar ! Ke frikë atë gruan tënde në qytet, më duket…
Nuk i ktheva përgjigje, por vetëm tunda kryet i brengosur. Por ti, a më beson, që kisha filluar ta dashuroja dhe të bëhesha xheloz për të ? E, pra, si t’ia bëja, si të sillesha ? Brigadierin tonë e kisha bërë prej kohësh mik për kokë dhe, e dija që do të më ndihmonte, po ta donte puna, por, nga ana tjetër, do t’i çudisja të gjithë me sjelljen time të papritur dhe krejt të dënueshme. Pa shih, pa shih, do të shfrynin ugareve, i dolën puplat gazetarit; filloi ta dredhë edhe ai me atë të tërbuarën! Sanoja, nga ana e saj, as që pyeste për njeri, madje as për burrin dhe, herë – herë e shthurte gojën fare. Po mëkati më pëlqente, më intrigonte papërmbajtshëm dhe më bënte trim! Fundi i fundit, më kishin dënuar fare pa të drejtë, prandaj unë do të hakmerresha . Moralin askush nuk e do për vete, gjithmonë e shërbejnë për të tjerët…
Kështu ia mbusha mendjen vetes dhe një pasdite nuk u ktheva si zakonisht për në qytet, por shkova në shtëpinë e brigadierit tonë dhe piva me të nja dy gota raki. Kur dola q’andej e mora biçikletën përdore dhe u futa mes për mes fshatit, Kushedi ç’pamje qesharake duhet të kem pasur, ashtu gjysmë i dehur, me këpucë të shkelura mbrapa, pantallona pa asnjë lloj forme, këmishë të zbërthyer gjer te rripi i mesit…
Por, e dija ku po shkoja. Te Sanoja ! Lavdi Zotit, shtëpia e saj ishte paksa e mënjanuar nga të tjerat. Ç’kemi, i thashë, sapo e pashë në oborr me një thupër të gjatë në dorë, me të cilën po shtynte pulat për në kotec. Ndërkohë, m’u kujtua që atë ditë ajo kishte mbëltuar qepë e përkulur mundueshëm.
E, profesor, u rrëmbye ajo, më nge dukesh; eja ma ndihmo një herë në mësime këtë djalin tim të madh. Kungull gardhi është !..
Mbështeta me qejf biçikletën pas një peme dhe hyra në oborr. Sanoja më solli një karrige, të cilën duhej shumë guxim ta quaje të atillë dhe unë u ula.Sakaq, i biri, një zdap i gjatë, erdhi e më zgjati dorën. Atë dëgjon ti; e ku di gjë ajo ? – më tha për të ëmën dhe, iku nga oborri me të katra.
Një herë më quan gazetar, një herë profesor, një herë frikacak , s’merresh vesh fare dhe ti – iu lëshova Sanos. Ajo nuk reagoi fare, por hyri në shtëpi, prej së cilës vinte një erë e këndshme gatimi.
Eja të pish një kafe, më ftoi Sanoja që nga dera e hapur, përjashta nuk rrihet më. U bë shumë fresk.
Shih, e marra, thashë me vete, kurse asaj: lere kafen këtë herë, sepse po hyra brenda mora fund fare, të gjithë po na ruajnë ne. Prapë do të takohemi…
I hipa biçikletës dhe u lëshova në të tatëpjetën e udhës së fshatit, por m’u duk sikur dëgjova një të qeshur që shpërtheu si dallgë, që më spërkati mbi shpinë. Sa keq, sa keq, kur lë pas një femër që shprehet për ty: ah, i shkreti, s’qenka i zoti për asgjë…
Por le të thoshte ç’të donte Sanoja për mua! Mjaft i kisha marrë në qafë fëmijët dhe gruan me dënimin tim absurd për botimin kinse të një shkrimi që aludonte haptazi për shpenzimet e tepruara të disa anëtarëve të Byrosë. Po, ku dreqin e kishte atë burrin e saj brinjar ? Mos ndoshta brenda në shtëpi? Ruajna, Zot !
Megjithatë, Sanoja nuk bënte për në shtëpi. Ajo ishte e mirë në një mjedis me bar të lartë dhe pemë rreth e rrotull. Ndërkohë , në fshat kisshte rënë paqja e mbrëmjes, teksa unë dola në rrugën automobilistike. Erën e kisha kundër…
Vazhdojmë. Po më ndjek ? Në rregull… Të nesërmen në mëngjes u lëshova përsëri drejt kooperativës sime të shtrenjtë dhe erën , sigurisht , e kisha përsëri kundër. Kisha frikë se mos më shpohej ndonjera nga rrotat, sepse kopertonat e biçikletës ishin tepër të përdorur dhe vende – vende të qepur me spango, si opingat. Mezi gjeje kopertona të rinj asokohe: ti e mban mend ? Le, që ç’gjeje atëherë ! Prapa, në skarë kisha vënë bukën, vaktin e drekës, djalosh, dietë e varfër sa më s’ka, por, edhe atë të shkretë shpesh detyrohesha ta haja pak si mënjanë, sepse isha i vetmi në brigadë, që haja bukë gruri. Fshatarët e munduar nuk thoshin gjë, por mua më dukej sikur ndonjeri edhe turfullonte me vete: ne që prodhojmë grurë, hamë bukë bajate misri të çembrionizuar, kurse ky birboja antipushtet e antiparti na vjen e na kapardiset me bukë gruri.
Në kooperativë mbërrita shpejt, megjithatë përherë gjeje dikë që kishte vajtur para teje. Plehrat kimike, pesticidet dhe insekticidet ishin produktet që urreja më shumë dhe atë mëngjes, për dreq, pikërisht me shpërndarjen e tyre po merreshin.
Do të më rregullosh fëmijët në shkollë të mirë, kur të fillosh punë si mësues në qytet, m’u drejtua brigadieri, sapo më pa. Qesha, Patjetër i premtova, sepse ai kishte të drejtë. Askush nuk do të më kthente më mua në gazetari. Do të më caktonin diku mësues dhe kaq. Po ku ta gjeja edhe mësuesinë !
Brigadieri thirri Sanon, kinse me ashpërsi dhe kur ajo u afrua, na u drejtua të dyve: do të shkoni të qëroni kanalin pas vreshtit, jua tregoj unë ku ndodhet, duro ti lakute e dreqit (ti grykëse me një fjalë…) Kanali është mbushur dhe ka zënë lëpushka anëve. Prisni, t’ju çoj gjer atje Culja, sepse është ca si larg .Cule ! Hajde këtu , more lakoç ! Merr karrocën shpejt dhe hiqmu nga sytë ! Pse më thua gjithmonë lakoç, u nxeh Culja, unë ia fus edhe pelës, po të dua; ti më quan lakoç…
Në karrocën që na kalamendte si për të lodruar, u ulëm përballë njeri – tjetrit. Nuk flisnim, por vetëm vështroheshim dhe mua më dukej sikur dy shtjella të ndritshme flake, përziheshin e përziheshin. Midis këmbëve tona ishin veglat e punës. Ah, ç’vegla ! Çnuk provon i ziu njeri! Pa le të shihje ç’këpucë kishim mbathur! Edhe tani më vjen turp, kur i kujtoj. O, Zot, thundra të vërteta, të lerosura me baltë dhe bajgë bashkë. Po, po , ja unë, miku yt elegant dhe e dashura e tij që i hidhej gjoksi përpjetë si baticë deti. Por arat përreth ishin mahnitëse ! Kisha filluat t’i ndjej bukuritë e tyre me ato dekore, që lëviznin stinë pas stine. Atë mëngjes fëshfëritës ato i krihte flladi gjithë kujdes dhe, kikat e njoma dhe të qumështëzuara të grurit përqafoheshin e ndaheshin sipas një ritmi dehës.E shtriva vështrimin gjer tutje, ku vlonte dielli dhe provova po atë kënaqësi që provon kur shtrin gjymtyrët e mpira…
Karrocieri, që nuk pranonte të ishte i tredhur, na la në një zabel me drurë të ndryshëm, nga ku nuk shihej kanali kullues, prandaj m’u desh të përqëndrohesha një moment për të gjetur anën e zgjatjes së tij. Sanoja, ndërkaq kishte lëshuar veglat e punës dhe çantën e saj të madhe rrëzë një akacieje dhe ishte ulur edhe vetë. S’kisha pikë emocioni dhe më erdhi keq për veten. Por edhe po të kisha pasur emocion, përsëri do të më vinte keq për veten , ndonëse për një tjetër arsye…
Nga t’ia fillojmë, iu drejtova Sanos. Bobo ! – ç’pyetje bëra, thashë me vete në çast dhe prita që ajo të më kthehej , nga të sat’ëme!…
Por ajo më tha tjetër gjë: ulu një herë të marrim frymë! Pastaj ; sa i madh që je, sa një buall…!
Më është dhjamosur truri këtu te ju, ia ktheva dhe qesha me gjithë shpirt.
Ishim përsëri ballë për ballë, ajo e mbështetur pas akacies, unë i ulur këmbëkryq si shkronjësi egjyptian i Luvrit.
Sa e bukur ishte, sa të bardhë e kishte lëkurën dhe sa të shtrirë, a thua se s’rreshkej tërë ditën e ditës së punuari në diell, por qëndronte para pasqyrës për t’u lyer e zhgërryer…
Sa e bukur ishte Sanoja dhe sa e pavetëdijshme për shumë gjëra ! Më shpartallonte pavetëdija e saj ! Nuk shqetësohej dhe nuk mërzitej asnjëherë për ato që bënte. Ndoshta s’e jepte dhe veten, jo, jo, nuk e besoj.
Gjunjët i mbante të përthyer dhe këmbët të çapëlyera dhe te pantallonat e saj prej kooperativisteje, mbi vaginë, vura re një njollë, që hapej. Kishte derdhur dhe unë u ndjeva fajtor! E mbërtheva vrullshëm nga krahët dhe, pothuajse, zvarrë – zvarrë shkuam dhe u zhytëm mes barit dhe drizave. Sanoja më godiste fort me grushte, më kafshonte përvëlueshëm , ku të mundte dhe më shante tërë kohës. Më pas filloi të rrënkojë mbyturazi dhe thellë, teksa sytë i mbante të hapur, shumë të hapur, gati të shqyer; por, të siguroj se ajo nuk shihte asgjë me ata sy. Hera – herës i kalonte mbi fytyrë një dritë ekstaze, si rrezja e diellit mbi cipëzën e ujit. E kuptova, do të shqiteshim prej njeri – tjetrit, kur të shkrehej dhe të lëshohej krejtësish ajo. E shkreta Sano! Vetëm erë të mirë binte; hë, pra gjeje …
Aty nga ora dymbëdhjetë, u ulëm të hanim. O, sa gjëra të mira kishte me vete Sanoja! Ku i gjente ? Më dha mua nga të tëra, kurse unë asgjë, kështu që nuk mund të quhet se kryem një shkëmbim. As bukë gruri ( o Zot ! Mendo sa shumë ka tani ..) nuk i dhashë. S’e shpjegoj dot këtë moment, por të siguroj, që ajo do të fyej po t’i jepja. Do të të rrahë ajo qytetarja, kur të kthehesh në shtëpi, mor i shkretë, më ngacmoi, do të të zhveshë në darkë, por ti i thuaj se më pickoi nepërka….
Por unë haja me ngut dhe s’i ktheja përgjigje. Ore, filloi përsëri ajo, po edhe ju të qytetit njëlloj e bëki këtë punë ?!
Kështu më tha, mos u gajas, por, a e merr me mend se me ç’ton ma tha ? Sikur s’ishte ajo që pak më parë gërvishtte qiellin me gishtrinjtë e këmbëve. Rrinte pranë meje , me një shprehje të atillë në fytyrë, sikur kërkonte ëngjëjt e saj, diku përreth…
Pas disa muajve u caktova vërtet mësues në një shkollë tetëvjeçare të qytetit,i riedukuar plotësisht tashmë dhe, me punën që bëja, më dukej ( ç’budalla !) e pameritueshme buka që haja. E çfarë se ! Duke kryer punën fisnike të mësuesit. Por ti më kupton; mësimdhënia për mua ishte si një punë çiliminjsh para ferrit në kooperativë, ndonëse edhe aty Zoti i lumnueshëm, kishte hedhur një mëkatare…
Unë s’prodhoj bukë, arsyetoja si lejfen në fillim, si mund të kem të drejtë të ha ? Sanoja? A u lidha më tej me të ? Ah, kurrë nuk do t’i harroj ethet erotike të saj ! Sa shumë m’i pakësuan vuajtjet e riedukimit lidhjet me të ! Zgjimi i asaj femre ishte si zgjmi i natyrës, edhe letargjia e saj po ashtu ishte, si e natyrës. E dashurova atë femër fshatare dhe shqetësohesha për të. Kurse ajo nuk më dashuroi. Asnjëherë. E, ç’të më dashuronte mua! Unë e pëlqeja edhe kur e humbte turravrapin nëpër fushë, edhe kur s’i shkëlqente më fytyra, edhe kur s’kishte më magji dhe guxim. Ti po tallesh, tek më dëgjon, që deklamoj i frymëzuar, por, ta dish : ti asaj femre nuk do t’i rezistoje dot ! Si ? Nuk do të kishe mbetur pa i shkuar prapa, desha të them.Hiperbola Sano të tregonte se ka jetë ! Se ka vdekje, ti e dije vetë.Ashtu, hë, një mesazh filozofik i mrekullueshëm? Po, mirë, le ta pranojmë, përderisa ti pate kënaqësi ta quash të tillë. Sanoja; është më mirë të çuditesh pak, sesa të dëgjosh të vërteta të ujdisura, ishte gjithë delikatesë sensuale dhe këtë e kuptoje dhe e ndjeje më mirë, kur ndaheshe prej saj, siç u ndava unë prej ikjes. Ha ha ha ! Ja, po qesh edhe unë me ty, madje, duke pasur nevojë, por dëgjo happyend-in: një pasdite pranvere, një pasdite prilli, pra, me shkundje lulesh, me rrëqethje dhe parandjenja, u nisa për te Sanoja. Pas kaq e kaq muajsh ! Erën, sidoqoftë , e kisha kundër…

ëndrra e ditës…

Në ëndrrën e gjumit të ditës së pashpresë mërgimtare, në pëlhurën imagjinare të saj, me shfaqet qartë: në një faqe e tërë të Milosaos e zinte tregimi im! Befasia ishte aq e me madhe nga se ishte tekst që nuk e kisha shkruar fare! Fare nuk e kisha nisur në adresë të asnjë redaksie, për botim! Tregimi ishte shtypur me shkronja të praruara, si të argjendta, rrezatuese dhe në fletë fine. Ishte botuar solemnisht!

Kështu e kallëzonte atë ëndrra e ditës!

Nuk ishte e rastit që ëndrra e “botonte” aty dhe pse kishte zgjedhur pikërisht faqet e Milosaos!

Ka kohë që preokupohem e rropatëm me një lloj proze, më një tip (“të ri”!) shkrimi, pagëzuar prozë urbane. Pa ditur fare se ku me shpie kjo rrugë e nisur, pa ditur as si do të dali puna e këtij projekti!

Çfarë forme do të merr, përfundimisht!

Redaktori i shtojcës për kulturë dhe art “Milosao” nga Tirana, kish guximin intelektual dhe përgjegjësinë profesionale që të botojë, tri herë radhazi, këto shkrime me titull të përbashkët “Prozë urbane”. Deri në këtë dekik dramatik, nuk ma thotë kush dot asnjë fjalë në lidhje me këtë lloj shkrimi, kur është pa zhanër, pa përkatësi gjinie e stili! Pa temë bosht, pa konflikt të brendshëm as të jashtëm, e trille të ngjashme…

!?!

Jam midis flakesh. Vishkull jam!

Midis mjegullash, pa busull!

Digjem, piqem e venitëm… si kandili qe s’ka…, opinion!

Ëndrra e gjumit të ditës se pashpresë mërgimtare, shkonte edhe më tutje: kallëzonte qartë titullin fort të goditur “Bukuri shkatërrimtare”, të tregimit tim, respektivisht, te ëndrrës time mashtruese!

Akoma ende pa e grisë e shkundë perden e saj, mendova e thash: kjo mund të këtë lidhje gjaku më preokupimin tim plot ethe e siklet, që nuk me shqitet as në gumë e nuk me le rehat tash e një kohë të gjatë. Shqetësimi bëhet edhe më zaptues, më i padurueshëm, kur nis të me bre kanceri i dyshimit, si duket redaktorit të Milosaos i ka fry dikush në vesh, apo ashtu vetvetiu, është ngopë me këto tekste, kur në komentin e tij të fundit shkruan: “Proza urbane e Bajram Sefajt ishte e këndshme, ku shpesh ai e lë të gurgullojë nënvetëdijen e tij, që duhet thënë se është asfare e paqtë dhe ka shume mendime kontroverse. Proza i ngjan më shumë një të riu por shqiptuar nga një i vjetër në moshën e Bajramit”!

Kuku…!

Kuku, për mua të mjerin!

Çka me gjeti!

*

Pa u zgjuar mirë prej gjumit, si jerm të i sha, yrysh e si cjap i kam kërcyer kompjuterit!

Në faqen e parë të tij, nis radhitjen e këtij teksti që, merr rrugën drejt opinionit anonim! Gjithandej ndjekur dyshimi brejtës: pse në ëndërr nuk me ishte shfaqur ndonjë gazete tjetër, por pikërisht Milosao, që për tri vjet, (nga një në vit, 2013, 2014 dhe 2015!), i ka botua ato.

Jo xhanëm, jo!

*

Duke përfillur e përligjur vërejtën e redaktorit: “…autorit i shkon më shumë  formë mozaiku!”, kësaj radhe, prozës (time) urbane, pos që ia shtoj edhe dy fjalë: pa urbanizëm, në bisht ia var edhe një tjetër ëndërr, kësaj radhe të natës, që nuk ka asnjë lidhje, pos që është ëndërr, me të parën, një ide sekrete, dhe krejt në fund, rrëfimin e shkurtër rebel, cub e shyt: varri pa fe!

Si kurth a pabesi, le të merret kjo!

*

A s’u tha jo njëherë se letërsia i ngjason një deti të madh!

Çka s’ka në deti!

Këtë e din çdo njeri!

O njeri, ku je!

Çfarë letërsie e leshit është ajo që brenda qenies saj, nuk ka një libër me prozë urbane, qoftë edhe pa urbanizëm, madje!

Aman, aman!

ëndrra e natës…

Është ëndërr e ligë, e pashpirt, dinake, tinëzare…, ëndërr e keqe që nuk me shqitet këtu e një kohë shumë të gjatë. Ka shumë riprodhime, të njëpasnjëshme, ka paksa nuanca. Ka të njëjtën shtrirje dramaturgjike. Edhe shtrirja skenografike është gati e njëjtë, me pak ndryshime të padiktueshme. Sa i takon kostumeve nuk kam haber. Mbase janë ato që, në atë dekik, i kam të veshura në trup!

Ajo, shtrigë ëndërr, kurrë nuk harron të vi e paftuar e të më trazojë, deri në djersë të vdekjes, të me dhunojë. Rëndom vjen atje larg, në dhe të huaj, kur me djeg malli dhe, sa më shpejt e urgjentisht, dua të kthehem në vendlindje. Të kthehem tek të mitë…

Diçka krejt e paqartë, e pakuptueshme, e pa zbërthyeshme, enigmatike e liga ajo, ndodh diçka e panjohur, një avari, një tragjedi e mistershme, në çast, janë mbyllur e gjitha rrugët dhe shtigjet që nuk me shpijnë deri atje, të sheshi i trenit të shpejt që, për pak minuta, duhet të niset. Edhe nëse ndodhë që përbirohem disi labirinteve, sikur të ishin ato të Labirintit në pallatin e mbretit Minos, atje në Knosos të Kretës…

Ëndrra kurrë nuk gabon e të me shpie në drejtim të ndonjë aeroporti!

një ide…

Që nuk bën të kallëzohet hiç, para se të ndodhë, ashtu siç pritet të ndodhë! Në një dite me diell e rreze drite shumë, të kësaj verë po sa ajo t’i hapë dyert ndonjë herë!

Rrëfimin e saj, pra, e kapërcej, e lë për atëherë kur t’i vjen vakti. Atëherë do t’ia heq duvakun e nusërisë, kur do t’ia heq vellon e misterit. Do të ndodhë kjo kësaj vere, para se në Tiranë, ani pse boll lakmoj të ndodhë atje, do të ndodhë para Bibliotekës “Pjetër Bogdani” në Prishtinë, atje ku bëhen gati  të gjitha përurimet e librave të ri, të shkrimtarëve tanë, nga Kosova dhe Shqipëria amë.

Si do të duket ky promocion, nuk jam në gjendje në them tani. Kush do të flas e çka do të thotë, jo, por që do të jetë promocion i zjarrtë dhe i kallur flakë, justifikoj qysh tani.

Spektakël unik dhe origjinal do të jetë, garant!

Jini të pranishëm, do të bindeni!

një varr pa fe!

E kishim një kryq mbi varr, në një melodi të popullarizuar!

Që erdhi fluturimthi nga Korça, pikërisht nga Sanremo jonë e bukur, bashkë me një kanconën fort të qëlluar e të bukur, kur ishte, sa sentimentale, aq edhe prekëse!

Tash e kemi një gur mbi varr, në po të njëjtën melodi!

Kryqi ka pësuar metamorfozë e është zhdukur, është bërë gur!

Gur cullak, pa ngjyrë, pa fe as komb!

Gur universal. Të lumtë na!

Kur barazinë fetare e kemi kanonizua denbabaden dhe sa krenohemi, ore trim, deri në krekosje, duke e njomur, orë e çast, atë thënien e poetit tonë, Pashko Vasa:”Mos shikoni kisha e xhamia, Feja  e shqiptarit, asht shqiptaria”!

Ku na mbeti krenaria, ku na mbeti harmonia (fetare)!

Kuku për ne sa shumë e thellë ka hy në palcën tonë frika trishtuese që na ka pushtuar krejt…

Jo etëm që nuk guxojmë të bëjmë kryq, por, as ta kthejmë kokën nga maja e lartë e kambanores se Katedrales madhështore Nëna Terezë në Prishtinë, që bën jehonë nga kupa e qiellit, kur duhej të ishte blu, e që mjerisht nuk është i pastër!

Të mjerët na, të mjerë!

As gjumin e përmotshëm nuk mund e bëjmë rehat e pa droje, me një kryq mbi varr!

Varret tona janë të pa fe!

Aman, aman!

——————————

(diku në Francë, 2015)

Andrea Varfi (Qeparo, 21 shkurt 1914 – Tiranë, 18 shtator 1992) ka qenë publicist, përkthyes dhe shkrimtar shqiptar.

Lindi në Qeparo të krahinës së Bregut, i biri i Epaminonda Varfit, mësuesi i shkollës së parë të fshatit. Mësimet fillore i kreu në vendlindje, ndërsa të mesmen e ndoqi në Shkollën Tregtare të Vlorës ku ishin edhe Petro Marko, Spiro Çomora, Aleks Çaçi, Mehmet Shehu e Shefqet Musaraj.

Më 1935 mbaron degën klasike të gjimnazit në Tiranë. Më 1941 kreu studimet Fakultetin e Shkencave Agrare në Universitetin e Peruxhias, Itali. Më 1941 kthehet në atdhe[1], ku bëhet pjesë e Grupit Komunist të Zjarrit. Shërben si agronom në Zyrën e Bujqësisë së Tiranës dhe në Shkollën Bujqësore të Kavajës dhe më pas gjatë Luftës Antifashiste Nacional Çlirimtare, Varfi u rreshtua në radhët e Brigadës V Sulmuese. Së bashku me Dhimitër Mandron, ai u caktua në shërbimin ndihmës të agjitacionit dhe të propagandës në këtë brigadë..

Pas Çlirimit emërohet drejtor i Kulturës dhe Propagandës Bujqësore në Ministrinë e Bujqësisë, ku drejton edhe revistën “Bujku i Ri” 1945-1947. Në vitin 1947, burgoset për dy vjet me Petro Markon, Jusuf Vrionin, Lazër Radin dhe Mitrush Kutelin.

Më pas punoi në shtëpinë botuese “Naim Frashëri” e më pas në Lidhjen e Shkrimtarëve. Vdiq më 18 shtator 1992, në Tiranë.

Krijimtaria letrare e Andrea Varfit nis në vitet ’30 me bashkëkohësit Nonda Bulka, Aleks Çaçi, Dhimitër Shuteriqi, Sterjo Spasse, Migjeni. Poezitë dhe proza e shkruar para dhe pas Çlirimit u përmblodhën në dy vëllime letrare, më 1989.

Më 1934 -35, Efthim Kovaçi do kompozonte mbi poezinë e Andrea Varfit “Kushtrimi i të shtypurve” që këndohej në rrethet revolucionare. Po kështu janë të mirënjohura dhe këngët “Himni i Ushtrisë”, “Dëshmori partizan”, “Kënga e dëshmores partizane”, “Dëshmorëve”. Në vitet 1952 – 60 botoi poezi dhe proza satirike me pseudonimin “Ager” dhe “Bokërrima”. Shkruajti me vargun tradicional, klasikun tetërrokësh dhe trajtoi tema sociale.

Krahas krijimtarisë artistike, Varfi përshtati në gjuhën standarde veprat kryesore të De Radës: “Serafina Topia”, “Rrëfime të Arbrit” më 1975[6], “Këngë të Milosaut”, “Krutan i mërguar” më 1977 dhe “Këngëtorja arbërore” e Santorit më 1980.

Nga letërsia botërore ka përkthyer “Qivuret” e Ugo Foscolo më 1934, “Tregime mbi Leninin” 1946 dhe “Hënëzat e kuqe: tregime nga jeta e Leninit” 1960 nga Aleksandr Kononov, vëllimin “Poezi” të Nazim Hikmet më 1957. Gjithashtu ka lënë përkthime të Alfierit, Maurizio Caprile, etj. Përktheu edhe përmbledhjen e vetme poetike të Pashko Vasës, “Rose e spine” nga italishtja, me titullin “Trëndafila dhe gjëmba”.

Para se të vdiste, la të përgatitur për shtyp një vëllim me veprën letrare dhe muzikore të Neço Muko Himarjotit, me titullin “Zemra kërkon miqësinë”, i pajisur me një parathënie prej tij.

Titujt e veprave

Këngë e ritme, 1930 (poezi)
Monografi “Ulliri i Shqipërisë dhe masat për shtimin e përmirësimin e kulturës së tij”, 1943
Artikuj shkencorë, 300 faqe të karakterit bujqësor e botanik, “Bujku i ri”, 1945-1947.
Në tingujt e revolucionit, 1951 (poezi)
Dielli i jetës sonë, 1957 (poezi)
Një histori e lashtë stërgjyshore, 1957 (poezi)
Në shpellën e kuqe, “ nëntori”, 1960 (dramë)
Në zgjim, 1962 (poezi -prozë)
Blerim nëntori, 1966 (poezi)
Vepra letrare 1 (poezi; 332 faqe; janë përmbledhur një pjesë e poezisë që nga vitet’30 deri në vitet ‘74), 1989
Vepra letrare 2 (prozë, 353 faqe, janë përmbledhur një pjesë e prozës që nga vitet’30 deri në vitet ‘74), 1989

Nëpër ullinjtë e bleruar,
… më ngjan, Vlorë, turtulleshë.
Po pse s’këndon më t’aguar,
ti trimoshja labëreshë?

Buzë detit, këtij prillit,
jemi sot në pranverë!
As edhe erë trëndafilit
s’po të ndiej më kësaj herë.

Shoh një çerdhe të ronitur
përmbi rrapin gjethe-rrjepur:
dhe bilbilat, të nemitur,
në Beun do jenë tretur!

Vetëm te çati e zbehtë
po shoh ca haxhilejlekë,
më kujtojnë ata të shkretë,
Anadollin me zejbekë!…

Po te pusi, n’ato hane,
Dëgjoj, Vlorë, këngën labçe:
ndjej… si shemben istikame,
dhe thirrjet “Viva la pace”.

Vlorë, o ylli ynë i rrallë,
dhe në heshtje, ti s’hesht kurrë,
ti sërish do jesh në ballë,
do të ngresh dhe gurë dhe drurë!

Ndiej: po ngrihet kënga labçe,
nga Çipini gjer te Çika
ti sërish “Selam Musaçe”
do ta zësh “topin nga gryka”!

Ujë-i Ftohtë, (Vlorë), prill 1932

VOAL – Mihail Aleksandroviç Shollohov (rusisht Михаил Александрович Шолохов, shqip Mihail Aleksandroviç Shollohov; lindi më 24 maj 1905, në Krushilinski, fshat i Stanitsa Voschenskaya; u nda nga jeta më 21 shkurt 1984 ishte Rostov.) Shkrimtar dhe laureat i Nobelit.

Shollohovi ishte djali i Aleksander Mihailoviç Shollohov (1865-1925) dhe gruas së tij Anastasija Danilowna Tschernikowa (1871-1942). Prindërit e tij i përkisnin klasës së mesme të ulët, babai i tij punonte si bujk, tregtar bagëtish dhe mullinj. Nëna e tij ishte e veja e një kozaku, e cila mësoi të lexonte dhe të shkruante vetëm kur Scholochow ishte tashmë një autor i njohur. Si fëmijë, Shollohov vetëm përkohësisht ndoqi shkollat ​​në Kargin, Moskë, Boguchar dhe Vyoschenskaya, derisa u bashkua me Bolshevikët në Luftën Civile Ruse në 1918, në moshën vetëm 13 vjeç. Më 1922 transferohet në Moskë për t’u bërë gazetar, ku filloi të shkruante. Ai duhej të siguronte jetesën nga puna e vështirë fizike dhe punoi si doker, gjithashtu si llogaritar, midis viteve 1922 dhe 1924. Ndiqte periodikisht kurset e shkrimtarëve. Vepra e tij e parë e botuar ishte një artikull satirik, Provimi (botuar 19 tetor 1923). Më 1924 Shollohov u kthye në shtëpinë e tij në Vjoschenskaja dhe iu përkushtua ekskluzivisht punës së tij letrare atje. Në të njëjtin vit ai u martua me Maria Petrovna Gromoslawskaja (1901-1992), e bija e Pyotr Gromoslawski, Ataman Kossack i rrethit Bukanowskaja; të dy kishin dy djem dhe dy vajza. Më 1928 Shollohov filloi punën për romanin me katër vëllime që duhet ta bëjë atë të famshëm, Doni i Qetë, një vepër që e mbaroi në vitin 1940.

Më 1932 u bashkua me CPSU dhe u bë anëtar i Sovjetit Supreme më 1936. Nga viti 1937 Shollohovishte anëtar i Akademisë së Shkencave të BRSS. Vepra kryesore e tij me katër vëllime Doni i Qetë jep një pasqyrë koherente të jetës fshatare kozakë të Donit në periudhën e tensionuar midis Luftës së Parë Botërore dhe Revolucionit pasues të Rusisë, e ndjekur nga trazirat e luftës civile midis të kuqve dhe të bardhëve. Vepra e tij Tokat e çara, botuar në 1930, feston futjen e detyruar të ekonomisë kolkoz nën Stalin. Më 1941 ai mori çmimin Stalin, Urdhrin e Leninit më 1955 dhe çmimin Lenin më 1960.

Nga viti 1961 ishte anëtar i Komitetit Qendror të Partisë Komuniste. Në vitin 1965 ai mori çmimin Nobel për Letërsi në Stokholm për veprën e tij kryesore Doni i Qetë dhe në Janar 1966 iu dha një doktoratë nderi nga Fakulteti i Filologjisë në Universitetin e Leipzig, me rastin e ditëlindjes së tij të 60, 24 maj 1965.

Vepra e Shollohov dhe qëndrimi i tij politik afirmues-besnik në epokën e Bashkimit Sovjetik nuk ishin pa kritikë. Suksesi i tij i jashtëzakonshëm letrar dyshohet për plagjiaturë. Sipas kritikëve, veprat e tij  Doni i Qetë (katër vëllime) dhe tregimet e Donit nuk duket se mund të korrespondojnë me një edukim letrar mjaft të paplotë dhe me mungesën e përvojës e të njohurive njerëzore që Shollohov kishte si një i ri në luftën civile. Sipas kritikëve, veprat e Shollohovit nuk vijnë nga pena e tij, por mund të bazohen në shkrime të pabotuara, por të humbura nga shkrimtari kosak Fyodor Kryukov, një kundërshtar i bolshevikëve. Ky dyshim u shpreh më 1974 nga, ndër të tjera, Alexander Solzhenitsyn, fituesi i çmimit Nobel rus për letërsinë, i njohur si disident.

Në të kundërt, Konstantin Simonov deklaroi në një intervistë për Spiegel se urrejtja e Solzhenitsyn ndaj gjithçkaje Sovjetike e kishte motivuar këtë të fundit për të vërtetuar “se një libër kaq i sinqertë për luftën civile si Doni i Qetë nuk ishte nga një shkrimtar sovjetik dhe gjithashtu nuk mund të shkruehj nga “të ardhurve”si Shollohov, por vetëm nga një gardist i bardhë dhe një kozak vendas si Krjukow ose një tjetër ”.  Sidoqoftë, nuk ka ndonjë dorëshkrim përkatës nga Krjukow, çka e bën analizën të vështirë.

Për më tepër, pjesë të dorëshkrimit të Shollohovit u botuan si faksimile nga Felix Kusnezow në përgjigje të pretendimeve për plagjiaturë.

Tashmë në vitet 1980, studiues të tillë si German Jermolajew dhe Geir Kjetsaa treguan me metoda matematikore se supozimi i një plagjiaturë është mjaft i pamundur. Sipas Willi Beitz, “legjenda e pretenduar për ‘plagjiaturë të Shollohovit’ u iniciua nga Solschenizyn si hakmarrje, pasi Shollohovi kishte luajtur një rol kryesor në shpifjen dhe margjinalizimin e Solschenizyn si një shkrimtar jo-sistematik në fund të viteve 1960.

Në të kundërt, përkthyesi dhe shkrimtari Felix Philipp Ingold deklaroi në një artikull në Neue Zürcher Zeitung më 23 gusht 2006 se Shollohovi nuk kishte shkruar asnjë nga veprat e tij madhore. Përkundrazi, në emër të shërbimit sekret sovjetik bazuar në veprën e Krjukow u bë një vepër letrare, autor i së cilës u shpall Shollohov. “Shollohovi nuk kishte pse të hynte në hulumtime të hollësishme. Ai u mbrojt nga statusi i tij si një shkrimtar model zyrtar dhe mjaft zyrtar i realizmit socialist. Ai ka qenë bashakutor i romanit Doni i Qetë.

Pas vdekjes një anije lundruese lumore mori emrin Mihail Shollohov dhe asteroidi (2448) mori emrin Shollohov./Elida Buçpapaj (Wikipedia)

VEPRAT KRYESORE TË SHOLLOHOVIT

• Donskie Rasskazy, 1925 – Tales of the Don.
• Lazorevaja Step, 1926.
• Tikhii Don, 4 vol., 1928–1940 (The Quiet Don) – And Quiet Flows the Don (1934); The Don Flows Home to the Sea (1940); Quiet Flows the Don (1966). A three-part film version, directed by Sergei Gerasimov and starring P. Glebov, L. Khityaeva, Z. Kirienko and E. Bystrltskaya, was produced in 1957–1958.
• Podnyataya Tselina, 1932–1960 – Virgin Soil Upturned (1935); Harvest on the Don (1960).
• Oni Srazhalis Za Rodinu, 1942 – They Fought for Their Country.
• Nauka Nenavisti, 1942 – Hate / The Science of Hatred.
• Slovo O Rodine, 1951.
• Sudba Cheloveka, 1956–1957 – Destiny of a Man. A film version directed by Sergei Bondarchuk and starring Sergei Bondarchuk, Pavlik Boriskin, Zinaida Kirienko, Pavel Volkov, Yuri Avelin, and K. Alekseev was produced in 1959.
• Sobranie Sochinenii, 1956–1958 – collected works (8 vols.)
• Oni Srazhalis Za Rodinu, 1959 – They Fought for their Country
• Sobranie Sochinenii, 1962 – collected works (8 vols.)
• Early Stories, 1966.
• One Man’s Destiny, and Other Stories, Articles, and Sketches, 1923–1963, 1967
• Fierce and Gentle Warriors, 1967.
• Po Veleniju Duši, 1970 – At the Bidding of the Heart
• Sobranie Sochinenii, 1975 (8 vols.)
• Rossiya V Serdtse, 1975.
• SLOVO O RODINE, 1980.
• Collected Works, 1984 (8 vols.)
• Sobranie Sochinenii, 1985 (collected works) (8 vols.)
• Sholokhov I Stalin, 1994.

Mihail Aleksandroviç Shollohov u lind më 1905, në Kamenskajë të Rusisë. Gjatë luftës civile, luftoi në anën e revolucionarëve dhe më 1922 shkon në Moskë për t’u bërë gazetar. Në të njëjtin vit fillon të shkruajë romanin, që do ta bënte të famshëm: “Doni i qetë”, (1928-1940). Më vonë publikon romanin: “Tokat e çara”, (1932-1960).
Më 1939 bëhet anëtar i Akademisë Sovjetike të shkencave. I jepet Çmimi Nobel për Letërsinë më 1965.

Në rajon kishte ardhur komisari i rrethit për grumbullimet.
Ai rrudhi fytyrën dinake, që e kishte rruar sa e kishte bërë gjak dhe foli shpejt e shpejt:
– Në bazë të të dhënave të statistikës, nga krahina juaj duhet të marrim 25.000 pud grurë. Shoku Bodjagin, unë ju zgjodha komisar krahinor për grumbullimet, se mora parasysh që jeni një punëtor energjik dhe i pakursyer. Kam besim tek ju. Ka një muaj afat… Për ca ditë gjyqi do të transferohet këtu. Sa për grurë, ushtria dhe qendra kanë nevojë gjer këtu, e shikoni?… – i ra me forcë fikthit të mprehtë e tërë qime, dhe shtrëngoi dhëmbët fort! – Pushkatohet kush e fsheh me qëllim!
Tundi kokën e tij të rruar toç dhe iku.

Shtyllat e telegrafit, që shkonin e bridhnin si trumcakë rreth e rrotull asaj krahine, thoshin: rekuizim!
Nëpër hutore e stanica, kozakët që prodhonin grurë e shtrënguan edhe më shumë barkun me brezat e tyre të qëndisura dhe thanë të gjithë së bashku pa ngurruar:
– Të japim grurin falas? Kurrën e kurrës!. ..
Në vathat, në rrugën e hutorit, kudo që të hidhje sytë, në mes të natës, kërcisnin arkat, se po fshihnin në dhe me dhjetëra e qindra pud grurë të shkoqur. Kushdo e dinte se ku e si e kishte fshehur fqinji grurin e tij.
Askush s’bënte zë ….
Bodjagini me repartin e rekuizimit vinte vërdallë atij rrethi. Dëbora kërciste nën rrotat e karrocës që linte pas vathat e zbardhura nga bryma. Po ngrysej. Stanica ishte si gjithë stanicat e tjera, po veçanërisht për Bodjaginin kjo ishte shumë e dashur: këtu ai kishte lindur. Sadoqë kishin kaluar gjashtë vjet, prapseprapë ajo s’kishte ndryshuar fare.
Ja si kishte ndodhur: një ditë të nxehtë korriku, mezhdat e arave ishin mbushur tërë luleshqerre të verdha, qe tamam koha e korrjes. Ai Ignat Bodjagini ishte akoma katërmbëdhjetë vjeç. Po korrte bashkë me të atin e me argatin. Po, ja, papritur e papandehur i ati rrahu argatin sepse i theu një dhëmb sfurkut; Ignati iu afrua të atit dy hapa larg dhe i tha duke kërcitur dhëmbët:
– Je maskara, baba…
– Unë?!
– Po, ti…
Me një grusht i ati e përmbysi përdhe Ignatin dhe e rrahu për vdekje me rripin e qinglës. Mbrëmjeve, kur u kthye në shtëpi nga ara, i ati vajti në kopësht dhe preu një thupër vishnje, e qëroi mirë e mirë dhe pastaj, si fërkoi mjekrën, ia dha Ignatit dhe i tha:
– Shko, biri im, bjeri rrotull botës për kismet dhe ktheu këtu vetëm kur të kesh vënë pak mend në kokë… dhe vuri buzën në gaz.
Kështu kishte ndodhur dhe ja, tani po nget arabanë pranë gardheve, lë, pas çatitë prej kashte dhe kanatat me bojë… Bodjagini ua nguli sytë parmakëve të kopështit para shtëpisë së të atit dhe gjelit prej teneqeje sipër çatisë me krahë hapur sikur të këndonte kikiki në heshtje, ndjeu sikur diçka iu mblodh lëmsh në grykë dhe po ia merrte frymën. Mbrëmjeve, e pyeti të .zotin e shtëpisë:
– A rron akoma plaku Bodjagin?
I zoti i shtëpisë, që po ndreqte takëmet e kalit, me gishtërinjtë e tij tërë zift, lidhi lelen me spango dhe picërroi sytë:
– Po pasurohet gjithnjë e më tepër mori një grua të re, se plaka ka kohë që i ka vdekur Djalit s’i dihet as nami as nishani dhe ai qerrata plak nuk i lë rehat gratë e ushtarëve…
Pastaj u bë më hijerëndë dhe shtoi:
– Ama, si bujk s’ke ç’i thua, s’ta ka shokun!… Mos e kini mik?
Në mëngjes, tek po hante, kryetari i sesionit të gjyqit shëtitës revolucionar tha këto fjalë:
– Në mbledhjen e djeshme dy kulakë i nxitën kozakët të mos e dorëzojnë grurin… Në kontrollin që u bë ata kundërshtuan dhe rrahën dy ushtarë të kuq. Do t’u bëjmë një gjyq që të jetë shembull dhe do t’u japim gjysmën e lekut…

Kryetari i gjyqit ishte një butexhi, që nga skena e ulët e shtëpisë së kulturës hodhi fjalën sikur po i vinte kades një rreth i ri: – Pushkatim!
Të dy kulakët i shpunë te dera… Bodjagini e njohu se i dyti ishte babai i tij. Mjekra e kuqërreme dhe si patkua i qe thinjur vetëm në majë. E ndoqi me sy atë zverk të djegur nga dielli dhe doli pas tij.
Në hajat, i tha oficerit të rojës:
– Pa ma thirr pakëz atë më plakun.
Plaku erdhi duke kërrusur supet si i turpëruar; e njohu të birin dhe sytë i nxuarën xixa, që pastaj u shuan. Picërroi sytë, nën vetullat e tij të shpupurishura:
– Me të kuqtë, biro?
– Po, me ata, baba.
– Po-o-o. – Dhe i ktheu sytë nga ana tjetër.
Heshtën.
– Kemi gjashtë vjet që s’jemi parë, baba, dhe s’ke gjë të më thuash?
Plaku rrudhi hundën si me zemërim.
– Eh, ç’të them… Rrugët tona janë tani të ndryshme. Unë, që mbroj pasurin time, do pushkatohem; unë, sepse nuk lë njeri të hyjë në grurin tim, qenkam një armik. Përkundrazi, kush vjen e shtie duart në sëndukët e të tjerëve, ai vepron sipas ligjit, apo jo? Plaçkisni: ju kini arën dhe gurin në dorë.
Bodjaginit, komisarit të grumbullimit, i qe bërë mavi lëkura në mollëzat e faqeve.
– Ne nuk plaçkitim të varfërit, po u vëmë fshesën atyre që e kanë grumbulluar me djersën e të tjerëve. Ti je i pari, që tërë jetën tënde ua ke pirë gjakun argatëve!
– Kam punuar vetë natë e ditë; s’jam sorollatur poshtë e lartë nëpër botë, siç ke bërë ti!
– Kush ka punuar e do pushtetin e punëtorëve dhe të fshatarëve, kurse ti e ke pritur me çomange… As i lë t’i afrohen gardhit tënd… Prandaj do zhdukesh nga faqja e dheut!
Plakut iu zu fryma sikur po hiqte shpirt… dhe tha me zë të ngjirur, sikur po e këpuste atë perin e hollë të dashurisë, që gjer në atë çast i lidhte akoma:
– Ti s’je im bir, dhe as unë babai yt. Për këto fjalë që nxore nga goja kundër tyt eti, qofsh tri herë i mallkuar! – Pështyu dhe u nis pa bërë zë. Pastaj ktheu kokën me rrëmbim dhe s’e mbajti dot, po shfreu tërë inatin e tij: – kij mendjen, Ingaçka! Sikur të na qëllojë të takohemi, do të ta… tët ëmë! Nga Hoprona po vijnë plot kozakë dhe ata do ta përmbysin pushtetin tuaj! Po nuk vdiqa, po më ruajti Shën Mëria, do të ta marr shpirtin me dorën time…
Mbrëmjeve, prapa stanicës, matanë mullirit me erë, tek një rrëpirë toke ku hidhnin kafshët e ngordhura, u mblodh njerëzia. Komandanti Teslenko shkundi llullën dhe tha shkurt:
– Afrojuni më tepër nga honi…
Bodjagini hodhi sytë nga një sajë që po çante vija-vija dëborën buzë rrugës, pastaj tha me një zë të mbytur:
– Mos më mbaj mëri, baba… Priste një përgjigje. Heshtje.
– Një… dy… tre!
Kali i sajës, matanë mullirit me erë, u praps; saja u drodh mbi rrugën me gropa, dhe ajo njollë gjaku në atë buzë të greminës luhati një copë herë në çarçafin e bardhë të dëborës.

Shtyllat e telegrafit, që shkonin e bridhnin si trumcakë rreth e rrotull asaj krahine, thoshin: kryengritja plasi në Hopro. Komitetet Ekzekutive u dogjën. Nga bashkëpunëtorët e pushtetit ca u vranë, ca morën arratinë.
Reparti i rekuizimeve u nis për në rajon. Këtu në stanicë, mbetën për njëzetekatër orë vetëm Bodjagini dhe kryetari i gjyqit Teslenko. Ata bënë çmos që të nisnin shpejt e shpejt për në qendrat e grumbullimit qerret e fundit të ngarkuara me grurë. Që në mëngjes kishte zënë stuhia. Frynte një erë e ftohtë: qielli ishte mbuluar me një re tymi dhe një pluhur i përhimtë e mbulonte stanicën. Ndaj nate, aty tek sheshi, mbërritën trokthi njëzet veta kaluar. Në atë stanicë të zhytur në pirgjet e dëborës u përhapën tingujt e kushtrimit. Hingëllima kuajsh, lehje qensh, tinguj të ngjirur kambanash dëgjoheshin kudo.
Kryengritje.
Atje në kodër, matanë një gomileje varri të motshëm që dukej si një kafkë boshe dhe tullace, dolën dy kalorës, që ishin bërë qull në djersë. Përposh, tek ura, kërcisnin thundrat e kuajve. Një mori kalorësish. I pari i tyre, me një kapele oficeri, i ra me kamxhik pelës së tij prej race, me këmbë të gjata.
– S’kanë ku venë komunistët!
Matanë gomilës Teslenkua, një ukrainas me mustaqe që i vareshin, ia tundi frerin kalit të tij kirkiz të vogël:
– Do të na mbërrijnë, djalli t’i marrë!
U “mëshoni” kuajve. Ju e dini se kodra shtrihet nja tridhjetë vjorsta.
Kalorësit derdheshin prapa tyre si lavë. Nata pllakosi andej nga perëndimi, matanë mezhdës… Tre vjorsta larg stanicës, brenda një lugine, në një pirg dëbore të shpupurishur, Bodjagini vuri re një njeri. Iu afrua trokthi dhe thirri me zë të ngjirur:
– Ç’djall bën këtu?
Një kalama fare i vogël, i verdhë dyllë në fytyrë, brofi në këmbë. Bodjagini vringëlliti kërbaçin; kali u harlis dhe mezi u mbajt përpara kalamanit.
– Dashke të vdesësh së ftohti, more djall? Ç’të solli këtu? – e pyeti Bodjagini.
I zbriti pastaj kalit, u kërrus dhe dëgjoi një murmuritje të lehtë:
– Xhaxho, kam ngrirë… Jam jetim… sorollatem dhe rroj me lëmoshë. Akull e kallkan, hodhi në kokë kindin e një bluze të grisur gruaje dhe s’pipëtiu fare.
Bodjagini, pa nxjerrë asnjë fjalë nga goja, zbërtheu xhubenë dhe me cepin e saj mbështolli atë trup të vogël e të dobët, pastaj mezi i hipi kalit, që hidhte hickëla.
U nisën. Çuni, që ishte nën xhubenë, qëndronte kruspull, ngrohej pak e nga pak dhe mbahej fort tek rripi. Kuajt shpejtonin vrapin, rënkonin, shfrynin me tërbim, se e ndjenin që edhe kuajt e tjerë nga pas po ngisnin shumë.
Midis tufanit që ulërinte, Teslenkua e kapi nga krifa kalin e Bodjeginit dhe i thirri:
– Hidhe atë kalama! A nuk dëgjon, mor qen bir qeni? Hidhe, se na zunë! – Duke sharë zot e soj e sorollop, filloi t’i bjerë me kamxhik duarve mavi të Bodjaginit. – Po na zunë, na bënë copë-copë! Të martë lumi ty bashkë me atë shejtanin e vogël!…
Të dy kuajt ecnin barabar duke nxjerrë shkumë nga goja. Teslenkua u ra duarve të Bodjaginit sa u nxori gjak. Me gishtërinjtë e ngrirë ai shtrëngonte atë trup të vogël dhe të flashkët; ndërkaq mblidhte frerin pas vetes dhe kërkonte me dorë nagantin.
– S’e lëshoj nga dora këtë çilimi, e shpëtova, se po vdiste së ftohti! Hiqmu, kërmë, se të vrava.
Atëherë ukrainasi mustaqethinjur e ndaloi kalin dhe qau me zë:
– Nuk shpëtojmë dot! E pat!…
Gishtërinjtë sikur nuk i kishte të tij, se nuk i urdhëronte më. Bodjagini kërciste dhëmbët tek po lidhte çunin në shalë me rripin e tij. Kur pa se e kishte lidhur mirë, vuri buzën në gaz:
– Mbahu pas krifës, mor picirruk!
Teslenkua u ra vitheve të djersitura të kalit me millin e këlliçit, futi gishtërinjtë në gojë nën mustaqet e tij të varura dhe nxori një fishkëllimë të mprehtë dhe shurdhuese. Pastaj, për një copë herë, ndenjën dhe vështruan kuajt, që po rendnin me të katra, e të lehtësuar, se s’i kishin më kalorësit e tyre përsipër. Ata u shtrinë përdhe njëri pas tjetrit. Pastaj i pritën me një breshër plumbash ato kapela lëkure, që sapo u dukën majë kodrinës…

Mbetën aty të shtrirë tri ditë e tri net. Teslenkos, në brekët prej pëlhure të trashë e të ndyrë, i dukej një goxha shuk dhe goja e çarë gjer tek veshët, i qe mbushur me flluska e gjak të mpiksur. Bodjaginit, në gjoksin lakuriq, i kërcenin pa frikë ca zogj çafkalorë të stepës. Në barkun e çjerrë dhe me zgavrat e syve të tij ata hanin sqep më sqep kokrrat e elbit të zi.

Duke shikuar yjet, jam i ndërgjegjshëm
se për aq sa vlej për to, mund të shkoj në ferr,
por në tokë, indiferenca është më e pakta,
duhet të kemi më shumë frikë nga njeriu apo kafsha.

1
Në realitetin e sotëm teatror dramaturgjia kombëtare nga disa shihet me syrin e njerkës, nga ca të tjerë përbuzet, nga regjisorët delirantët refuzohet. Filozofia e kombëtares në teatër sfidohet nga moskuptimi se pa dramën, komedinë dhe tagjedinë, me përmbajtje nga realiteti ynë, rrezikohet ekzistenca e teatrit kombëtar. Kjo është e vëtetë si 2 + 2 = 4. Vetëm kur teksti i vepave & regjisura e aktrimi të flasin shqip, teatri kombëtar mund të perparojë, të zhvillohet dhe konkurojë në teatrin europian me siglën Teatri “MADE IN ALBANIA”,
2
Sipas kësaj kuptimësie teatri ynë është e domosdoshme të kultivoje dhe zhhillojë dramaturgjine dhe regjisurën kombëtare me veçoritë specifike, me fizionominë, psikologjinë dhe karakterin kombëtar çka perkushtimi duhet të jetë maksimal për rritjen e profesionalizmit me synim nivelin e lartë të dramave. komedive e tragjedive dhe të regjsurës, aktrimit, skenografise dhe muzikës nga kompozitorët tonë.
3
Në realitetin e sotëm teatror veprat dhe kryeveprat e dramaturgjisë botërore dhe spektaklet e tyre me autorë dhe regjisorë të mëdhenj kanë “pushtuar” skenat e teatrove tona. Urtaku do të thoshte: “ E huaja sado të jetë më e mirë, nuk mund të zërë kryet e vendit në atdheun tonë”. Kjo do të thotë që me dramaturgjiinë dhe regjisurën europiane dhe boterore, të ndërtohet një raport që nuk e dëmton dramaturgjinë tonë, perkundrazi ajo të shërbejë si një shkollë për dramatrurgët dhe regjisorët tanë, për të mësuar dhe rritur e përsosur profesionalizmin e tyre. Dretuejsit e teatrove dhe regjisoret, për arye që do t’i them më poshtë, kanë krijuar një raport jo të drejtë të vënies në skenë të dramës shqipe me dramat e huaja. Ky raport akktualisht ëshë pesë më një, në favor të veprave të dramaturgjisë botërore !!!…
4
Lind pyetjja pse ndodh kjo? Sipas meje janë disa shkaqe; S ë p a r i, drejtorët e teatrit të emëruar nga kryministri i tanishëm dhe ish-kryeministrat janë nga ata pakurrizorët që lozin rolin e shërbëtorit. Kjo përzgjedhje është bërë për arsye se Njëshat e fronit të lartë nuk e duan tetarin dramatik i cili është artileri e rëndë në kritikat ndaj çdo pushtett abslolut. Së d y t i, nga deliromania e disa regjisorëve të cilët nuk njohin vetveten dhe përzgjedhin kryeveprat e dramaturgjisë botërore vënë në skenë nga regjisorë të medhenj që të bëhën të famshëm, duke kopjuar e vënë në skenën e teatrit tonë sipas platformave të tyre çka janë hije e tyre. Së t r e t i, vartësia e teatrove nga ministrat e ministreshat e kulturës sipas modelitt te kohës pa liri të socializmit.
5
Për të siguruar repertorin e teatrove me vepra te dramaturisë sonë kombëtare, kjo nuk është e pamundur nëse vetëdijësohen regjisorët se pa dramë, komedi dhe tragjedi kombëtrare nuk ka teatër kombëtar. Kjo do të sillte bashkëpunimin me dramaturgët e komediografët që është çelsi i suksest për kultivimin dhe zhvillimin e dramaturgjisë sonë kombëtare. Ministria e Kulturës mban përgjegjësinë kryesore për mosprogramimin e strategjiseë të filozofisë së kombëtares në teatër dhe të përcatimit të raporti 5 me 3 drame e huaj me drame shqipe dhe jo 5 me 1, siç praktikohet aktualisht nga teatrot tona..
6
Mendoj se për siguriin e repertorit të teatrit me vepra kombëtare janë të rëndësishne: a) Krijimi i shoqatës së dramaturgëve. b) Funksionimi i Sektoriit të Repertorit me një dramaturg dhe një kritik, si qendër për të hulumtuar, studjuar dhe gjykuar veprat e autorëve dhe më të mirat t’ua rekomandojnë regjisorëve. c) Bashkëpunimi regjisor- dramaturg për ripunimin dhe inskenimin e veprës. ç) Mbështetja në tradite te modeli i sukseshshëm i bashkëpunimit të regjisorit Pirro Mani me Loni Papën, Mihal Luarasi me Shpëtim Ginën, Serafin Fanko me Fadil Krajën, Gëzim Kame me Ruzhdi Pulahën. d) Dramatizimi i veprave në prozë, të cilat prestojnë për t’u shndërruar në vepra skenike. dh) Rivënia në skenë e veprave të dramaturgjisë së realizmit socialist, me një optikë të re regjisoriale duke mënjanuar faktorët jashtëletrarë: politizimin, ideologjizimin dhe sociologjizmin vulgar, ku elementet groteskë, komikë dhe satrikë të përshkojnë të gjithë përbërësit e spektaklit
7
Aplikimi i filozofisë së kombëtares në teatrër, siç theksova më sipër, bën të fryjë erë e re, atmosferë e ngrohtë dhe besim te njeri-tjetri regjisor-dramaturg. Sipas meje organizimi i konkurseve një herë në tre vjet me vepra të dramaturgjisë sonë: dramë, komendi, tragjedi, pjese teatrore ne një akt, monodrama e të tjera forma të teatrit total, është një qasje që do të sillte vepra me vlera, që autorët e talentuar do bënin diferencën dhe regjisorët me kënaqësi do të bashkëpunoinin e t’i inskenonin veprat e tyre.
8
Theksoj se për kultivimin dhe zhvillimin e veprave të dramatugjisë sonë Teatri Kombëtar mban barrën e përgjegjësisë: për krijimin e nje atmsfere dhe klime të ngrohte ku dramaturgët, regjisorët, kritikët studjuesit dhe specialistët më të mirë, t’u krijoeshin kushte që në teatër ta ndjenin veten si në shtëpinë e tyre… Kjo do nxiste e inkurajonte dramaturgët të shkruajnë komedi, dama e tragjedi, pa kompeksin nga veprat e kryeveprat dramaturgjisë botërore. Urtaku do të thoshte: “Gjunjët shtrihen sa ke joganin.” Bukë gruri do të gatuajmë nëse kemi miell gruri, po kur nuk kemi miell gruri do të gatuejmë miellim e misrit; pa ngrënë nuk mund të rrimë”. Thënë figurativisht ne do të krijojmë atë që është e jona: dramën dhe komedinë shqiptare, regjisurën, skenografinë dhe aktrimin shqiptar, çka do të thotë të jemi ata që jemi: origjinal, dhe me identitet kombëtar të spikatur. Dhe kurrë hije e të tjerëve.
10
Publiku artdashës kënaqet jo vetëm me me veprat e huaja, por edhe me veprat tona ku në fokus kritik ëshë pasqyrimi i realitetit sbqiptar me të mirat dhe të këqijat e tij. të cilat i prek dhe perjeton. Ai don të shoh në skenë personazhe të ndryshme me psikologjinë, karakterin kombëtar dhe me gjuhën e bukur shqipe që paraqesin problemet, konfliktet, dramat dhe hallet që bartin njerëzit dhe kënaqen me mënyrën si stigmatizohen e fshikkullohen dukuritë negative të jetës me humor e satirë, ku ai merr kënaqesi artistike dhe estetike dhe në të njejtën kohë mesazhet e refuzimit të së keqes….
***
Regjisorët që vënë në skenë veprat e dramaturgjisë sonë, promovojnë talentin e tyre dhe sfidojnë vetjen regjisoriale nga plagjiatura e spektakleve të regjisorëve te huaj ku ishin hije e tyre.
11
Vështrimi kritik ndaj dramaturgjisë sonë që shihet me syrin e njerkëss siç e artikulova më sipër, nuk më errëson që të mos shoh edhe vlerat e veprave të dramaturgëve dhe regjisoreve tanë. Ndër dramatugët më aktiv e prodhimtar gjatë këtyre dy dekadave vendin e parë e zen Stefan Capaliku dhe Bashkim Hoxha me drama e komedi realisto-modene. Shquhen edhe Ruzhdi Pulaha, Ekrem Kryeziu, Mihal Luarasi, Fadil Kraja, Ferdinad Hysi, Orion Kame etj. 12
Në rafshin e regjisurës shquhen Altin Basha për inskenimin realisto-modren të dramsës “Allegretto Albania” të Stefan Capalikut që mori çcimim e parë ne Festivalin “Dramat e reja” nga Europa. Ndërsa Mehmet Xhelil për vënien në skënë skenë të tri pjesëve me një akt të Kristo Foqit duke krijuar një spektakël unik, nëpërmjet vështrimit regjisorial, përpunimit të tekstit dhe shprehjes tropologjike të mendimeve dhe kumteve për t’i folur edhe kohës sonë. Shpresoj të rivëje në skenë edhe ndonje vepër të realizmit socialist me një optikë të re rivlerësuese duke e zhveshur nga faktorët ideologjik, politik dhe të socrealzimt ulgar, për të thënë me gjuhën mizanskenike atë që s’është thënë, siç bëri Ervin Culi me dramen “Hijet e Natës” Te Vedat Kokonës – që çmitizoi mitin e lirsë alibiste. Ndërsa regjsori i shquar Gëzimi Kame ka një kontribut, të veçantë, unik do të thosha, me venien në skenën e Teatrit Kombëtar dramat e Ruzhdi Pulahës “Mësuesi i letërsisë” dhe “Shkallët” që soli me guxim RISI, si në regjsurë dhe në qëndrimin kirtik ndaj realitetit socialist.

KONKLUZË

Filozofia e kombëtarës në teatër është domosdoshmërinpër zhvillimin e dramatrugjisë dhe regjisurë kombëtare, që të rrisë cilësinë artistike. për të konkuruar ne teatrin europian me veprat e dramaturgjisë sonë kombëtare, ku të spikasë origjinaliteti, veçoritë specifike, psikologjia, zëri unik individualiteti dhe karekterit kombëtar.
FTOJ regjisoret dhe regjisoret e të gjitha moshave, sidomos ata me magjistraturë dhe doktoraturë që të organizohen e të krijjonë një Lëvizje të Re, të fuqishme duke sfiduar skeptiket, nihilistët, delirantët dhe drejtorët e politizuar që kjo Lëvizje te shpërndajë dritë edhe në errësirë, që drama dhe komedia shqiptare të gjejë vendin e merituar në teatrin tonë. Shpresoj dhe besoj te aftësitë e tyre profesionale, tek maturia, pjekuria dhe dituria që është çelsi që mund të ndërgjegjësojë edhe ata që janë arratisur nga nga filozofia e kombëtares në teatër .

Era u fashit por, çuditërisht dega e kumbullës së vjetër vazhdonte të trokiste ritmikisht në dritare. Atë e bir vështronin hutueshëm degën që trokëllinte në xham. Djalit sy kaltër i bëhej të besonte se, qenë gishtat e nënës Vera në atë degë kumbulle, afroheshin preknin xhamin dhe tërhiqeshin me dhembje. Ndoshta zemra e saj, ndehur në erë i qe njësuar degës, e shtynte me ngul në dritare, si tu thoshte: ‘ Ndjemëni, o bijtë e nënës, pranë jush jam orë dhe minutë.’

Mirili i gëzohej trokëllimës në xham mbasi thyente heshtjen e rëndë dhe gërryese. I bëhej pas çdo trokitje xhami, ambienti përshkënditej, vishej me mjegull të purpurte. Por goditjet s’kishin të pushuar, dega e kumbullës në dritare shndërrohej në hije të përdredhur dhe, sa vinte bëhej e lodhshme, acaruese, sunduese. Bam, i vinte trokëllima në veshë, trupi i gërmuqej, i varej kokën poshtë e më poshtë. Gjuha iu tha dhe iu lidh dhe, një moment mendoi t’i thoshte të birit të sharronin kumbullën edhe pse ishte prodhimtare me kumbulla gjatore të plota dhe gjithë lëng. Në ditë të ngrohta me diell, nën freskinë e kumbullës Vera ulej, punonte me grep dhe këndonte këngën e ‘Vajzës së valëve’. Nën kumbull puthi për herë të parë buzët e plota të Verës dhe ajo u drodh në gji si fëmijë. Ndjeu në hundë erën e mrekullueshme të trupit  të saj. O Zot ç’ kohë e artë! Por vajza e brishtë, gjoks vogël, trup imët, mbeti me barrë, syrin e kaltër i dhuroi të birit  dhe, shumë  shpejt u bë grua. Në rrjedhën e viteve, përpara topolakes grua i ngjante vetja fëmijë.

Sakaq ndjeu pendesë që mendoi prerjen e kumbullës. Së paku të sharronin degën që e bezdiste orë e minutë. Përnjëmend pandehu sikur dega u tërhoq e lënduar nga dritarja. Hija u tret dhe përnjëherësh dhoma u ftoh, u shurdhua. Iu bë sikur qe ngujuar në një ambient të huaj. Kafshoi buzën dhe rënkoi i penduar.

I biri, la librin mbi kanape dhe vështroi hutueshëm të atin. S’mbante mend që kur i mbeti në duar pa shfletuar.  I ati vazhdonte të qëndronte në qoshe të divanit sy ngulur te dritarja. Sigurisht ikja e parakohshme e nënës Verë ishte goditje e rëndë për të dy. Atë e tronditi, të atin e drobiti.

Mirilin e bezdisi shikimi i hutuar i të birit me refleks kaltëror, por tashmë kapërceu pragun e adoleshencës, kishte filluar të burrërohej dhe, s’duhej të hutohej.

‘Më mirë thuaja vetes’, iu bë sikur dëgjoi një zë pranë veshit. ‘Vetes! Hëm! Si mund t’ ia them vetes kur jam pesëdhjetë vjeç burrë?! Kush qe ai zë që më fryu në vesh?!’ Vështroi me mëri nga dritarja.

Brofi me inat në këmbë dhe, ndehu duart mbi syzet prej gize të stufës së madhe. Në stufë zjarri ishte i shuar qyshkur. Në dhomë endej një ciknë e lehtë. Asnjëri nga të dy s’kujtohej të fuste dru, të ngrohte dhomën.

Kur i biri ishte në shkollë, Mirilin e gërryente vetmia, muret dhe orenditë e shtëpisë sikur e shtypnin. Kishte nevojë për zëra e zhurma, por s’ia lejonte vetes për shkak të zisë të hapte radion ose televizorin. Ngrihej hapte dritaret e shtëpisë, kat më kat të dëgjonte zhurmën e erës. Ngulte sytë degës së kumbullës që tundej, kërciste me ankim, gjethet që binin në tokë, por e kjo  pamje e acaronte. Atëherë niste hungërinte, vërtitej në dhomë, si i ndërkryer pa kurrfarë qëllimi. Era fërshëllente, hynte vrulltas, së bashku me gjethet dhe pluhurin e rrugës. Mirili përgjonte fërshëllimën e erës, përplasjen e kanatave të dritareve, thatësia e pluhurit të dhomës i mbante frymën. Nxitimthi rrëmbente pardesynë bojë qumështi, e vishte në ecje e sipër. Shkallët i zbriste me zhurmë, duke u mëshuar me nervozizëm thembrave në dërrasat e vjetra. Dy rrugicat e para i përshkonte me hap të shpejtë, qafë mbledhur, buzë shtrënguar dhe shikim përhumbur. Në rrugicën e tretë ngadalësonte hapin, qetësonte veten, rregullonte jakën e pardesysë, çmpinte trupin dhe hidhte hapin si të tjerët. Por i bëhej sikur era e shtynte me inat.

I biri fërkoi duart, ndjente të ftohtë. Mori dy copa pishë të ndezte zjarrin. Pisha dhe drutë e lagura mbushën dhomën me tym.

– Lëre dreqin, na mbyti, – murmuriti Mirili dhe fërkoi sytë: – Bëjmë dhe pa zjarr.

Vironi u tërhoq prej stufës në heshtje. Nënë Vera e mbante dhomën e ngrohtë, të pastër, plot dritë. Iu duk sikur trupi i mbante erë tym, ndërsa duart rrëshirë pishe. I bëhej të qante, gjithçka ndryshoi pas vdekjes së nënës Vera.

Në dritare u dëgjuan trokëllimat e shiut të vrullshëm.

Vera kishte qenë strumbullari i familjes, truri i mençur, dora e kujdesshme, por iku, u bë erë. Mirili kishte qenë gjithnjë, ku rrafsha, mos u vrafsha. Asnjëherë s’çau kryet për problemet e rëndomta të familjes. Të rëndësishme për të ishin kënga dhe gjilpëra. Kohë mbas kohe merakosej e trishtohej për grykën kur i ftohej dhe zëri kur i hollohej. Çdo mëngjes Vera i jepte të pinte vezë të freskët të pazierë dhe një kupë me qumësht të ngrohtë. Nuk e vriste mendjen për hallet, problemet e shumta të familjes, pazarin, nevojat e tjera si fjala vjen, rregullimin e të ardhurave, vështirësitë e gjetjes së vezës së freskët në pazarin e pakët të fshatarëve, qumështin, radhët e gjata ngaqë arkat me shishe me qumësht ishin të pakta e plot gjepura si këto.

Mirili shkujdesej fill në momentin kur lëshonte rrogën në duar topolake të gruas, dhe, fshinte duart si të thoshte;

‘Grua, ja, të gjitha paratë që mora ti dhashë’.

Pastaj luante kokën i çliruar, duke buzëqeshur tërhiqte me delikatesë një njëqind lekëshe dhe shtonte:

‘Ja, po e marr këtë të pi ndonjë gotë birrë me miqtë e grupit’.

Mirili s’kishte të tjera pretendime. Grupi ku këndonte herë mbas herë ndërmerrte udhëtime në qytete, ndërmarrje dhe fshatra, japin koncerte. Këngët i pëlqeheshin, këndoheshin dhe ai mbushej me kënaqësi.

Vera pranoi pa mëdyshje sakrificat familjare për hir të këngës, zërit të bukur të burrit. Punë e madhe, le të ishte i shkujdesur, moskokëçarës si çilimi. Situatat e vështira ekonomike, i kalonte heshtazi pa bërë zhurmë dhe rrëmujë, pa i rënë në sy burrit të saj të brishtë si çilimi që, trishtohej për hiç mos gjë dhe, fillonte kollitej duke mbajtur fytin me dorë. Gruaja lodhej, stërmundohej, harronte veten dhe lumturohej kur dëgjonte suksesin e merituar të Mirilit. Përlotej, i merrte kokën e bukur dhe ia shtrëngonte në gji.

Shëndeti i gruas, shtyllës kryesore të familjes, po binte dhe askush s’e vinte re. Vera edhe pse e kapitur e ligështuar, vazhdonte të gjendej në krye të punëve dhe problemeve të familjes. Kur mbetej vetëm, vinte dorën në mes, shtrëngonte barkun dhe ulej me vështirësi në stol. Ç’ ndodhte që s’mbushej me frymë?

Një mbas dite u gjend me dhembje të forta dhe s’kishte fuqi të ngrihej. Merrte frymë me vështirësi. I dukej sikur labirinti i fytit qe ngushtuar, fryma i pengohej. Sa herë kërkonte të pastronte fytin i buçiste e vjella dhe lukthi i fërshëllente. Hodhi kuvertën krahëve, ndjente të ftohtë. Fërkonte barkun që i priste dhe, mërmëriste me vete: Nga u gjendën këto këputje dhe dhembje të bezdisshme. Mbështeti kokën në jastëk dhe mbylli sytë. Ndoshta një dremkë e shkurtër do ta qetësonte.

Mirili hyri me nxitim në dhomë dhe, gjeti të shoqen shtrirë, sy mbyllur:

-O grua, çka bërë vaki, në mes të ditës fle! – në zërin e tij dallohej habia e turbullt.

Vera hapi sytë ngadalë:

– Jo, s’ fle, – mërmëriti me apati.

Mirili fërkoi ballin. Hëm, erdhi me  vrap në shtëpi ti shfaqte gruas shqetësim e madh, hatanë e madhe:

– Grua, jam në hall të madh, më djeg fyti.

– Fyti?!

– Ëhë! Dreq o punë nga mora të ftohurin. Ja e dëgjoje, o, o, h, aah, oooaaahhh! Ngjan zëri im si gajde e shfryrë? Ku e gjeti dhe sot.

-Hë , ku e gjeti sot,- mërmëriti Vera.

-Uf! Ah moj grua, grua, ç’më gjeti mua të ziun, në orën gjashtë kam koncert. Në shfaqje janë ftuar drejtuesit kryesorë të partisë dhe pushtetit në rreth, si ti a bëj?

Në vend të përgjigjes, dëgjoi rënkimin të thellë. Mirili mbajti këmbët, vështroi të shoqen me dyshim dhe trishtim njëherësh. Besoi, i bënë veshët, sepse qe krejtësisht e pamundur të sëmurej, të zinte shtratin gruaja.

-Hë!?

Vera rënkoi përsëri. Mirili vështroi përreth i topitur. S’ dinte ç’të bënte. Krahët i ndjente të mpira U vërtit rreth shtratit të së shoqes,.

– Grua, – i foli zë ulët dhe e preku lehtë në sup: – Të lutem thuaj je mirë?

Gruaja pa nga i shoqi, i cili qëndronte në këmbë, si i kapur në faj dhe, bënte shuk kapelën e shfaqjes. Ajo duke u përdredhur nga dhembjet bërbëliti:

– Do të them; jam mirë?!- Gruan në çast e mbërtheu nervozizmi, të bërtiste: ‘Ç’më ri shush, lëviz, bëj diçka. Po dridhem dhe shkundem nga dhembjet!’

Burri i saj shikim përgjëruar, kokë anuar, priste gjysmë fjale, ndëshkimin më të madh, vetëm mos humbiste koncertin. Verës menjëherë iu fashit marazi. Vetë e kish mësuar burrin e saj me lule e pekule. Të merrte gjërat pa kokëçarje, pa ngjarje të lodhshme, tronditëse.

– Lajmëro ambulancën, – i tha zë shuar.

– Hë, të lajmëroj ambulancën! Për ku? – mërmëriti Mirili.

– Të më çojë në spital.

Mirili u mbështet te koka e shtratit dhe kundroi fytyrën e zbehtë të gruas pastaj e pyeti: -Grua, vërtet do të shkosh në spital?

Gruaja palosi jastëkun më dysh, donte të mbështetej në bërryl, s’mundi.

– Po, – ia ktheu zë lodhur: – Më ngjan se kam të keqe në bark. Më pret, më ther sikur kam një mace grifshë.

Mirili s’foli. Sa e tmerrshme qenka kur sëmuret gruaja. Në dhomë hyri i biri, Vironi porsa kthye nga shkolla, i cili sa mori vesh gjendjen e nënës, doli me nxitim në rrugë, të gjente taksi ose ndonjë makinë të rastit. Mirili qëndronte i humbur, ulur në cep të shtratit të gruas. Dëgjonte pa fjalë rënkimet e ulëta të Gruas. Djali po vonohej, në qytetin e tyre juglindor taksitë ishin të pakta, numëroheshin me gishta dhe zakonisht qëndronin në qendër, përballë kinoteatrit.

Vera rënkonte, kërkoi ujë, Mirili u ngrit si me sustë dhe shpejtoi drejt çezmës. I dridheshin duart, gota me ujë i shpëtoi, u thye:

– Hutaq i dreqit, – shau veten dhe mbushi një gotë tjetër.

Gruaja piu disa gllënjka të vogla dhe lëvizi qafën me vështirësi.  Mirili vështroi orën, më pas të shoqen. I dukej e pamundur të sëmurej gruaja. Të zinte shtratin, të mos ngrihej të pinte një gotë ujë!

Vironi erdhi mbas gjysmë ore. Çuan Verën në spital. Ndërkohë dhembjet iu shtuan. Mjeku i rojës e vizitoi dhe e futi menjëherë në serum. Vera mbante sytë e mbyllur dhe shtrëngonte dhembët.

– Miril, – foli mes rënkimeve: – Miril.

– Hë! – Ia bëri i shoqi dhe u ndeh drejt gruas.

– Shko jep koncert, – i pëshpëriti.

Burri ngriti vetullat përpjetë. Vështroi i habitur fytyrën e zbehtë të gruas. U përkul në gjunjë, i mori dorën e puthi.

– Grua me gjithë mend thua, të jap koncert? – e pyeti.

– Shko Miril, shko, – mërmëriti.

– Të premtoj grua, do vij sa më shpejt të jetë e mundur, ndërkohë shërohu. Mirë, do këndoj për ty: ‘Këngën e mullirit’, – Mirili u bë me flatra, sytë i shkëlqenin. Puthi të shoqen në ballë dhe me hapa të shpejta eci drejt daljes.

Gruaja nuk hapi sytë, mori frymë me vështirësi dhe mbajti vesh hapat e të shoqit që zhurmonin në korridor. Një sumbull loti rrodhi nga cepi i syrit të majtë. Zhurmërimi i hapave të burrit po treteshin dhe korridorin e përfshiu heshtja. Donte ta ndjente baritjen e ngutur, të paduruar, por koka nisi ti buçiste. Jastëku i dukej tmerrësisht i nxehtë, i bëri shenjë ta birit ta kthente nga ana tjetër. Edhe nga të ecurit ia njehte brengat dhe gëzimet burrit. Jastëku u nxeh shpejt. I tha djalit të gjente jastëk tjetër. Më mirë pa jastëk, do vinte kokën direkt në çarçaf…

Mjeku kirurg s’po vinte dhe gruaja nuk mund të duronte dhembjet. Një infermiere trupvogël, me gishta të hollë, kontrollonte serumin dhe temperaturën. U shqetësua, shpatullat e dobëta i dridheshin, lajmëroi mjekun e rojës, i cili erdhi e vizitoi. U larguan të dy. Verës i duket sikur derdhej në trup një llavë e nxehtë, rënkonte thellë, zë ulët. Nuk donte të trembte të birin që qëndronte i nemitur te koka.  I bëhet sikur vdekja i vinte rrotull, me ngulm, ta gllabëronte. Gruaja donte të flakte tutje dhembjet së bashku me mendimin e vdekjes, mbasi është shtylla kryesore shtëpisë, ka përgjegjësi për të gjitha dhe merakosej edhe për gjënë më elementare për njerëzit e dashur të saj. Trupi i mbushej me djersë të nxehta e, herë me rrëke të ftohta, mbërthyer me vargonj të përflakur. Sa gjatë do vazhdojnë dhembjet dhe kur do vijë ky mjek?

Nëpër mjegull dëgjoi zërin e Mirilit që i fliste për suksesin e shfaqjes, këngën e mullirit dhe, përgëzimet që mori nga shokët e partisë dhe të pushtetit në rreth. Më pas si nëpër mjegull dëgjoi një zë të huaj të rëndë.

– Vera, është kirurgu,- Mirili i foli në vesh.

Iu drodhën qepallat, s’ishte në gjendje të bënte lëvizjen më të vogël, jo të fliste. Trupi i përvëlonte. Mjeku e vizitoi shpejt dhe urdhëroi të çonin të sëmurën në sallën e operacionit. Babë e bir shoqëruan Verën deri te dera e sallës së operacionit. E sëmura rënkonte dhe dridhej. Karroca u fut brenda, dera u mbyll me shpejtësi dhe gruaja s’ u kthye më…

-.-

Vironi fshiu flokët e qullura dhe vështroi të atin, i cili kishte lëshuar trupin në dysheme pa hequr kostumin e lagur dhe ngjante krejt i humbur. Ata u kthyen të qullur prej shiut të vrullshëm nga varri i Nënës. I ndanë të Nëntat. Kishin mbetur dy burra të vetmuar në një shtëpi të ftohtë.

Para disa vitesh dëgjoi një thashethemnajë të lodhshme për një anëtare të grupit të këngës. Sipas pëshpëritjeve, femra e grupit i binte violinës dhe Mirilin e panë dy tre herë të dilte hap nxituar nga shtëpia e saj. Nënë Vera u mërzit, i mbajti mëri të shoqit. Mirili lutej, betohej, ta falte, mos u besonte fjalëve dashakeqe të botës:

– Njerëzit e njohur bëhen gjithnjë objekti e fjalëve dhe keqdashjes. Bëjmë prova vokali me udhëzimin e drejtuesit të grupit. Miqësitë e sinqerta s’duhet të interpretohen me marrëzi. Shkoni pyesni Ligorin në doni.

Vera e dëgjonte dhe e vështronte me dyshim, por s’mund të kapte femrën e botës ta pyeste për burrin. Aq më tepër s’mund ti binte pas, ta përgjonte. Përgjatë shfaqjes nëna e pa ngulazi violinisten, e cila qëndronte si zakonisht në radhën e parë, në krahun e majtë të skenës. Vinte truphollë, flokëverdhë, në kokë mbante një bereçkë ngjyrë vjollce dhe, kur ecte, sikur shkelte mbi susta. Dikush i pëshpëriti; violinistes flokët iu zbardhën në moshë shumë të re dhe, i lyen me bojë të verdhë. Ja, vëreje me kujdes, flokët kanë filluar ti rrallohen nga përdorimi pa kriter i bojërave të skaduar.

Vera s’kishte dhënë asnjë shenjë kënaqësie. Shprehja e fytyrës i qëndroi e pa ndryshuar. Ajo ishte Grua, Nënë.

-Jetova njëzet vjet me atë grua dhe s’e njoha sa duhet,- mërmëriti Mirili.

I biri s’i ktheu përgjigje.

Dega e kumbullës vazhdonte të trokiste me potere në dritare dhe xhamat ishin veshur nga rrëketë, si lot të mëdhenj prej shiut të vrullshëm. Shiu qullte trupin e pajetë të nënës, futur në dhe, por shikimi i dhembshur i saj qëndronte pezull në qiell, i ndiqte pas ngado që shkonin. Mbase një copë re pupëlore, ngrihet lart kur ka mot të ftohtë, shira të vrullshëm dhe zbret poshtë, pranë tokës në mot të mirë e qiell të kthjellët. Ndoshta shpirti i Nënës, Gruas është ajër, avull, erë e lehtë.

KRISTAQ TURTULLI

Mera i Likës u kishte lânë dy djelmet të tij nji “kullë” dý kthinash. Të mëdha nja 30-35 metra katrore secila. Tavan s’dihej aso kohe në Krujë se kuj i thonë. Të shtrueme me dërrasa e me burg nën to për bagtín e për kafshët. Burgjet kishin edhe nga nji strehë pulash në nji qoshe. Trenët e hatullavet vyjshin për me vjerrë në ta mish për pastërma, vargj qepësh e hudhrash e vedene për dimën. Pullazi i mbuluem me tjegulla, nëpër të cilat aty-këtu ndonji rreze dielli depërtonte, por shiu jo. Dritore të vogla në nji “qoshk” pa xhama. Në kohën e stërgjyshit t’em njâna prej dy kthinash ishte “shpí punësh” ase shtëpija e gravet ku gatuhej, e tjetra kulla e miqvet ase e burravet. Kullë në Krujë i thonë nji ode të madhe qi ka nji burg ase nji përdhesë nën tê.

Kur u danë Faja e Aliu kishin pra vetëm nga nji kullë për shoq, për vete e për miq e për të gjitha nevojat familjare. Faja, gjithmonë rrugash e në gurbet, s’kishte pasë kohë me e zmadhue pjesën e vet. Por kur vdiq ai e djal’i parë i tij ra edhe në gjak, rreth’i miqvet zû me u zgjânue e ky s’i pa gjasë me banue mâ vetëm në nji kullë. I shtoi ksaj edhe nji tjetër, ngjitun me tê, por me burg e me shkallë mbë vete, tue u çelë të dy kthinavet nji derickë në mest. Edhe kjo krejt si e vjetra e e madhe sa ajo. Këtu në këtë kullën e re leva un. Zakonisht kur të dy vëllazënvet, t’im ungj e t’im atë, u tokonte me u gjindun e me flêjtun të dy në shtëpí, i pari flênte në kullën e re, si i parë shtëpije qi ishte, e i dyti në të vjetrën qi ishte edhe shtëpí punësh. Kur kishim miq të dy burrat flêjshin me ta dhe gra e fëmijë përtej. Por për lehonën ishte pamë më udhë me i shkëmbye, mbasi të dyja kishin votra e gjithça mbë vete.

Në këto dý kulla të vetme e kemi shkue jetën burra, gra e fëmijë e miq edhe 22 vjet si leva un, posë nji perjode të shkurtën qi kemi banue në Durrës.Im ungj ishte bâmë vet i shtatëti deri para se të shkonte në Stamboll, ku i ra mos me qênë në shtëpí për nândë vjet rresht: vetë me të shoqen e pesë fëmijë; im atë deri atëherë vet’i katërti. Shto mandej dhe nji nip jetím, djalin e Tanës qi kam përmêndun në tjetër vênd, e nji rrogtar. Me gjithë këtê dy burrat fort rrallë vijshin në shtëpí, edhe kur vijshin herë vinte njâni e herë tjetri e rrijshin nji kohë të shkurtën. Gra e fëmijë bâjshin si bâjshin q’ashtu si fishekët në qeset, por u rregullojshin. Miq edhe, pa burra në shtëpí, vijshin mâ rrallë: katundarë të largët për të diell mbrâma qi vijshin për me gdhimë ditën e tregut në qytet, ndonji farefis e gjiní, ndonji gjakës.

***

Në 1908 im ungj ishte lirue prej burgut, kishte kthye në shtëpí mbas nandë vjeç si i lemë për së dyti me mâ të madhin gzim të vetin, të familjes, të gjithë dashamirvet e, mund të them, të vêndit mbarë. Mbas nja motmoti lypi me u damë me t’im atë. Kishte të drejtë. Kishte qênë me pesë fëmijë e ishte tue u shtue tash prap. Edhe im atë ishte shtue. Shtëpija e vogël për gjithë këtë gjind e dikur po do t’u dajshin. Sido qi t’ishte kishte ardhun koha edhe me ndërtue. Ishte e drejtë qi secili vëlla, secili bark të mendonte për vete. Im atë, ndërsa i vëllai ishte në burg dhe pa shpresë se do të dilte ndonji herë, kishte pasë fillue edhe me u bâmë gati për nji ndërtesë të re, por për të dý familjet bashkë, ashtu si ishin e si i përkitte, dhe kishte pasë blemë nji ndër trojet ma të bukurat të qytetit. Kur i a përmênd tash im ungj të damen i vjen keq, por e kupton edhe se s’kishte as arsye as të drejtë me kundrështue. Për mâ tepër, shumë mâ i ri se ai, s’ishte mësue kurrë me i a bâmë fjalën dyshë. E nderonte ashtu si mâ i urti djalë t’anë nji herë moti. E mbaj mênd un, pra ishte babë me fëmijë, kur e ka shtrëngue nevoja me i a pimë duhanin për faqe. Ishte në shtrat i plaguem e axha i rinte pranë gjithnji. Nji mik i tha këtij qi t’i epte vetë nji cingare për t’i hjekun mërzín. E tashti qi im ungj s’ishte tue kërkue prej tij veçse nji gjâ të drejtë e t’arsyeshme, i përgjigjet:

– Mirë , or Xhi, mbasi ti kështu po e sheh t’arsyeshme, kur të duesh thirr nja dy miq e të na dajnë.

Zakonisht të damet ndërmjet vëllaznish ndër ne bâhen me pleq, Por t’im ungj s’i paska pëlqye me grishun kênd, paska dashun t’a dajë vetë pasunín qi kishin. Por mjerisht edhe t’a dajë edhe mbas ândës së tij. Paska vûmë në hesáp gjithë shpenzimet e bâme per mue nder shkolla prej t’im et, ashtu siç âsht zakon me bâmë në kso rasash ndërmjet vëllaznish për pajën e vajzave të martueme para së dames. Ndërsa ai vetë kishte qênë në burg familja e tij kishte jetue jo veç prej pasunís së përbashkut, por edhe me mundin e këtij vëllai qi donte t’i llogaritte ç’kishte shpenzue për të birin, ndoshta për nji të thyeme zêmre qi mund t’i kishin shkaktue djelmt e vet të gjetun vetëm me shkollat e Krujës. Por këtu im atë ishte krejt i pafajshëm, mbasi atyne vetë s’u kishte pëlqye me dalë jashtë për studime. Edhe trollin për ndërtimin e nji shtëpije të re qi kishte blemë im atë Axha e kishte vûmë në pjesën e vet, si edhe copat tjera mâ të mirat. Im atë ankohet e ngul kâmbë për pleq, simbas zakonit. Thirren dy pleq, të cilët shohin e pohojnë padrejtsín e t’im ungj edhe proponojnë nji plan të ri. Por Axha s’e pranon, ngul kâmbë në të damen e vet. Pleqt thonë lâmtumirë e shkojnë. Im atë kthehet e i thotë të vëllait qi të thirren pleq tjerë ase të dajë njâni e të zgjedhë tjetri, siç âsht zakon edhe kjo mënyrë. Im ungj s’han kurmji arsye. Don qi të bâhet e vetja. Im atë i lut dekën vetes, por nji padrejtsí aqë të madhe e flagrante s’i epet me e pranue. Puna ngec e ashprohet. Çuditen miqt, çuditet Kruja e ndokuj i kujtohet fjala qi nji katundar filosof i kishte thânë t’im ungj para nji vjete tue i pimë kafen e gzimit për shpëtimin e tij nga burgu: ” E due kafen t’idhët, or Xhi, kam dashun qi ti mos t’a bijshe mâ kryet në kët’anë, se drue mos t’a fëlliqsh at’emën qi ke fitue, atë pushkë qi ka nderue gjithë Shqipnín.”

Nji shoq më shkruen atëherë nji letër e m’a çon në Stamboll, ku ishem tue studjue. M’a përshkruen gjêndjen fije për fije. Ishem tashmâ burrë atëherë. E kuptoj gjithë randsín e punës, e shoh se do të mbarojë me dâm ase me turp. Ç’të bâj? E dij qi baba më ndëgjon, ka me më ndëgjue. Pranoj dâmin njimijë herë mâ mirë se turpën, marr e i shkruej t’im et: ” Bâ gjithsi t’a shohë me udhë Axha vetë_, edhe në qoftë se të qet pa kurrgjâ, pa tokë e pa shtëpí, me cerga në Kulmrá.” ( asht kjo nji fushë në krastë). ” Un mbas nji vjete dal prej shkolle me punë e jam i zoti me mbajtun familjen.”

Njimênd e mbarova shkollën mbas nji vjete. Nji mëngjesi korrikut zbres në Durrës, i telegrafoj babës, zâ nji kalë qiraxhijsh dhe nisem për Krujë me të zotin e këtij, ky kâmbë e un kaluer. Dojshem me fluturue, por s’kishim asnji mënyrë me mbërrîmë në Krujë pa u shtue gjashtë ditve të vaporit edhe nji me kalë. Dyzet kilometra rrugë kualsh me barrë, të përsjellë prej të zotve kambë, ishte tepër e gjatë për t’u marrë flak. Stacjoni i zakonshëm ku bunjshin qiraxhijt e Krujës ishte Pikëza, pak pa mbërrîmë nga Durrsi në Vorën e soçme. Atje ishte nji kasolle si punë hani për dimën, por verës konak ishte fusha, mbuluem prej kupës së zezë të qiellit dhe ndriçuem prej hânës e yjvet. Atje shkarkoheshin barrët, kualt lëshoheshin me hekura nder dý kambët e para për me kullotun në barë të njomë qiraxhij e udhtarë, si un, shtroheshin mbi mutafat e kualvet, nxirshin nga duqet copën e bukës, djathin e qepën qi kishin blemë në Durrës, pa mungue kurrë as faqorja e rakís, pijshin, hajshin e pështetshin kryet mbë diça veshun e mbathun siç ishin, flêjshin deri afër agimit. Pa u zhdukun ende të tanë yjet, porsa të kishin fillue tekëz me ndritun majet e maleve, u çojshin qiraxhijt me kërkue kafshët e urta, të shpërlodhuna e të nginjuna me barin e fushës, i ngarkojshin e karvani merrte rishtas rrugën.

Kur mbërrîmë në Krujë vapa kishte fillue bukur si mirë. Në Deredé shuejmë, njerëz e kafshë, eten me at’ujë të kulluet të pesë krojvet qi janë mâ i madhi bekim i Zotit për atë qytet gurësh e ullîjsh e qiraxhiu i im dahet karvanit për të më përsjellë mue në shtëpí me kalin e tij. Mbas nji çerek sahati kâmbët e kalit lajmojnë të mijt e fqinjët, qi ishin tue më pritun me veshë hapët e gati pa frymë prej gulçimit të zêmrës. Të gjithë shêmben përjashta. Përqafime e lot gzimi. Por asnji rob i gjallë nga familja e t’im ungj! Nuk munda me durue. Qava me dënesmë, krejt si kalamâ, pa i a thânë kurrkuj shkakun, qi ishte idhnim e jo gzim.

Baba e Axha ishin damë ashtu si kishte deshirue ky vetë, i kishte lânë babës shtëpín e vjetër e për vete kishte mbajtun trollin e blemë prej këtij tue zânë nji shtëpí me qira në lagjen e Dallakvet. Dy vëllaznit i kishin thânë shoshoqit lamtumirë për jetë, për të mirë e për të ligë, s’flitshin, s’u piqshin, s’hyjshin e s’dilshin mâ njâni ke tjetri. Kështu edhe të dý familjet mbarë.

Nesret qi mbërrîna, mbas dreke, i thashë s’im âmë qi s’ishte nevoja me gatue gjâ për darkë, se do të shkojshim të tânë bashkë ke Axha. Ajo më muer ngrykë e më puthi, i u mbushën sŷt me lot. Më pyeti: “A je marrë vesht me t’ët atë?” I u përgjegja: “Babës kam me i kallzue ma vonë, jam i sigurtë qi s’ka për të m’a prishun mue, i a njoh mirë zêmrën.”Aty kah akshami i afrohem t’im et e i them: “ Sonde , babë, po shkojmë ke Axha të gjithë. Sakrifica qi kemi bâmë s’u bâ për me ndêjtun idhnueshëm ndërmjet nesh, por mos me prishun vëllaznín, apo jo?” Baba ndêjt nji copë herë pa zâ, me krye ulët, me sŷ përdhe si në mendim. Kishte frikë mos t’a tradhtonte ndonji pikë lot edhe atê. I dukej ndoshta atij se burri shqiptar s’duhet t’a shfaqë emocjonin e tij me lot, as për gzim as për idhnim. N’ato çase heshtije iu përshkuen sigurisht nëpër mênd të tâna të mirat e të ligat e kalueme bashkë me vëllanë e madh qi kishte nderue si babë e qi ai e kishte rritun e bâmë burrë; qi e kishte martue e pruejtun së këqijash; qi ky vetë ishte përpjekun me mish e me shpirt me i a shpërblye, sidomos gjatë nândë vjetve të burgimit të tij atje larg në Stamboll tue i a shikue grue e kalamâj mâ mirë se të vett e tue u plasun buza të dyve për shoqi-shoqin. Sigurisht nji copë tokë mâ shumë a mâ pak, mâ e mirë a mâ e keqe s’vlente as nji ças t’ambëlsís s’asaj jete të gjatë vëllaznore. Çoi kryet e më tha:

–    Të paça baba, ke të drejtë ti, po shkojmë.

Për buzë akshami im atë para, im’âmë mbas tij, mandej un e rresht mbas meje Qazimi, Zâja me Asllanin për dore jemi ke dera e shtëpís së t’im ungj. Dikush na pa prej dritorje e gjithsa qenë mbrênda vrapuen me na dalë para. Qe nji shqenë fort e mallëngjyeshme e ajo natë ka qênë për mue nji ndër gzimet mâ t’âmbla të jetës. Kujtoj kështu edhe për gjithë tjerët.

***

Shtëpín e kishim në nji kurriz kodre saragjate e shumë të ngushtë, poshtë ndërmjet krastës e qêndrës së qytetit ku ishte pazari, por mâ afër krastës se pazarit. Ata t’eprit, banorët e periferís së poshtër si na, i quejshin “poshtali” e u tallshin me ta tue u thânë qi kishin nji fije zorrë mêtë. Kush e di se si ka pasë mbetun kjo “fija e zorrës mangut”! Kur na shihshin në pazar na përshëndetshin si katundarë tue na pyetun në gaz: ” A paske dalë Krú sod?”

Mbas shtëpije kishim nji patalog të vogël me nji man në medist e mâ përtej rrugën e lagjes për kufí. Përpara ishte oborri, në të mângjëtën e këtij tue hŷmë në shtëpí koteci i misrit, gjymsa e oborrit kah e djathta verës thurej e bahej vathë për dhít. Shtëpija vetë n’anën e mângjët ngjitej me atê të barkut t’Aliut nëpër nji urë harasani e me derë ndërmjet. Mbas shtëpije, në rrânxë të murit, ndizej përnatë nji kandil me voj të mirë si ndër teqet. Dikur im atë paska pasë shkadhitun e hudhun poshtë nji krah të thamë të manit e atë natë ime gjyshe na paka nji ândërr. Shihka të birin, Metën, pa kâmbë e tue ecun gjunjas. I a niska me qamë e me i u lutun e lëvyrë Perëndís për tê e atças i u shfaqka nji foshnje veshun si dervish, qi i thotë: “Un jam Dervish Sulejmani e jam un qi i kam premë kâmbët t’at bir, se më ka hudhun mbë shpinë degën e manit.” Nânë Gonxhja i u lutka dervishit me i a falë djalin e me i a vûmë kâmbët prap në vênt. Edhe ky i a falka, por me nji kusht, qi t’i ndizet përnatë nji kandil, edhe i dëftyeka vëndin se ku. Kjo historia e atij kandili. Por ka edhe dervishi të veten. Gjyshja rrëfente se motit n’ato troje paska pasë banue nji i parë i ynë, Molla Isuf Gjebeshi. Këtij i paska pasë falë Zoti nji djalë, të cilit i ati i a paska ngjitun emnin Sulejman. Por ky paska lemë me nji të mêtë tepër të rândsishme në trup, zorra e trashë s’i mbaronte si gjithkuj qi të mundej me dalë jashtë, por mbyllë. U thirrka atbotë nji xherrah për t’i bâmë operacjonin e nevojshëm, por kot. Djali vdiska në krye të nja tri a katër ditve. ” Pa dyshim”, thonte Nânë Gonxhja, “s’mundet me qênë tjetër veçse ky”, për Dervish Sulejmanin e vogël qi kishte pamë n’ândërr.

Fqinjë, veç kushrîjvet t’anë, kishim vetëm edhe dý familje të vorfna, Vathajt. Njâna prej sosh qe shue e nbetun në nji gocë, Gjyzen, qi e muer për grue nip’i ynë Merë Kacane-ja qi kishim rritun e martue na vetë. Tjetra kishte vetëm nji djalë, Demën e Shabanit.

Sod atje s’ka mbetun ma kurrkush, posë gërmadhash, trojesh, ullishtash e arash. Kodra e jonë ishte e veshun krejt me ullîj, aty-këtu me ndonji man, me ndonji shegë, me ndonji fik e ndonji jargavane. Poshtë në të dý luginat shtroheshin ara: disa t’onat, do të kushrîjvet e tjerat të huejat. Arat tjera në qytet na i kishim përjashta asaj lugine, qi vinte nën shtëpín t’onë, nja pesë minuta mâ larg në nji vênd qi e quejshin Allamane. Nji copë tokë të luginës e mbillshin bastan e rreth e rrotull kishte nji kunorë pemësh. Prandej asaj i thojshin bastanore. Mû nën shtëpí kam pasë mbjellë un vetë nji rrânjë kumbullore, faret shumë të mirë, qi e pata bajtun mbë krah qyshë prej Larushku ke “ Babë Islam” Corka, i ungji i s’im’âmë, qi e kishte rritun e martuem, mbasi i ati, Abazi, e kishte pasë lânë të vogël. Por kumbullores s’eme, me gjithë qi u rrit mirë, pemët i a prishte gjithmonë krymbi e i a hidhte për tokë pa pjekun.

Në fund të baçës, porsa bijshim në rrafsh të luginës, ishte pusi i të katër familjevet nga të cilat përbâhej lagja e jonë. Pus i cekët, gjthsej nja dy pash.Natyrisht…pa mbulesë. Shtegu, i ndërtuem me nji farë kalldrami, qi të çonte ke pusi shkonte thikë teposhtë. Atje vejshin grát t’ona të gjitha, edhe Caja e ime sa ka qëndrue n’atë shtëpí, me mbushun ujë për familjen me nga dy gjyma ase dý shtama mbë shpinë. Kur u ngjitshin asaj brinje përpjetë në shtëpí, të ngarkueme n’atë mënyrë, mezi mbusheshin me frymë. Na kishim edhe gomarin. Por asaj përpjetje me atë kalldrâm gomari s’ishte i zoti t’i ngjitej i ngarkuem ase grát t’ona drojshin se mos t’i rrëshqitte kund kâmba me bâmë bërsí shtamat e me ftënue gjymat. Deri ku mbërrîn vetmohimi i grues shqiptare për familjen!

Në këtë shtëpí më ka lemë kryet mue, në këtë shtëpí jam rritun e bâmë 15 vjeç, deri qi u nisa për gjymnaz të Janinës, në këtë shtëpí ka jetue familja e ime, deri qi në dimën të vjetit 1922 i vû zjarmin qeverija për fajet e mija politike e e bâni hî mbrênda pak orve me gjithë ç’kishte mbetun mbrênda mbas nji afati nji gjymsë oret.