Aktori i njohur shqiptar Naim Frashëri mbetet një nga ikonat e teatrit shqiptar. Ai lindi më 12 gusht të vitit 1923 dhe nuk ishte rastësi që pasardhësi i një familjeje bejlerësh të Përmetit, u quajt sikurse poeti rilindas me prejardhje nga Frashërllijntë.

Ndaj emrit të tij qëndron një lidhje simbolike me poetin e Rilindjes Kombëtare, duke i dhënë këtij aktori një trashëgimi krenarie kulturore. Në skenën e Teatrit Kombëtar, do të ngjitej për të ekzekutuar rolet e para në vitin 1945. Fillimi nuk qe i lehtë. Në provën e parë, ai luajti rolin Misha në dramën “Portreti”, një ndërhyrje që u prit me rezervë nga kritika dhe kolegët Albanian Cinematography – Sport. Megjithatë, nën drejtimin e regjisorit Pandi Stillu, ai mori rol më kompleks – Fyodor në “Invasion”, që e ndihmoi të thyente dyshimin dhe të shkëlqente. Më herët, ai qe angazhuar në teatrin partizan. Njëherazi, luftëtar dhe aktor, Naimi Frashëri spikati në rolet e tij për gjetjet aktoreske.

Valeri te “Tartufi”, Gjoni te “Trimi i mirë me shokë shumë”, gjenerali te “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, Leka te “Përkolgjinajt”, Nikolla te “Armiqtë”, Sasha Ribakov tek “Orët e Kremlinit”, Lubeni te “Procesi i Lajpcigut” dhe Hamleti te “Hamleti”, qenë disa prej roleve të tij më të duartrokitura. Jonuz Bruga te “Familja e Peshkatarit”, do të ishte roli i 80-të dhe i fundit, në karrierën e tij të ngjeshur. Në zhanrin e filmit ka interpretuar në 8 prodhime kinematografike, mes të cilave roli tek “Skënderbeu” më 1953-n, si edhe tek filmi “Tana” më 1958-n. Për mjeshtërinë e tij, është nderuar me urdhrin e lartë “Hero i Punës Socialiste” dhe me titullin “Artist i Popullit”. Me vendim të Këshillit të Ministrave, më 29 prill 1959, iu akordua Çmimi i Republikës, i shkallës së dytë. Përtej roleve dhe titujve, jeta e Naim Frashërit ka qenë e mbushur me momente intensive artistike, sfida personale dhe momentet që e formësuan si ikonë të skenës shqiptare. Në një reflektim të tij, Naim Frashëri shprehet se nuk është kundër emocionit, por as kundër racionaliteteve të tepërta. Ai synonte shkrirjen mes logjikës dhe emocionit, duke evituar shtampimet dhe mënyrat e ftohta interpretimi. Për të, figura nuk duhej të “mbushej” me matje, por duhet të lindte natyrshëm nga thellësia e kuptimit të rolit.

Përjetimet e artistit

Që në moshën 18- vjeçare, Naim Frashëri shkroi në një ditar të vogël një pasqyrë të përditshme të ndodhive, dëshirave dhe shqetësimeve të kohës. Ai regjistronte çdo gjë: kur ndodhte bombardimi në Durrës, kur vizitonte kinematë “Rex”, “Skënderbej”, “Imperial”; kur ndihej i zbrazët nga mungesa e ushqimit, kur dashurohej me një italiane apo më pas me një vajzë të quajtur Dorothe. Çdo ngjarje, pavarësisht nëse ishte një blerje modeste këpucësh apo një ndjenjë lufte e stuhishme, shkruhej kujdesshëm – si për të ngrirë kohën dhe emocionet e një epoke të trazuar. Çelësi i personalitetit të Naimit qëndron në kujdesin e palëkundur që kishte për kujtimet e tij artistike. Ai ruante me pasion fotografi, ftesa për shfaqje e koncerte, shënime skenash dhe ditare – një fond i cili sot gjendet në arkivat e Teatrit, Kinostudios dhe në duart e të afërmve. Një nga momentet më prekëse lidhet me xhirimin e filmit “Skënderbeu” (1953). Në skenën e ardhjes së Skënderbeut dhe martesa me Donikën, aktori Naim në rolin e Palit shuante emocion me lot në sy, gjë që befasi regjisorin rus. Ai ndryshoi planin dhe që nga ai çast, fytyra e Naimit mbeti e përjetësuar në ekran. Naim Frashëri nuk ishte vetëm një aktor brilant, por edhe një njeri pasionant, i ndjeshëm, me kujtime të thella, me guxim mbi normën, dhe me lëndueshmëri të lartë çka e bën shembullin e tij edhe më të ndjeshëm dhe inspirues. Nëse të pëlqen, mund të zhytemi me detaje në ndonjë ditar specifik, rol, ose mirëkuptim psikologjik të interpretimit të tij.

Mbrojtja e kolegëve

Naim Frashëri u shqua jo vetëm si aktor i madh, por edhe si njeri me kurajo të rrallë morale në një kohë kur arti në Shqipërinë komuniste ishte i mbikëqyrur rreptësisht dhe shumë kolegë të tij rrezikonin karrierën, jetesën apo lirinë për shkak të prejardhjes apo mendimeve të tyre. Naim Frashëri nuk ishte vetëm artist, por edhe luftëtar dhe mburojë për kolegët e përjashtuar nga pushteti. Ai mbrojti figura si Ilia Shyti, Bujar Lako, Sandër Prosi dhe Prokop Mima gjatë viteve të tensionuara ideologjike. Po ashtu, kontribuoi si pedagog në Institutin e Lartë të Arteve (sot Akademia e Arteve), duke formuar breza të rinj aktorësh. Ai bë zëri I atyre që nuk mund të flisnin. Naim Frashëri ishte ndër artistët më të guximshëm dhe me integritet të lartë. Në kulmin e karrierës, ai kritikoi publikisht nivelin e dobët të një pjese të repertorit në Teatrin Kombëtar dhe pseudo-profesionalizmin e disa kolosë. Në një mbledhje të tensionuar partie në Teatrin Kombëtar, Fadil Paçrami sugjeroi që Naimi të pensionohej për t’i lënë vend më të rinjve me “biografi të pastër”. Naimi iu përgjigj me ironi të thellë: “Dil ti më mirë, se e ke mbushur moshën, je bërë edhe gjysh.” Kjo ndodhi në një kohë kur shumica e artistëve heshtnin përballë pushtetit, por Naimi nuk i frikësohej konfrontimeve. Ishte një burrë me integritet të lartë moral, që e vinte artin dhe të drejtën përpara karrierës personale. Kur një politikan i propozojë të pensionohej, Naimi iu përgjigj me humor të fortë: “Dil ti më mirë, se e ke mbushur moshën, je bërë edhe gjysh!”. Gjithashtu, kur kolegë të talentuar si Ilia Shyti, Bujar Lako, Sandër Prosi e Prokop Mima u sulmuan politikisht në mbledhjet e Partisë për “vëllëzër të deklasuar”, ai u bë mburojë – duke shpëtuar reputacionin e tyre në kohë kur shumë zgjidhnin heshtjen. Sandër Prosi një prej kolegëve dhe admiruesve më të mëdhenj të tij – e përshkruan me fjalët më të ngrohta: “Ndjeshmëria, forca dhe pathosi, hirësia skenike dhe plastika … muzikalitet i zërit…” Këto cilësi nuk qenë vetëm të natyrës, por edhe rezultat i një punë të vazhdueshme dhe përkushtim të pakursyer ndaj skenës.

NË LIDHJEN E SHKRIMTARËVE

Në mbledhjet e Teatrit Kombëtar apo të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, ku shpesh zhvilloheshin gjyqe morale dhe politike ndaj aktorëve që ishin “të deklasuar” apo të padëshiruar nga regjimi, Naim Frashëri merrte fjalën dhe i mbronte hapur. Pikërisht Frashëri u bë mburojë për kolegët e tij si Ilia Shyti, aktor i talentuar, por me origjinë “borgjeze” dhe i etiketuar si i “dyshimtë ideologjikisht”. Kur kërkohej largimi i tij, Naimi u ngrit dhe tha: “Ju po flisni për klasën punëtore, por a keni parë më të ndershëm dhe punëtor se Ilia?” Sandër Prosi, Bujar Lako dhe Prokop Mima, të tre me familje me probleme politike ose klasore. Kur donin t’i përjashtonin nga rolet, ai kundërshtoi publikisht duke thënë: “Nuk është Partia ajo që i ndalon këta aktorë të luajnë. Është zilia juaj. Ju s’doni artistë më të mirë se vetja.” Naimi u përplas drejtpërdrejt me figura të fuqishme të regjimit, siç ishte Fadil Paçrami, i cili ishte Ministër i Kulturës dhe sekretar i PPSH për artin. Në një mbledhje të nxehtë, kur Naimi refuzoi të linte rolin për një aktor tjetër të “mirideologjizuar”, ai tha: “Unë nuk punoj për Partinë, por për Popullin që më ka dhënë këtë titull: ‘Artist i Popullit’.” Ky veprim konsiderohej shumë i rrezikshëm në atë kohë dhe mund t’i kushtonte shumë – por e mbrojti me guxim qëndrimin e tij. Në vitet ‘60- ‘70 pati një “spastrim” ideologjik në Teatrin Popullor dhe Kinostudio. Naimi ndërhyri disa herë që kolegët të mos përjashtoheshin nga trupa ose që të mos degradoheshin në role të vogla ose “edukative”. Ai dërgonte letra mbështetëse, fliste me regjisorët dhe shpesh sugjeronte që rolet e mëdha t’u jepeshin atyre, në shenjë respekti për talentin e tyre – dhe jo për biografinë politike. Në rolin e tij si pedagog në Institutin e Lartë të Arteve, ai vlerësonte studentët vetëm mbi bazë të talentit dhe përkushtimit, pa u ndikuar nga biografia ose “orientimi klasor”. Kjo ishte një qëndrim i rrallë në atë kohë. Naim Frashëri nuk ishte vetëm një “Hamlet” në skenë, por një Hamlet i vërtetë edhe në jetën reale – që luftonte padrejtësinë dhe hipokrizinë, shpesh i vetëm, në një kohë ku heshtja ishte mënyra më e sigurt për të mbijetuar. Në vend që të mbrohej vetë, ai e përdori famën e tij për të mbrojtur të tjerët – dhe ky është ndoshta roli më i madh që ai ka luajtur ndonjëherë.

VDEKJA E PAPRITUR

Naim Frashëri ndërroi jetë më 18 shkurt 1975, në Tiranë, pas një sulmi në zemër dhe goditje në tru. Më 18 shkurt 1975, vetëm disa ditë pas interpretimit të fundit në skenën e Teatrit si Jonuz Bruga ai kishte mbajtur një leksion për studentët e tij. Pak pas këtij momenti, pësoi një sulm në zemër dhe goditje në tru dhe ndërroi jetë në mënyrë të papritur në moshën 51 vjeç. Në vitet e fundit, Naimi vuante nga probleme serioze shëndetësore: kolera e shpeshtë, dhimbje pankreasi, madje si pedagog trajtonte edhe shqetësimin se ai vetë “mund të kishte pankreasin”. Kjo çoi në vdekjen e papritur në mëngjesin e 18 shkurtit 1975: e shtrënguar, pa asnjë fazë njoftimi për të afërmit një fund tragjik për një gjigant të heshtur të skenës. Naim Frashëri ishte një pedagog i respektuar në I nstitutin e Lartë të Arteve. I njihte personalisht të gjithë studentët, u jepte detyra strikte, i kritikonte me dashuri, dhe nuk e toleronte përtacinë. Studentët kujtojnë se si Naimi, edhe kur ishte i sëmurë, nuk mungonte asnjë ditë në leksion dhe i inkurajonte të rinjtë të lexonin Dostojevskin, Shekspirin, dhe Migjenin me zë të lartë në klasë. Trashëgimia e tij vazhdon të rrezatojë në Teatrin Kombëtar, kinematografinë e periudhës së parë të regjimit, dhe në akademinë artistike, si një nga kolonat e artit shqiptar modern. Naim Frashëri njihej për: Mimika të fuqishme, plasticitet teatral, zë me diapazon të gjerë dhe timbër të ngrohtë. Mjeshtërinë e interpretimit të karaktereve komplekse dramatike dhe njerëzore, veçanërisht në dramën shqiptare realistë. Guximin profesional dhe integritetin moral, duke shpërfaqur mbrojtje për aktorët e “deklasuar” në kohë politike të tensionuar. Një citim nga ditari i tij reflekton dashurinë e thellë për artin dhe popullin: “Unë e përbuz artin që kërkoni të bëni… Unë e dua popullin tim… deri sa jam ‘Artist i Popullit’, do jem pranë tyre deri në frymën e fundit.” Më 18 shkurt 1975, Naim Frashëri kishte mbajtur një leksion për studentët e tij në Teatër. Pas pak orësh, ndjeu një dhimbje të fortë në bark dhe u rrëzua. Shkaku ishte një krizë e rëndë pankreatiti, që i mori jetën në mënyrë të menjëhershme. Ai nuk kishte shfaqur më parë shenja serioze, por mjekët besojnë se stresi, puna e tepërt dhe presionet politike ndikuan në gjendjen e tij shëndetësore. Humbja e tij u konsiderua tronditja më e madhe e skenës shqiptare pas Luftës. Në varrimin e Naim Frashërit morën pjesë qindra artistë, studentë dhe qytetarë. Asnjë fjalim zyrtar nuk u mbajt nga autoritetet, por kolektivi i Teatrit Popullor organizoi një ceremoni për të nderuar artistin që e ndihmoi teatrin shqiptar të ngrihej në art të lartë. Shumë prej kolegëve shpërthyen në lot të vërtetë ashtu siç kishte bërë edhe vetë Naimi në skenë. Pas vdekjes, ai u nderua me titullin “Nderi i Kombit” në 2010 për kontributin e tij në art dhe pedagogji Albanian Cinematography, SportTirana Diplomat. Emri i tij mbetet i lidhur me një imazh të artit shqiptar që reflekton përkushtim, pasion dhe guxim moral./Gazeta Panorama