Borxhi publik është një nga shpikjet më të mëdha të njerëzimit. Ai i lejon shoqëritë të ruajnë pasurinë, të përballojnë krizat dhe të ndërtojnë për të ardhmen. Pasi Britania e përdori aksesin e saj më të mirë në kredi për të mposhtur Napoleonin në vitin 1815, një historian e krahasoi aftësinë e saj për t’u financuar me “llambën e Aladinit”. Dy shekuj më vonë, gjatë pandemisë së COVID-19, një pjesë e madhe e botës pa me të njëjtën habi sesi vendet e pasura morën borxhe pa kursim për të financuar mbështetjen ndaj familjeve dhe kujdesin shëndetësor. Por magjia e huamarrjes vjen me një tundim, pikërisht atë për të cilin u shqetësuan David Hume dhe Alexander Hamilton në fund të shekullit XVIII. Nëse një vend është mjaftueshëm i besueshëm për të përballuar borxhet ekzistuese, ai ndodhet në një pozicion për të marrë më shumë.

Të kesh borxhe të menaxhueshme do të thotë se mund të menaxhosh edhe më shumë borxhe. Dhe kështu, është shumë e lehtë që borxhi të rritet. Magjia e huamarrjes vjen me një tundim Nëse kjo zgjat për shumë kohë, qeveritë fillojnë të përballen me kundërshtime. Tregjet e bonove, që i plotësojnë nevojat e tyre për borxh, fillojnë t’u kërkojnë më shumë interesa. Marrja e borxhit të ri bëhet më e vështirë, dhe po ashtu edhe rifinancimi i borxheve të vjetra. Nëse qeveritë nuk shtrëngojnë rripin, besueshmëria e tyre kreditore, e domosdoshme për stabilitetin, nis rënien dhe mund të dalë shpejt jashtë kontrollit. Historikisht, krizat e tilla të borxhit kanë qenë kryesisht problem i botës së varfër. Por sot, vendet më të mëdha e më të pasura kanë rënë në një model të rrezikshëm të huamarrjes në rritje të pandërprerë. Nivelet e borxhit kanë arritur kulme të larta dhe tregjet e bonove po tregojnë shenja rezistence.

Borxhi publik bruto si përqindje e PBB-së në ekonomitë e përparuara qëndron sot pranë 110%, pranë një niveli historik. Rritja e normave të interesit që prej vitit 2022, e nisur nga bankat qendrore për të frenuar inflacionin që u shkaktua pjesërisht nga shpenzimet e larta të qeverive, e ka bërë borxhin shumë më të rëndë. Vendet e pasura shpenzojnë sot për interesa rreth 50% më shumë sesa për mbrojtjen kombëtare. Dhe ato vazhdojnë të huazojnë. Këtë vit, deficiti mesatar në ekonomitë e zhvilluara do të jetë mbi 4% të PBB-së; në SHBA, kjo shifër është mbi 6%. Një seri krizash shpjegon pjesërisht borxhet e larta: kriza financiare e viteve 2007–2009, pandemia e COVID-19 dhe pushtimi i Ukrainës nga Rusia. Por një pjesë të fajit e ka edhe ajo politikë e vazhdueshme e vendimeve afatshkurtra, për të cilën paralajmëronin Hume dhe Hamilton. Qeveritë kanë miratuar mekanizma për të kufizuar borxhin, si rregulli “pay as you go” në Kongres në SHBA apo Pakti i Stabilitetit dhe Rritjes në BE. Por politikanët i pezullojnë, abuzojnë ose i anashkalojnë pothuajse sa herë të duan.

Investitorët po kërkojnë norma më të larta interesi sepse ndiejnë rrezikun

Nuk ka oreks politik për shtrëngim të rripit. SHBA-ja ka shpenzuar çdo të ardhur shtesë që do të siguronte nga tarifat e vendosura nga Presidenti Donald Trump, madje edhe më shumë, duke rinovuar dhe duke zgjeruar uljet e taksave të vitit 2017 që ishin financuar me borxh. Dhe Shtëpia e Bardhë po shqyrton edhe më shumë ulje taksash. Franca përjeton kriza politike çdo vit, teksa çdo përpjekje për të ulur, qoftë edhe pak, shpenzimet publike, shkakton kundërshtime të ashpra, arsyeja kryesore pse vendi ka ndërruar pesë kryeministra në dy vjet. Kryeministrja e re e Japonisë mbështet politika fiskale ekspansioniste, pavarësisht borxheve të larta në nivele rekord. Qeveria britanike do të japë të paktën përshtypjen e kursimit më 26 nëntor, kur pothuajse me siguri do të rrisë taksat.

Por ndryshimet do ta mbajnë vendin vetëm brenda një kornize fiskale tepër tolerante. Tregjet e obligacioneve qeveritare po reagojnë. Për borxhin afatshkurtër, blerja e një obligacioni është kryesisht një parashikim mbi ecurinë e normave të interesit të vendosura nga banka qendrore gjatë kohës që bono mbahet, sekreti është të marrësh një yield më të lartë sesa do të prisje nga depozitat bankare. Por sa më afatgjatë të jetë, aq më shumë investitorët duhet t’u kushtojnë vëmendje rreziqeve që vijnë nga një buxhet i pakontrolluar. Prandaj është tregues fakti që në shumicën e ekonomive të mëdha dhe të pasura, obligacionet qeveritare 10-vjeçare japin sot më shumë interes sesa në momentin kur bankat qendrore filluan sërish të ulin normat afatshkurtra në vitin 2024; investitorët kërkojnë norma më të larta afatgjata sepse ndiejnë rrezikun.

Tronditjet financiare dhe obligacionet

Perspektiva që duhet t’i shqetësojë investitorët nuk është vetëm, madje as kryesisht, ajo e mospagimit të borxhit. Ekziston një armë tjetër që mund t’i dëmtojë ata në periudha të gjata: inflacioni. Borxhet zakonisht janë të fiksuara në vlerë nominale, që do të thotë se çmimet më të larta mund ta zhvlerësojnë realisht vlerën e tyre. Votuesit nuk e pëlqejnë inflacionin e lartë, dhe ai destabilizon ekonomitë. Por ndërsa borxhet rriten, inflacioni bëhet gjithnjë e më tërheqës, dhe rreziku që politikanët të ushtrojnë presion mbi bankat qendrore për ta nxitur atë shtohet.

Efekti i këtyre rreziqeve në tregun e obligacioneve mund të jetë i dukshëm. Në shtator, yield-i i obligacioneve 30-vjeçare të qeverisë britanike arriti nivelin më të lartë që nga viti 1998, pjesërisht sepse investitorët kërkonin kompensim për rrezikun fiskal të vendit. Në Japoni, yield-i arriti nivelin më të lartë ndonjëherë, pasi u rrit me më shumë se një pikë përqindjeje gjatë këtij viti. Vendi që dikur shihej si shembull i qëndrueshmërisë me norma të ulëta dhe borxhe të larta, tani duket i lëkundur. Borxhi afatgjatë i Francës ka norma interesi pothuajse sa ai i Italisë. Dhe në pranverën e vitit 2025, tregu amerikan i obligacioneve 30-vjeçare u duk si faktori kryesor që po kufizonte politikat e rrëmujshme të Presidentit Donald Trump, me yield-et që iu afruan niveleve më të larta që nga viti 2007. Ironia e kësaj rrëmuje fiskale globale është se kushtet ekonomike janë, në dukje, të favorshme. Asnjë ekonomi e madhe nuk ndodhet në recesion. Borxhet publike kanë rënë pak në terma realë që nga kulmi i pandemisë (falë inflacionit). Dhe megjithëse normat e interesit janë rritur, në shumë vende ato mbeten nën normën e rritjes ekonomike.

Kjo do të thotë se nëse buxheti “primar”, që përjashton kostot e interesit, është në ekuilibër, PBB-ja do të rritet më shpejt sesa borxhi. Në fakt, duke përdorur yield-et e obligacioneve 5-vjeçare dhe parashikimet e FMN-së për rritjen, The Economist llogarit se shumica e vendeve të pasura mund të kenë deficite të vogla primare dhe megjithatë ta mbajnë borxhin të qëndrueshëm si pjesë e ekonomisë, edhe nëse do të duhej të rifinanconin të gjithë borxhin me normat e sotme. Suficiti më i madh primar i nevojshëm për të balancuar borxhin është në Britani, vetëm 0.3% e PBB-së. Kjo nuk është shumë për vendet në vështirësi. Në fund të viteve 1990, Italia mbante suficite primare nga 3 deri në 6% të PBB-së për të ulur borxhin përpara se të hynte në Eurozonë.

Fatkeqësisht, edhe objektivat më modeste buxhetore janë të vështira për t’u arritur nëse je larg tyre. Në Britani dhe SHBA, deficitet mbeten të larta. Shtrëngimi i nevojshëm për të stabilizuar raportin borxh–PBB tejkalon 2% të PBB-së; në Francë është mbi 3%. Një tjetër problem në Europë është se tatimet janë tashmë të larta si pjesë e PBB-së, duke kufizuar hapësirën për t’i rritur ato pa dëmtuar ekonominë.

Nga vendet e G7, vetëm Kanadaja gëzon një pozitë më të mirë, me borxh të ulët, nevojë të vogël për përshtatje dhe hapësirë për të rritur taksat. Franca qëndron keq në të tre treguesit. Gjërat duken edhe më të këqija po të merret parasysh vala e ardhshme e shpenzimeve për popullsitë në plakje, mbrojtjen dhe tranzicionin klimatik. Dhe kostoja e lartë e interesave të borxhit që do të vijë ende nuk është llogaritur plotësisht. Rreth gjysma e borxhit ekzistues me norma fikse në vendet e OECD-së ka kosto më pak se 2% në vit, një trashëgimi nga koha kur normat ishin të ulëta. Vetëm në SHBA, borxhi publik sa një e katërta e PBB-së do të maturohet mes viteve 2025 dhe 2027. Rifinancimi i tij me normën e interesit të vitit 2024 do të rriste normën mesatare të interesit me rreth dy pikë përqindjeje.

Përshkallëzimi drejt krizës mund të ndalet nëse buxhetet do të rregulloheshin sot

FMN-ja ka vlerësuar se interesi i borxhit, pensionet, shëndetësia, mbrojtja dhe ndryshimet klimatike në ekonomitë e përparuara të Europës do të krijojnë një “presion” shtesë vjetor në shpenzime, që arrin pothuajse 6% të PBB-së deri në vitin 2050. Në Britani, Spanjë, Portugali dhe Zvicër, kjo shifër kalon 8% të PBB-së. SHBA-ja po plaket më ngadalë se Europa, por modeli buxhetor i Universitetit të Pensilvanisë (Penn Wharton Budget Model) vlerëson se SHBA-ja do të duhet të rrisë taksat dhe të ulë shpenzimet me nga 15% secilën, për të mbyllur hendekun e ardhshëm mes shpenzimeve dhe të ardhurave. Kritikët i hedhin poshtë parashikimet pesimiste fiskale. “Kush mund ta dijë të ardhmen?”, pyesin ata. Por problemi me parashikimet buxhetore është se ato priren të jenë tepër optimiste.

Zyra e Përgjegjshmërisë Buxhetore e Britanisë konstatoi këtë vit se, kur parashikonte deficitet pesë vjet më vonë, i kishte nënvlerësuar mesatarisht me 3.1% të PBB-së. FMN-ja ka arritur në përfundim të ngjashëm për vendet e pasura. “Nëse historia na mëson diçka, është që trajektorja e borxhit do të jetë më e keqe se çdo parashikim që bëjmë sot, dhe ndjeshëm më e keqe”, – tha vitin e kaluar Gita Gopinath, atëherë zëvendësdrejtuese e FMN-së.

Rreziqet e ChatGDP

Një arsye për këtë është se parashikuesit kanë qenë zakonisht shumë optimistë për rritjen ekonomike. Ndoshta, me ndihmën e përparimeve në Inteligjencën Artificiale (IA), kjo mund të ndryshojë. Por bumi i IA është i përqendruar në SHBA, dhe rritja më e shpejtë atje zakonisht nënkupton norma më të larta globale interesi, gjë që e bën borxhin më të shtrenjtë për t’u shlyer. Dhe, edhe kur politika ka synuar stabilizimin e raportit borxh–PBB, ky raport është rritur për shkak të krizave. Do të ishte naive të besohej se tronditje të tjera, si një pandemi apo një luftë, nuk do të ndodhin sërish. Si do të përfundojë kjo rrëmujë buxhetore globale? Nuk ka ndonjë ligj ekonomik që thotë se raporti borxh–PBB mund të rritet deri në një nivel të caktuar dhe jo më tej. Gjithçka varet nga tregjet dhe votuesit.

Nëse investitorët dyshojnë në gatishmërinë e një elektorati për të shlyer borxhet e vendit dhe fillojnë të shesin bonot e thesarit, qeveritë mund të detyrohen të bëjnë zgjedhje jashtëzakonisht të dhimbshme. Kostot e interesit mund të rriten aq shumë, sa vetëm suficite primare me vlera të larta, që kërkojnë masa të thella kursimi, mund të rikthejnë stabilitetin ekonomik. Alternativa tjetër për një vend në një krizë të tillë është mospagimi ose zhvlerësimi i borxhit përmes inflacionit. Përshkallëzimi drejt krizës mund të ndalet nëse buxhetet rregullohen sot. Por arsyeja pse kjo duket aq e pamundur është tema e kapitullit të ardhshëm: gjendja gjithnjë e më e brishtë e sistemeve të mirëqenies sociale të vendeve të pasura./Monitor.al