I ndodhur në avion, mbi retë mjellma, push bardha, çuditërisht dhe befas u përkëdhela butësisht në veshë nga tingujt e harruar të këngës italiane: ‘Pikolo grande amore’ të Kladio Baglionit. E vogla e madhja  dashuri. U shkund dhe u shungullua rinia ime e hershme prej flatrave të reve mjellma, që rrahën deri në pafundësi. U përshkëndit hapësira e pamat qiellore dhe përnjëherësh më përfshiu një përkundje e lehtë, drithëruese, mallëngjyese.

Në mugëtirën e viteve kjo këngë e hershme italiane e rinisë sonë, ngelur strukur, pakujdesshëm në një cep të largët të memories, mbuluar nga tisi i harresës! Çuditërisht fshiu pluhurin, u zgjua te unë, në enigmën misterioze qiellore, qindra kilometra larg tokës.

Dikur në djalëri edhe pse nuk lejohej nga propaganda komuniste, si shfaqje të rrezikshme, të dëgjonim këngë të huaja. Përsëri muzikën italiane e dëgjonim në radio, e shijonim strukur në kthinat e dhomave, veshë ngjeshur në kutitë e drunjta. Pa e kuptuar na hyri në zemër kënga: ‘E vogla e madhja dashuri,’ ngaqë ne kërkonin dashuritë e vogla, shikime drithëruara, prekje të lehta, të trembura në muzgun e rrugicave të kalldrëmta. Të gjenim në mundshim dashurinë e madhe abstrakte, këndjellëse, marramendëse.  Njëherësh, bridhnim shpenguar në fantazinë tonë rinore, në kërkim të shijes magjike të puthjes së parë, merrte përmasa fantastike.

I mbushur, ktheva kryet ngadalë, me kureshtje, prej nga valëzonte kënga, shtrihej dhe përqafonte kupën e pamat qiellore. Ngjitur me ndenjësen time, ish një burrë i imët, flokë thinjur, syze miope. Në buzët e tij të holla u përvijua një buzëqeshje të lehtë, ndrojtjeje, në shenjë pendese dhe foli ultas:

-Më falni, ju shqetësova,- dhe bëri të mbyllte radion.

-Aspak, ju lutem, mos e mbyllni,- i thashë.

Buzëqeshja e tij mirënjohëse u zgjerua dhe i përfshiu gjithë fytyrën thatime.

Përkundrazi, duhej unë ta falënderoja dhe isha mirënjohës. S’fola ngaqë te unë u dyndën kujtimet rinore. Përnjëherësh më erdhi në mendje shoku im i rinisë, i miri Genti Gruda. Ai ishte  i pari që na shtiu në mendje këtë këngë dhe, s’e hiqte nga goja. Genti, kaçurrelsi, më i brishti dhe delikati i shoqërisë sonë. Kur këndonte, ëndërronte, sytë i tij të kaltër bëheshin të shkruar. Sy të bukur nga e gjithë djemtë e mëhallës, ndaj e thërrisnim syshkruari ose Kladio i ‘Pikolo grande amore.

Në sheshin tonë të vogël, të kalldrëmtë, shtruar me gurrë të zinj, lëmuar nga koha kryqëzoheshin katër rrugica; në qoshen e majtë, dyqani i Doçkë nursëzit, në qoshen e djathtë furra e furrxhiut Dudë hundëmadhi, në anën tjetër muri i ngurtë i shtëpisë së profesor Mani Sehirxhiut dhe  çezma e Marinës topalle. Te ky shesh i mrekullueshëm, i vogël dhe i madh sa e gjithë bota, na mblidhte, gëzonte, na përtërinte dhe të luanim me top. Në pushim të ndeshjes hanim një capë bukë dhe këndonim këngën e bukur Kladion Baglionit; Pikolo grande Amore.

Genti Gruda ishte djali i vogël i berberit të vjetër të qytetit Zhuri Lecka askush nuk i përmende mbiemrin Gruda. Vetë i ati, Zhuri ishte familjarizuar me nofkën Lecka, nuk dihej si iu ngjit kjo nofkë. Ndoshta ngaqë në rini, i ati, Zhuri, ishte shumë i dobët dhe, mbante rroba të gjëra të cilat i vareshin si lecka në trup. Kur ne ndonjëherë e thërrisnim me shaka mikun tonë të fëmijërisë, Genti Lecka, ai nuk e donte veten, nevrikosej dhe na mbante mëri.

Genti me zërin e bukur këndonte këngën: ‘Pikolo gande  amore’, pothuajse njësoj si Kladio Balioni. Por zëri i bukur dhe kënga në gjuhën italiane e bëri të rrihej egërsisht nga xhelati i hetuesisë Bëzi Kërri dhe, të flinte tre net në çimenton e ftohtë të hetuesisë së tmerrshmit ‘Hanit me dy porta. Me të vetmin  mëkat, dashuronte dhe këndonte me kitarë në dritaren e biondinës Kaltërinë. Ai e donte Kaltërinën, por Maxhuni, ati i saj oficer shfrynte e kundërshtonte, meqë Genti kish një xhaxha në burg për agjitacion dhe propagandë. Vonë e morëm vesh, ishte Maxhuni që lajmëroi xhelatin e hetuesisë Bëzi Kërri të plaste Gentin brenda në birucën e tmerrshme të hetuesisë dhe ta shqepte në dru. Xhelati Bëzi Kërri e kërcënoi për burgim të gjatë në Bulqizë, pranë xhaxhait të tij të dashur. Por syshkruari ynë nuk hiqte dorë, qëndronte i heshtur ngulmues, mbështetur në qoshen e furrës së furrxhiut Dudë.

Tërbimi, inati dhe vreri Maxhunit arriti kulmin kur gjeti të bijën Kaltërinë të vallëzonte në sheshin tonë, në shi, zbathur së bashku me Gentin. Si kafshë i egërsuar mbërtheu të bijën nga flokët, pa ja vënë veshin të qarat dhe kundërshtimet e saj, e tërhoqi pothuajse zvarrë brenda në shtëpi. Të nesërmen nuk u morr vesh çfarë ndodhi me të bukurën Kaltërinë.  I ati, Maxhuni qysh herën në mëngjes e nisi me kamionin e mbuluar të repartit ushtarak dhe e martoi Kaltërinën në një qytet të vogël verior me kolegun e tij oficer.

Ikja dhe martesa e Kaltërinës në veriun e largët e trishtoi Gentin, u mbyll në vetvete dhe nuk e këndoi më këngën: E vogla e madhja dashuri’. Vonë u martua me topolaken Irida, e mëhallës së Rrotës, meqë dhe ajo kish një dajë në burg për agjitacion dhe propagandë.

Dikur Genti punoi vite me radhë në ndërmarrjen e artistikes, në repartin e bakrit. Ai mbahej si mjeshtri më i mirë i punimit të bakrit.

Në rrëzimin e monumentit të diktatorit ishte Genti që solli kavon e trashë nga ofiçina e ndërmarrjes, ja hodhi monumentit në qafën e bronztë dhe, së bashku me të tjerët e tërhoqën zvarrë në rrugët e qytetit. Por i zellshmi xhelati i hetuesisë Bëzi Kërri ishte rrotull, e fotografoi, ditën e nesërme i shkuan në shtëpi herët në mëngjes e arrestuan dhe e lanë dy javë në birucë.

Genti shkoi tre herë nga malet në Greqi të gjente punë të qëndrueshme, por nuk i eci. Në pazarin e vjetër që restaurohej, mori me qira një punishte të vogël për punime bakri.

Para se të ikja në mërgim shkova takova Gentin në punishten e vogël që kish hapur ai për punimin e bakrit, përballë Hanit të Merkurit. Shtyva derën e vjetër me sup dhe hyra brenda. Ajo ishte më shumë një furrik se një punishte punimi bakri, e ngushtë, tavan të ulët. Mbi kokën e Gentit endej një re e përhime pluhuri. Genti nuk më ndjeu, trup përkulur mbi gurin smeril pastronte sipërfaqen e jashtme një kazani të vjetër bakri.

‘Hej, Genti,’ thirra.

Genti ndërpreu punën dhe, mbylli gurin smeril. Drejtoi trupin, ngriti mbi ballë syzet e pluhurosura me grimca bakri. Fshiu  duart e njollosura pas mësallës së madhe të lëkurtë, dhe duke qeshur më përqafoi me kujdes mos më ndoste. Shpëlau gojën në lavaman nga grimcat e pluhurit. Mbushi gojën përsëri me ujë, e bëri një copë herë gargarë të pastronte fytin dhe pështyu. Hapi krahët si të ish në mes të skenës dhe këndoi këngën e Kladoi Balionit. Ndërpreu këngën në çast, më vështroi në mënyrë enigmatike dhe më pyeti:

‘Pra, vendose të largohesh?’

‘Po,’-iu përgjigja ultas me ton të trishtuar.

‘Hëm, ndërsa për mua; vendlindja ime është e vogla e madhja dashuri,- foli me ton solemn, por në të kish brenda ironi.’

Ulur në ndenjësen e avionit, dëgjoja këngën që më lidhte na rininë tonë të varfër por të bukur, ‘Pikolo grande amore’ të Kladio Balioni dhe, pyeta veten:

 ‘Vallë ç ‘behet tani miku im i hershëm Genti Gruda?

 Pa e kuptuar më mbërtheu malli për të. Në çast vendosa, sa të mbërrija në qytetin tim të lindjes ndër të parët që do të takoja do ish miku im i hershëm, i miri, syshkruari, Genti Gruda.

Shumë ndodhi më kujtoheshin me sy shkruarin Genci Grudën dhe miqtë e tjerë, kur ecja mbas vitesh mungesë në rrugët e kalldrëmta të qytetit tim të lindjes dhe kënga e Kladio Balioni: ‘E vogla e madhja dashuri’ më ushtonte në veshë.

Tashmë shumë gjëra kishin ndryshuar. Furra e furrxhiut Dude ish e rrënuar, në dritare një lajmërim me germa të shtrembra: ‘Është në shitje’. Lëfyti i broncet i çezmës së Marinës topalle ishte bllokuar me koçan misri. Vetëm muri i ngurtë i lëmyshqet i profesor Manit vazhdonte të qëndronte solit.

Sheshi ynë i vogël i fëmijërisë, ku çdo gur i kalldrëmit të lëmuar kish një ngjarje dhe kujtim, bota jonë e vogël dhe e madhe, tani nuk kish më ato gurrë të lëmuar, të rrumbullakët, por gurë gjithë grençka, të dëmtuar nga makinat.

Koha ishte e vranët dhe filloi të rigonte një shi i imët si i situr në sitë.

Dhe kur mendova të kthehesha të shkoja drejt qendrës së qytetit të interesohesha për hotel, krahu mu mpi, u bë si dru. Valixhja e udhëtimit më ra nga dora nga e papritura çmerituese, gati çmendurake. Sheshi ynë i vogël i fëmijërisë, u kthye përmbys, shtëpitë përreth u gërmuqën, gjithçka filloi të lëvizte kokë poshtë, në mënyrë marramendëse.  Mbylla një moment sytë, i shtrëngova fort derisa më dhimbën, të mblidhja veten. Më dukej e pabesueshme, marrake, kur pashë syshkruarin, të mirin shok të fëmijërisë, Genti Gruda kërrusur, flokë bardhë, përthyer më dysh, si pikëpyetje e shekullit të njëzet e një, jo mbi gurin smeril kur punonte bakrin, por gërmuqur në koshin e pistë të plehrave. Genti qe bërë ekuacion i errët, pa zgjidhje. Shteg i verbër i ëndrrës së vrarë.

Miku im i mrekullueshëm gërmonte në kazanin e plehrave dhe, me këmbë, me inat shtynte, një qen e dy mace. U shtanga, nga vendi s’lëviza. T’i tërhiqja vëmendjen u kollita, por ai nuk ma vari, vazhdonte kërkimin.

-Hej, o Genti,- bërtita si dikur.

Ai me maraz ngriti kryet, i përskuqur gati për sherr por, kur më pa, më njohu, dielli si qelq në mijëra copa u thye. U kapërdi me vështirësi dhe fshiu lotët e patretura, ngelur në rrudhat si brazda. Sytë e shkruara iu bënë të errëta, det me dallgë në shtrëngatë. Nuk dinte  çfarë të më thoshte, u ndje tmerrësisht ngushtë. I pështjelluar fërkoi sytë i bëri flakë të kuqe dhe mërmëriti zë ngjirur:

-Veshuli me rrush qenka në gjendje të mirë. He, he, s’i lashë ta gllabëronin këto kafshë!

-Genti, – i fola zë ulët, gati në lutje.

Miku im i hershëm me shikim të bredhur gjetiu, gërhiti zë të çjerrë:

– Hej, miku im, udha që shpresuam dhe luftuam së bashku, këndonim së bashku: ‘Pikolo grande amore. E vogla e madhja dashuri, doli e shtrembër,  na zhgënjeu, na vuri brirë…

Nuk mund të flisja të thosha qoftë dhe gjysmë fjale më ishte ngurtësuar gjuha, bërë gur, nga temperatura e ulët akullnajore e zhgënjimit…

U largova nga miku im Genti Gruda me ndjenjë të thellë trishtimi, peshë të rëndë sa një mal në gjoks, duke tërhequr zvarrë valixhen e udhëtimit, të gjeja hotel, i huaj në vendlindje. Mbasi e shita shtëpinë para se të ikja për të paguar biletat e udhëtimit.

Kur… mu bë sikur përsëdyti, një dorë e fshehtë më mbërtheu këmbët si në mengene, më thau gjuhën bërë trokë, mpiu mendjen dhe nuk më lejonte të lëvizja prej vendit. Nuk u besoja syve; në vendin ku dikur ishte shtëpia e vjetër e Cile Qorrit, lartohej një godinë katër kate dhe në ballë të saj ish shkruar: MODA MODERNE BËZI KËRRI dhe bijtë.

KRISTAQ@ TURTULLI

2010 – 2025