XHEZAIR ZAGANJORI

PJESA E DYTË

Gjatë gjithë kësaj periudhe intensive, diplomacia naziste po vepronte me shpejtësi edhe në Shqipëri. Burimi kryesor i informacionit e bashkëpunimit të tyre për krijimin e Qeverisë së re shqiptare ishin kontaktet që kishin në këtë kohë veçanërisht me Xhafer Devën, që vinte nga një familje patriote prej Mitrovicës së Kosovës, i cili kishte studiuar në Kolegjin Amerikan të Stambollit, si dhe me Vehbi Frashërin, djalin e patriotit e nacionalistit të njohur shqiptar Mehdi Frashëri. Sipas disa autorëve gjermanë, që të dy (Deva dhe V.Frashëri), prej kohësh kishin kontakte me autoritetet naziste, ndaj kishin fituar edhe statusin “V-Person” (Vertrauensperson), që do të thotë ishin të besuar për shërbimin informativ të Rajhut gjerman.

Në këtë drejtim duhet të ketë luajtur rol të rëndësishëm edhe punonjësi i Konsullatës gjermane në Tiranë Franz von Scheiger, përmendur më sipër. Pikërisht këta persona duhet t’u kenë propozuar autoriteteve naziste të vënë në “krye të punëve në Shqipëri” Mehdi Frashërin, që megjithëse në këtë kohë ishte 71 vjeç, dallohej si jurist i shquar (delegati shqiptar në Lidhjen e Kombeve dhe Konferencën e Ambasadorëve të vitit 1921, ku u riafirmuan pavarësia e shtetit shqiptar dhe kufijtë e përcaktuara në Londër më 1913), e person me integritet, që sipas Neubacherit, “në qëndrimet e tij nuk ishte tërhequr apo ndikuar as nga ofiqet, as nga paraja dhe as nga kërcënimet e italianëve”. Ai kishte bërë thirrje për rezistencë të armatosur ndaj pushtimit italian dhe kishte kundërshtuar në vazhdimësi sundimin e tyre në Shqipëri. Ai mendonte se shqiptarët duhej të vepronin shpejt, pasi me rrëmbimin e sovranitetit nga Italia Fashiste, pas Luftës, territoret shqiptare do të shërbenin si plaçkë tregu për vendet fqinje. Për këto arsye, Qeveria e Musolinit e kishte marrë Frashërin në Itali dhe e mbante nën mbikëqyrje (lëvizje të kufizuara) në hotelin “Viktoria” të Romës. Mehdiun e shoqëronte aty vajza e tij, Mediha Frashëri. Këto ide përcillen qartë në telegramin e Karl Ritterit në Berlin më 11 shtatorit 1943, për ambasadorin gjerman në Romë, ku thuhet: “1)Personaliteti politik shqiptar Mehdi Frashëri është parashikuar të luajë rol të rëndësishëm në Qeverinë e Re shqiptare. Para disa kohësh është marrë nga italianët jashtë Shqipërisë dhe mbahet nën mbikëqyrje në Romë, në hotelin ‘Viktoria’. Nuk e dimë nëse vazhdon të jetë aty. Duhet ta gjeni sa më shpejt dhe ta dërgoni me avion në Tiranë. Për efekt sigurie të shoqërohet nga një person. Në Tiranë ta dorëzoni z. Frashëri tek i Dërguari i Posaçëm Hermann Neubacher, tek Konsulli i Përgjithshëm Martin Schliep, ose tek Majori Franz von Scheiger. 2)Për qëllime politike e ushtarake, në Shqipëri na duhen shuma të mëdha parash në monedhë shqiptare. Ndaj përpiquni të merrni sa më shumë kartëmonedha shqiptare që ndodhen në Banka di Roma, për t’i dërguar ato sa më shpejt me avion në Tiranë. Nëse është e mundur, të dërgohen me të njëjtin avion me të cilin do të fluturojë Mehdi Frashëri, por megjithatë, ai nuk duhet të ketë fare dijeni për dërgesën e këtyre parave…”

Berlini një telegram të dytë drejtuar Ambasadës në Romë, ku kërkon “të bëhet ç’është e mundur për të marrë sa më shumë banknota shqiptare për t’i dërguar në Tiranë, …dhe për të siguruar sa më mirë në Banka di Roma makinerinë që prodhon kartëmonedhat shqiptare, në mënyrë që të kemi mundësinë ta përdorim sa më parë. Nëse këtë makineri do të duhet ta përdorim më vonë në Tiranë, varet nga zhvillimet në Shqipëri…”.

Në vijim të dy telegrameve të mësipërme, më 16 shtator 1943 afër mesnatës, Ambasada gjermane në Romë vë në dijeni ambasadorin Ritter se:” 1)…nesër paradreke më 17 shtator, nën shoqërimin e një oficeri gjerman dhe një punonjësi të ambasadës sonë, Mehdi Frashëri do niset me avion për në Tiranë. Atje do ta dërgojmë menjëherë tek i dërguari i Posaçëm Neubacher, ose konsulli Schliep…, 2) Marrja e arit dhe banknotave u realizua sot me sukses përmes një aksioni të befasishëm nga një Komando SS, në praninë edhe të një zyrtari nazist të shërbimit me jashtë. Nga ky aksion u morën këto vlera: a)Banknota shqiptare në prerje të ndryshme në vlerë prej 120.513.902 Franga Ari; b)Monedha ari në 23 thasë të vegjël, në vlerë monetare prej 435.070 Franga Ari; c)Lingota Ari në 49 arka (losen Barren) dhe 29 kuti më të vogla (Kistchen Barren) që sipas dokumenteve italiane, kanë një vlerë prej rreth 7.627.756.90 Franga Ari…”.

Siç dihet, banknotat u dërguan që të nesërmen me avion në Tiranë, së bashku me Mehdi Frashërin. Ari u dërgua në Berlin. Ai u gjet nga Aleatet në Kriporet e Merkersit/Berlin në maj 1945.

SHPALLJA E PAVARËSISË

Duke u kthyer sërish në angazhimet e Neubacherit si i Dërguar i Veçantë i Rajhut për Europën Juglindore, rikujtojmë se me këtë cilësi ai mbërriti në kryeqytetin jugosllav më 8 shtator 1943, ditën kur Eisenhoëer dhe Badoglio bënë të njohur Armëpushimin e Cassibiles. Një ditë më vonë, më 9 shtator 1943, Neubacher informonte Ambasadorin Ritter në Shtabin Qendror nazist se në Shqipëri do të shkonte të nesërmen më 10 shtator, i gatshëm për të zbatuar planin për shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë dhe bashkimin e saj me trojet e tjera shqiptare, përpunuar nga Shtabi Qendror në Berlin me vullnetin dhe dijeninë e Hitlerit dhe Gëbelsit (biseda e tyre mbi këtë temë ndodhet e zbardhur si dokument në Keesigs Archiv der Gegenwart). Në fakt, për arsye teknike, fluturimi u shty për datën 11 shtator. Në këtë ditë, shoqëruar nga Majori Franz von Scheiger, Neubacher u nis me avionin Heinkel III nga Beogradi, për të shkuar për herë të parë në Shqipëri (Tiranë). Avioni shoqërohej edhe nga tre avionë të tjerë gjermanë JU52, në të cilët ishin të gatshëm 60 ushtarakë të Divizionit Brandenburg.

Sipas Neubacherit, me një avion tjetër gjerman, Storch, kishte mbërritur po atë ditë në Tiranë nga Mitrovica edhe Xhafer Deva. Detyrat imediate të Neubacherit në Shqipëri do të ishin krijimi i një Komiteti Kombëtar me cilësinë e Qeverisë së Përkohshme, e cila duhej të shpallte sa më shpejt pavarësinë e Shqipërisë së Re. Pas këtij hapi, Komiteti Kombëtar duhej të mblidhte Asamblenë Kombëtare të shtetit shqiptar. Me të mbërritur në Tiranë, Neubacher mori menjëherë informacion mbi çështjen e krijimit të Komitetit Kombëtar. Sipas këtij informacioni, mbi këtë çështje paraqiteshin dy grupime kryesore, njëri i përfaqësuar nga Ibrahim Bej Biçaku, i cili kishte studiuar në Vjenë (ishte djali i patriotit të madh shqiptar Aqif Pasha i Elbasanit), ndërsa grupin tjetër e përfaqësonte Xhafer Deva. Mes tyre kishte mosmarrëveshje të shumta lidhur me funksionimin e këtij mekanizmi. Pas shumë diskutimeve, më 14 shtator, dy grupimet ranë dakord që Komiteti Kombëtar të përbëhej nga “20 figura të njohura politike të respektuara në popull” dhe se në krye të këtij Komiteti të vihej Ibrahim Bej Biçaku, i cili do të ishte kështu njëkohësisht edhe Kryeministër i kësaj Qeverie Provizore. Ministër i Brendshëm do të ishte Xhafer Deva. Po në këtë ditë, pra më 14 shtator 1943, Komiteti Kombëtar, përmes një deklarate të shkruar nga Neubacher e të miratuar edhe në Shtabin Qendror në Berlin, shpalli pavarësinë e Shqipërisë së Re, e cila do të përfshinte në territorin e saj edhe Kosovën, trojet shqiptare në Serbi e Maqedoni, si dhe Çamërinë. Në darkë, një delegacion i këtij Komiteti u prit nga Neubacher në Konsullatën gjermane në Tiranë, i cili i paraqiti atij lutjen që Shqipëria e Re të njihej sa më parë nga Rajhu. Neubacher kujton se ai u premtoi ta bënte shpejt këtë, gjë që shkaktoi “…entuziazëm tek delegacioni shqiptar”. Por ai kujton gjithashtu me cinizëm se “…kjo lumturi për këtë ditë historike u ndërpre kur bashkëshortja e Konsullit të Përgjithshëm, si mikpritëse, hapi dy shishe shampanjë, të cilat u pritën me padurim nga baballarët e etur të kombit shqiptar….”. Të nesërmen me 15 shtator Neubacher do të nisej për në Beograd dhe pasi përgatiti raportin për zhvillimet në Shqipëri, më 16 shtator u nis për në Shtabin Qendror në Berlin. Sipas tij, Hitleri u kënaq shumë për këto zhvillime pozitive në “..cepin e fundit romantik të Europës…”. Nga Berlini, Neubacher do të kthehej shpejt në Beograd dhe prej aty, me datë 20 shtator 1943 do t’i dërgonte Ribbentropit këtë telegram: “…Sapo mbërrita në Beograd, u informova nga bashkëpunëtorët e mi në Tiranë se këto ditë ka arritur kulmin propaganda komuniste dhe ajo angleze kundër Komitetit Kombëtar. Javën që kaloi, në Shqipërinë e Mesme janë hedhur me parashutë disa oficerë britanikë. Konstatohet gjithashtu një rritje e dukshme e simpatizantëve anglofile në qytetet shqiptare. Në këto rrethana, Qeveria e Re shqiptare ka shumë nevojë për mbështetjen tonë…”.

KOMITETI KOMBËTAR

Më pas, Neubacher do të nisej në Shqipëri dhe informacioni i mësipërm do të plotësohej më tej 5 ditë më vonë, pra më 25 shtator 1943, përmes një telegrami relativisht të gjatë, që ai i nis nga Tirana ambasadorit Ritter në Berlin. Aty thuhet:”1)Për shkak të humbjeve në fronte të ndryshme në Europë, në Shqipërinë e Vjetër, veçanërisht në qytete, mbisundojnë aktualisht vlerësimet jo të mira për trupat gjermane. Shumica e tyre shpresojnë për një zbarkim të shpejtë të Trupave Aleate në Shqipëri. Për këto arsye ne na kanë dalë shumë vështirësi në komunikim, biles edhe me simpatizantët tanë të shtresës së lartë të popullsisë, të cilët, për shkak të emrit të familjes dhe të pronave që kanë, ndikojnë shumë në mbështetjen sa më të gjerë që i duhet dhënë Komitetit Kombëtar… Sot kisha një bisedë të gjatë mbi këtë temë me Mehdi Frashërin, i cili më paraqiti të njëjtat shqetësime… Mehdi Frashëri ka ardhur nga Roma me besimin që së bashku me miqtë e tij me influencë në Shqipëri, të krijojë një qeveri kombëtare, por kohët e fundit është tërhequr pak, sepse ndjehet i zhgënjyer nga situata e përgjithshme e luftës në Europë. Në këtë çështje mund të ketë megjithatë njëfarë lehtësimi, pasi ekziston mendimi se zbarkimi i mundshëm i Trupave Aleate në Shqipëri nuk mund të bëhet të paktën deri në fund të këtij viti (1943).

2)Situata e brendshme në Shqipëri është përkeqësuar ditët e fundit edhe për shkak të shpërbërjes anarkike të divizioneve italiane. Një bandë komuniste sulmoi pak ditë më parë në afërsi të Krujës trupat gjermane. Prandaj e udhëzova edhe një herë zotin von Scheiger të angazhohet me të gjitha forcat për të përgatitur mbajtjen e Asamblesë Kombëtare që është parashikuar të organizohet më 4 tetor 1943. Nëse do të ketë pengesa për këtë qëllim nga armiqtë tanë, do të detyrohemi ta shtyjmë atë për më vonë…”. Po më 25 shtator 1943, Neubacher do të niste nga Tirana për Ambasadorin Ritter edhe një telegram tjetër, në të cilin thekson se “… Së bashku me Gjeneralin Geib dhe Konsullin e Përgjithshëm Schliep takuam mbrëmë me 24 shtator ora 21.00 Presidentin e Komitetit Kombëtar Shqiptar, i cili drejton Qeverinë Provizore. Atij i dorëzova deklaratën me shkrim të Qeverisë së Rajhut në mbështetje të Komitetit Kombëtar. Kryeministri Biçaku e pranoi me kënaqësi deklaratën, duke vënë në dukje simpatinë e shqiptarëve ndaj Gjermanisë së Re dhe Fyhrerit të saj…”. Telegrami është i shkurtër e tepër formal, por Neubacher vë në dukje manipulimin dhe situatën qesharake rreth paraqitjes së tij “dinjitarëve shqiptarë”. Sipas tij, në procesin e paraqitjes së dokumenteve të tillë ka formalitete që vlerësohen shumë më tepër në vendet e Lindjes se sa në Perëndim. Ndaj ky telegram duhej rishtypur, duhej qepur me spango në një dosje serioze dhe duhej vulosur. Zonjusha Lützen në Konsullatë u përpoq të sajonte diçka, por pa sukses. Megjithatë, u gjet një “zgjidhje”. Në fund të deklaratës u shënua se kopja origjinale e këtij dokumenti do të ruhej në arkivën e Konsullatës gjermane në Tiranë. Ky argument iu përcoll me gojë edhe palës shqiptare dhe… çështja u mbyll. Megjithatë, risqarojmë se deklarata e mësipërme nuk shoqërohej me njohjen zyrtare dhe vendosjen e marrëdhënieve diplomatike me Shqipërinë e Re. Ky veprim do të bëhej vetëm më 12 korrik 1944.

ASAMBLEJA KOMBËTARE

Siç kishte parashikuar edhe Neubacher në telegramin e tij të dt.25 shtator dërguar në Berlin, punimet e Asamblesë Kombëtare nuk filluan me 4 tetor por u shtynë për më vonë. Praktikisht punimet e saj u zhvilluan nga 16 deri më 23 tetor 1943, në Pallatin e Mbretëror (sot Pallati i Brigadave). Asambleja kishte rreth 250 delegatë të ardhur nga të gjitha trojet shqiptare. Neubacher përshkruan me hollësi punimet e Asamblesë, duke vënë në dukje ndër të tjera se që në fillim, si kryetar të saj zgjodhi studiuesin e shquar elbasanas dhe patriotin shqiptar, Lef Nosi, firmëtar i Deklaratës së Pavarësisë më 28 Nëntor 1912. Më pas, Asambleja deklaroi mbështetjen për Fuqitë e Boshtit si dhe anuloi të gjitha aktet ligjore të miratuara gjatë pushtimit italian, që vinin në kundërshtim me interesat e vendit. Me detyrën e Kryetarit të Shtetit u zgjodh Këshilli i Lartë i Regjencës me 4 persona, të cilët duhet të përfaqësonin 4 besimet kryesore në Shqipëri. Konkretisht, si Kryetar i Parë u zgjodh Mehdi Frashëri i besimit bektashi, i cili pavarësisht hezitimeve për pranimin e kësaj detyre, i “mallëngjyer” u detyrua të dorëzohej nga “thirrjet e zjarrta” të pjesëmarrësve në Asamble. Tre të tjerët ishin Lef Nosi i besimit ortodoks, Pater Anton Harapi i besimit kristian dhe patrioti dibran Fuat Dibra i besimit mysliman. Kryetari i Regjencës parashikohej të ishte me rrotacion njëvjeçar, por praktikisht në këtë funksion qëndroi vetëm Mehdi Frashëri, pasi Lef Nosi dhe Fuat Dibra ishin shumë të sëmurë (Fuat Dibra do të ndërronte jetë në fund të shkurtit 1944), ndërsa dijetari i shquar e atdhetari Pater Anton Harapi fillimisht nuk mori pjesë për arsye se priste pëlqimin e Vatikanit për këtë detyrë, gjë që iu dha më 13 janar 1944. Megjithatë, ai do të deklaronte sërish se nuk do ta ushtronte në asnjë rrethanë detyrën e Kryetarit të Regjencës, pasi në këtë funksion do t’i duhej të konfirmonte përfundimisht rastet e dënimit me vdekje nga gjykatat e vendit, gjë që binte në kundërshtim me besimin kristian.

Më pas, Asambleja Kombëtare zgjodhi Qeverinë e Re që do të zëvendësonte Komitetin Ekzekutiv të Përkohshëm. Kryeministër do të ishte patrioti Rexhep Mitrovica, ndërsa Xhafer Deva mbetej ministër i Brendshëm. Ministër i Ekonomisë u zgjodh Ago Agaj, ministër i Jashtëm Bahri Omari, Sekretar Shteti Vehbi Frashëri. Në fund u ra dakord që Asambleja Kombëtare të kthehej në Kuvend Kombëtar. Meqë Lef Nosi u caktua në Regjencë, Kryetar i Kuvendit u zgjodh patrioti korçar Idhomene Kosturi, i cili shumë shpejt, më 5 nëntor 1943, do të vritej në rrugë nga një i ri, i cili, sipas procesit gjyqësor, e kishte marrë këtë “detyrë” prej njësitit gueril të qytetit të Durrësit. Neubacher vë në dukje se punimet e Asamblesë ishin të suksesshme dhe u zhvilluan në një atmosferë të qetë, me përjashtim të një incidenti të dt.18 tetor, që shkaktoi një konfuzion të shkurtër. Ai sqaron se bëhet fjalë për një grup partizanësh që nga distanca qëlluan me një top italian në drejtim të Pallatit Mbretëror ku ishte Asambleja. Megjithatë, sipas tij, “…shpejt ndërhynë ushtarët gjermanë, të cilët rikthyen menjëherë rendin e qetësinë”. Duke pasur parasysh këto zhvillime, më 30 nëntor 1943, Viktor Emanueli do të hiqte vetë dorë nga titulli Mbret i Shqipërisë.

/Gazeta Panorama