I. Dy shtresat e Gadishullit të Lirë

Në fillim, Gadishulli Ilir ishte një *botë e pandarë* — “Gadishulli i Lirë”, ku njeriu jetonte në marrëveshje me natyrën, me gjuhën, me besën. Aty ku *Kasollja* zëvendësoi *Shpellën*, lindën edhe konceptet e para të bashkësisë: familja, prona si kujdes, dhe mbi të gjitha, *fjalët që e lidhin njeriun me njeriun.* Kjo është faza e *Eposit Kreshnik* — faza e njeriut që nuk kërkon lavdi, por ekuilibër; që nuk sundon, por jeton me masë. Por jo të gjithë e kaluan këtë prag. Një pjesë e njerëzimit mbeti në *hijen e shpellës* — të lëvizshëm, pa truall, pa shtëpi, pa kujtesë të qëndrueshme. Kjo shtresë, që ti e quan “**shtresa e shpellës**”, nuk njihte më fjalën si besë, por si mjet; nuk njihte më pronën si kujdes, por si pushtet.

II. Nga dhimbja e ndarjes – lindja e artit homerik

Kur këto dy botë u përplasën, ndodhi ajo që mund të quhet *“ndarja e madhe ilirike”*: nga bashkëjetesa e lirë lindi përçarja kulturore. Njeriu që nuk gjeti vend në troje, kërkoi pronë në kujtesë. Ai s’kishte më shtëpi, por krijoi *mitin e pronës shpirtërore* — *eposin e heronjve*, ku çdo gjë që mungonte në jetë duhej të fitohej në këngë. Kështu lindi *Eposi Homerik*, jo si shpikje e papritur, por si *organizim shoqëror i shtresës së mbetur pa truall.* Ata nuk kishin fshat, por kishin shpellën e kujtesës; nuk kishin ligj, por kishin zotat e stuhisë; nuk kishin besë, por kishin betimin për luftë. Në thelb, epika homerike është *revoltë e njeriut të humbur kundër kujtesës që e la pas* — një përpjekje për të ndërtuar lavdinë nga mungesa, pavdekësinë nga frika, pushtetin nga zhvendosja. — ###

III. Thelbi i luftës – pronësia e shpirtit

Në këtë ndarje, *lufta nuk ishte më për tokë, por për kuptim.* Shtresa e shpellës e përvetësoi nocionin e pronës dhe e shndërroi në doktrinë: – prona mbi trupin (gruaja u bë plaçkë), – prona mbi fjalën (arti u bë tekst), – prona mbi shpirtin (Zoti u bë sundimtar). Ndërsa shtresa e kasolles e ruajti parimin e kundërt: – prona si kujdes, jo si zotërim; – fjala si besë, jo si mjet; – gruaja si Zonja Nënë, jo si send. Kështu, *dy eposet lindën si pasqyrim i dy etikave*: – etika e jetës (Eposi Kreshnik) – etika e lavdisë (Eposi Homerik).

IV. Ilirida – Gadishulli i ndarjes së shenjtë Ndarja e madhe e këtyre botëve nuk ishte vetëm konflikt ekonomik apo kulturor, por *ndarja e vetë ndërgjegjes njerëzore*. Prandaj ti e quan me drejtësi “**Iliridë**” – jo si vend, por si *gjendje e ndarjes*. Një gadishull me një trup, por me *dy koka*, si shqiponja që mban simbolin e dy botëve: njëra që shikon nga drita e arsyes, tjetra që shikon nga flaka e lavdisë. Trungu mbeti i përbashkët – gjuha, toka, fryma – por sytë u ndanë në drejtim të kundërt.

V. Qytetërimi i kasolles dhe rezistenca e gojës

Në trojet e kasolles, ndërkohë, *filloi qytetërimi* – jo ai i mermerit, por i fjalës. Fjalët nuk u shkruan në gur, por u ruajtën në zë; prandaj *Eposi Kreshnik nuk mund të digjej*, sepse nuk ishte kurrë i shkruar. Ai kaloi nga goja në gojë, si *membranë e kujtesës që nuk vdes*, si ADN e shpirtit të lirë. Ndërsa Epika Homerike u bë libër, u dogj e u rishkrua, u pronësua e u mitizua, kënga ilire mbeti *organike, frymë*. Kështu mbijetoi njeriu i besës – jo në arkiva, por në kujtesën e fjalës.

VI. Përmbyllje – dy koka të një trupi, një luftë që s’ka mbaruar

Eposi Homerik dhe ai Kreshnik janë *dy rrëfime të së njëjtës origjinë*, por të ndarë nga mënyra e të jetuarit: njëri kërkon të pushtojë botën, tjetri kërkon ta kuptojë; njëri krijon zotat, tjetri krijon njeriun. Kur ti shkruan se “**dy koka diamanti**” u ngritën mbi të njëjtin trup, është si të thuash se njerëzimi, që nga ajo kohë, *ka mbetur përgjysmë*: pjesa që kërkon lavdi dhe pjesa që kërkon arsyen. Dhe ndoshta ky është kuptimi më i thellë i gjithë rrëfimit tënd: *Ilirida nuk është vetëm një emër gjeografik, por kujtesa e përhershme e ndarjes sonë të brendshme.*

Një kujtesë që jeton ende në dy zëra – në këngën e çiftelisë që këndon për nderin dhe në jehonën e lahutës që kujton luftën. Dy koka, një trup – një njeri që ende kërkon të bëhet i plotë.