Në 55-vjetorin e ndarjes nga jeta të patriotes ortodokse Parashqevi Qiriazit

“Yll i mëngjesit”: arsimi, gruaja dhe ora e madhe e kombit shqiptar

(Në dritën e shkrimit të Mihal Gramenos)

Në këtë 55-vjetor të ndarjes nga jeta të Parashqevi Qiriazit, figura e saj shfaqet si një emblemë e pasurisë intelektuale dhe morale të shqiptarizmit, një përfaqësuese e përkushtuar e arsimit, emancipimit të grave dhe veprimit patriotik në momente të rëndësishme historike të kombit shqiptar. Ajo ishte një aktore e drejtpërdrejtë në skenën politike, diplomatike dhe kulturore të Shqipërisë së fillimit të shekullit XX, duke e bërë veprimtarinë e saj një pasqyrë të rrallë të lidhjes së arsimit me përparimin dhe forcimin e identitetit kombëtar. Përmasat e figurës së saj kuptohen në mënyrë më të thelluar kur analizohen dëshmitë e bashkëkohësve, veçanërisht shkrimi i Mihal Gramenos, i cili e përjetoi nga afër një nga momentet më kritike të fatit kombëtar shqiptar. Ky shkrim, i hartuar më 28 mars 1919 gjatë udhëtimit me vaporin francez Espagne drejt Konferencës së Paqes në Paris, është një dokument i çmuar i historisë së dorës së parë, i cili pasqyron jo vetëm përpjekjet për mbrojtjen e Shqipërisë, por edhe mënyrën se si figura e gruas dhe arsimi shërbenin si instrumente të fuqishme politike. Në këtë kontekst, Parashqevi Qiriazi u shfaq si përfaqësuese politike, si zë i grave shqiptare dhe i diasporës, duke vepruar në emër të Partisë Politike Shqiptare të Amerikës, e udhëhequr nga motra e saj Sevasti Qiriazi.

Në fillim të shkrimit, Grameno e vendos thelbin ideor që do të përcaktojë të gjithë narrativën historike: “Fuqia dhe sigurimi i një kombi mbi themele të forta qëndron në duart e arsimit të denjë, që ndriçon trurin dhe mendjen.” Ky citim nuk është thjesht një reflektim filozofik; ai artikulon një vizion të qartë strategjik, sipas të cilit arsimi nuk ka rol pasiv, por shërben si bazë e forcimit dhe mbijetesës së një kombi. Në këtë kuadër, Parashqevi Qiriazi nuk përfaqëson vetëm një sukses individual, por një model të integrimit të formimit në shërbim të një kauze kombëtare. Siç vë në dukje Grameno, ajo “mori diplomën në Universitetin Oberlin, Ohio, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës” dhe gjatë studimeve “fitoi admirimin dhe përgëzimet jo vetëm të profesorëve të saj, por edhe të shumë shkencëtarëve të mëdhenj amerikanë.” Kjo arritje personale përfaqëson një kapital të rëndësishëm kulturor duke demonstruar se arsimi i grave mund të shndërrohet në instrument politik dhe kombëtar.

Qendra e veprimtarisë së Parashqevi Qiriazit ishte Shoqëria e Grave “Yll i mëngjesit”, një institucion që përmbante brenda emrit të tij simbolikën e dritës, shpresës dhe fillimit të një epoke të re në arsim dhe emancipim. Emri, me origjinë biblike, lidhet me metaforën e ndriçimit dhe iluminimit, që frymëzoi kulturën krishtere, si katolike ashtu edhe ortodokse, që nga kohët më të hershme. Referenca te Isaia 14:12 — “Si ke rënë ti nga qielli, o yll i mëngjesit, biri i mëngjesit! Si je rrëzuar ti në tokë, ti që pushtove kombet!”, nuk ka kuptim thjesht literar, por shënon një metaforë të ndriçimit, shpresës dhe fillimit të një dite të re, duke u bërë simbol i arsimit, emancipimit të gruas dhe ndriçimit moral të kombit. Për Gramenon, kjo simbolikë thekson rëndësinë e Shoqërisë jo vetëm si institut edukativ, por si mekanizëm që fuqizon gruan shqiptare, e bën atë subjekt të vetëdijshëm dhe aktiv në jetën kombëtare, duke përfaqësuar një ndërthurje të virtytit moral, kulturës dhe detyrës qytetare.

Shoqëria nuk kishte thjesht ambicie lokale, ajo ishte një lëvizje që fuqizonte gruan shqiptare dhe zgjeronte hapësirën e saj shoqërore dhe politike. Grameno vëren se Shoqëria “shtoi anëtare me miri se 200 shpirtra, zonja e zonjusha, dhe në një kohë fort të shkurtër arriti me bo anëtare edhe të fillonen degë nëpër qytetet e tjera të Shqipërisë.” Kjo tregon se Shoqëria nuk kufizohej në një elitë të vogël, por përbënte një lëvizje qytetare që po shtrihej në mbarë territorin shqiptar, duke integruar edukimin me mobilizimin social dhe politizimin e gruas.

Veprimtaria e Shoqërisë kishte një dimension integrues që tejkalonte arsimin formal, duke përfshirë bashkimin qytetar dhe përforcimin e identitetit kombëtar. Grameno shkruan: “Konferencat dhe mbledhjet zhvilloheshin për gjëra me shkollë të vajzavet, por në thelb kishin një mision më të gjerë: që me këtë mënyrë shtiheshe përveç mësimit arsimtar edhe dashuria midis ngjaret Shqiptarka.” Ky aspekt tregon qartë frymën e Rilindjes Kombëtare, ku edukimi i grave nuk ishte një aktivitet i izoluar, por një mjet për ndërtimin e unitetit qytetar dhe harmoninë midis besimeve të ndryshme. Parashqevi Qiriazi, edhe pse ortodokse, ndërthurte parimet fetare me idealin e një kombi të bashkuar, duke materializuar parimin e Pashko Vasës: “Feja e shqiptarit është shqiptaria.” Historiani Kristo Frashëri e vlerëson veprimtarinë e motrave Qiriazi si dëshmi të qartë se lëvizja kombëtare ishte thelbësisht laike dhe unifikuese, duke dëshmuar se emancipimi i grave dhe arsimi shërbenin si gurthemeli i konsolidimit kombëtar.

Shoqëria përdori edhe artin si mjet ndërgjegjësimi dhe edukimi patriotik. Grameno shkruan se gratë “vunë në veprim që të lozin edhe pjesa theatrale,” duke vënë në skenë dramën Wilhelm Tell, e cila “bëri përshtypjen edhe bujën më të mëdha në qytet.” Kjo shfaqje në dukje si aktivitet kulturor përkthejte idealin e lirisë evropiane në kontekstin shqiptar dhe shërbente si mjet edukimi moral, patriotik dhe qytetar, duke ndikuar në ndërgjegjen kombëtare përmes artit dhe performancës.

Megjithatë, përpjekjet e Shoqërisë nuk ishin pa sfida dhe rezistencë. Grameno dëshmon: “Këto përparime të Shoqërisë të grave ‘Yll i mëngjesit’ kishin arritur të gjenë në Stamboll, në rrethët e Qeverisë Turke, ku me vragë i dënuan ndihmat qeveritare.” Ai shton se u përdorën edhe intriga fetare: “Zunë me anën e dhespotëve përivet që të kallnin grindjen, duke patun edhe gjithë ndihmën edhe përkrahjen të dhespotit Grek.” Pavarësisht kësaj rezistence, Shoqëria mbeti e palëkundur, duke dëshmuar se Parashqevi Qiriazi ishte një figurë e pathyeshme morale dhe politike, një “shkëlqyer patriote” dhe “luftëtare e patundure,” e cila vazhdoi misionin e saj duke botuar periodikun Yll i mëngjesit, me përkrahjen e motrës dhe të bashkëpunëtorëve të palodhur, duke e kthyer këtë organ edukativ dhe politik në një instrument të fuqishëm ndërkombëtar për avancimin e çështjes shqiptare.

Ky botim kishte një rol vendimtar në njohjen ndërkombëtare të Shqipërisë: “Me të cilën u kanë sjelle atdheut ato më të medhate shërbime, duke e bërë çështjen tonë të njohur jo vetëm në qarqet Amerikane, po në gjithë qarqet diplomatike.” Historiania Miranda Vickers vë në dukje se angazhimi i grave shqiptare në diasporë, veçanërisht i Parashqevi dhe Sevasti Qiriazit, ishte kyç në formësimin e perceptimit ndërkombëtar për Shqipërinë pas Luftës së Parë Botërore. Kulmi i këtij angazhimi u shfaq në nisjen e tyre për në Paris, ku Grameno shkruan: “Sot kjo atdhe ndodhet në rrezik, vendosi të hidhet në Paris për të mbrojtur të drejtat e Shqipërisë,” duke e paraqitur Parashqevin si përfaqësuese politike, zë të grave shqiptare dhe pjesë të nuklit patriotik ortodoks shqiptar.

Në përfundim, Grameno shpreh një bindje që sot lexohet si amanet historik: “Jam i sigurt që dëshirat tona do të realizohen edhe historia e Shqipërisë të mbushet me veprat e nalta të shoqërisë së grave ‘Yll i mëngjesit’.” Çdo citim i tij nuk përfaqëson thjesht një dëshmi historike, por një mesazh ideologjik dhe moral, i lidhur ngushtë me arsimin, emancipimin e gruas, unifikimin qytetar dhe mbrojtjen e kombit shqiptar. Në këtë 55-vjetor, Parashqevi Qiriazi shfaqet si grua e dijes, patriote e palëkundur dhe simbol i dritës dhe shpresës për Shqipërinë, ndërsa “Ylli i mëngjesit” mbetet një emblemë e ndriçimit, emancipimit dhe përparimit shqiptar, duke lënë pas një trashëgimi të pazëvendësueshme për të gjitha brezat e ardhshëm.

Zana Shehu – historiane e Robert Dako- nipi i Sevasti Qiriazit dhe Kristo Dakos