I lindur më 1938-n e i diplomuar për pedagogji shqipe në vitin 1957, ish-pedagogu i shqipes, Ëngjëll Lekaj, rikujton vitet e mësimdhënies së tij në Kinë, në periudhën ‘74-’79, pranë Institutit të Gjuhëve të Huaja në Pekin, kur gjuha shqipe gëzonte një vend të veçantë në këtë vend.

Jemi në vitet e miqësisë së madhe shqiptaro-kineze, periudhën e fundit të Revolucionit Kulturor Kinez, një zhvillim ky që, dy vite pas përfundimit të vet më 1976-n, do të sillte, më 1978-n, dhe ftohjen përfundimtare të miqësisë mes dy vendeve.

Klima e Institutit të Gjuhëve të Huaja, Departamenti i Gjuhës Shqipe, kinezët që mësonin shqipen, atmosfera e pritjes së intelektualëve shqiptarë dhe ndikimi i ftohjes mes dy shteteve, vijnë në këtë intervistë modeste nën petkun e mallit për kohën e rinisë dhe mësimdhënien gjithashtu. Ëngjëlli, tashmë 87-vjeçar, thotë për gazetën “Panorama” se ia ka ënda të kthehet sërish në departament, e ndoshta të japë edhe mësim, një dëshirë kjo që shpreson t’i bëhet realitet, qoftë edhe si një çmallje e fundit.

ALBANA NEXHIPI

Z.Lekaj: Sa vjeç jeni?

Jam 87 vjeç.

Më keni folur shpesh për kujtimet e tua për periudhën kur keni qenë në Kinë dhe në Rusi. Fillimisht ku shkuat…?

Kam qenë në Rusi në vitet ‘60, atje kam ndenjur një vit, pastaj ndërkohë u prishën marrëdhëniet me Rusinë, erdha në Shqipëri. Vazhdova studimet për gjuhë ruse dhe gjuhë shqipe, pastaj u emërova mësues në shkollën “Petro Nini Luarasi” në Tiranë. Në ’74-n shkova pedagog në Institutin e Gjuhëve të Huaja në Pekin. Atje punova pesë vjet dhe pastaj u ktheva në shtëpi. Në Shqipëri më emëruan drejtor të Shkollës Profesionale Komunale, ku punova 12 vjet, derisa dola në pension.

Më rrëfeni pak për periudhën tuaj në Kinë, përse të ka mbetur në zemër kjo periudhë?

Kur shkova në ‘74-n në Kinë ndjeva një kënaqësi të jashtëzakonshme, sepse gjithmonë kam pasur dashuri dhe respekt për Kinën dhe ajo dëshirë që kisha unë m’u plotësua. Eksperiencë kisha në atë kohë, se kur isha i vogël, i ri, mbarova shkollën pedagogjike dhe u emërova mësues në shkollën e fshatit, kështu që gjuhën shqipe e zotëroja mirë. Në Pekin më pritën shumë mirë shefat e katedrës dhe të rektoratit dhe mbas nja dy ditësh unë fillova punë në Institut. Në Institut kisha 34 studentë, të gjithë të rritur, kishin mbaruar shkollën e mesme dhe erdhën të mësonin gjuhën shqipe. Unë ndjeja kënaqësi të madhe që kisha përballë studentët kinezë dhe u jepja mësim çdo ditë në Institut. Në katedrën e Gjuhës Shqipe kishte pesë kolegë kinezë. Njëri ishte shef dhe të tjerët pedagogë të gjuhës shqipe, me të cilët bashkëpunoje dhe ndiheshe si në shtëpinë tënde. Ajo që më ka mbetur në mendje, ishte që studentët ishin shumë të dashur me mua.

Çdo gjë unë ua kisha kushtuar atyre, me punën time të palodhur. Veja çdo ditë në Institut dhe i ndihmoja për artikulimin e gjuhës dhe shumë probleme të tjera gjuhësore. Kjo më ka mbetur në mendje, që studentët qenë shumë të dashur e të respektuar. Nuk pata asnjëherë problem me ta gjatë gjithë kohës që qëndrova në Kinë. Studentët qenë të gjithë kinezë, nga të gjitha krahinat e Kinës. Më ka bërë përshtypje një vajzë nga Mongolia e Brendshme, quhej Kukuin. Edhe sot e kësaj dite e kujtoj si njeriun më të mirë të kursit, e sigurisht edhe studentë të tjerë, siç ishte Magjilon, një tjetër student, Tutuanven, një tjetër shumë i mirë, e të tjerë që unë ua kam harruar emrat. Me kolegët kam shkuar shumë mirë, sidomos me shefin e katedrës të Gjuhës Shqipe, Shjacen quhej, por tani është ndarë nga jeta. Incanlian është një tjetër pedagog që studioi në Shqipëri për gjuhën shqipe dhe Çang, një tjetër vajzë që ishte shumë e apasionuar dhe shumë e respektuar ndaj meje.

E mbani mend çfarë u mësoje studentëve në atë kohë?

Ata më jepnin tekstet në gjuhën shqipe dhe unë ua shpjegoja tekstin.

Ju kujtohet ndonjë element i gjuhës shqipe që u jepej?

Ishin tekste që i bënin vetë ata pedagogët kinezë e me ato tekste vazhdonim ne.

Si ka qenë klima politike atje?

Më ‘74-n kur shkova unë, klima politike qe shumë pozitive. Ajo erdhi dalëngadalë duke u zbehur, sidomos nga viti ‘76-‘77, ku udhëheqësi i Shqipërisë, Enver Hoxha, doli hapur kundër Kinës me preten dimet që sidomos në Revolucionin e Madh Kulturor që bënë ata në ato vite, ne nuk e përqafuam. Në këto momente ne ishim në Kinë.

Në momentin që mes Shqipërisë dhe Kinës qenë këto debate, si perceptoheshin nga ju atje?

Ata nuk reagonin, për arsye se ne nuk ndërhynim në punët e brendshme të tyre e as në problemet që kishin ata me veten. Unë merresha me tekstet që më jepnin, ua shpjegoja e kontrolloja përditë studentët kinezë.

Merrnit juve direktiva nga ambasada për ftohjen e marrëdhënieve?

o, nuk kishim asnjë lloj problemi në këtë drejtim. Ambasada jonë problemin kryesor që kishin ishte të ishim korrekt, të mos bënim probleme me kinezët, të qëndronim shumë korrekt e të mos ndërhynim në punët e brendshme të tyre, kjo ishte porosia e ambasadës, veçanërisht e ambasadorit në atë kohë Behar Shtylla, i cili ishte shumë i përgatitur dhe gjithmonë kur e takonim, pyeste gjithnjë “si shkoni atje me problemet tuaja”.

Meqenëse ju e keni jetuar atë periudhë, është vërtet shumë interesante për të kuptuar se çfarë ndodhi në atë kohë midis njerëzve, shqiptarëve që ishin në Kinë dhe kinezëve që ishin në Shqipëri. Ndihej ajo ftohja e madhe?

Një farë ftohjeje ndihej, por nuk kishte provokime, as me kolegët, as me studentët, ne shikonim punën tonë. Vetëm kishte një heshtje ndaj nesh, nuk ishin shumë miqësorë, kishin nisur të ftoheshin marrëdhëniet tona me kinezët, se unë ndenja edhe pas prishjes së marrëdhënieve, deri më ‘79- n kam qëndruar si pedagog, por nuk kam pasur asnjë lloj provokimi.

Ata e ruajnë katedrën e Gjuhës Shqipe edhe sot…

E kanë akoma, vetëm se e kanë bashkuar me rumanishten.

Keni mbajtur ndonjë kontakt me kolegët?

Jo, nuk kam mbajtur asnjë kontakt me ta, sepse… qenë ftohur marrëdhëniet me Kinën dhe ne shihnim punën tonë, nuk kishim më kontakte me ta.

Keni vajtur më vonë gjatë viteve të demokracisë pastaj? Pas viteve ‘90, ke dashur ta shohësh katedrën?

Para nëntë vjetëve, djali i madh punonte me kinezët në Shangai dhe atje kishte lidhur punën me një kompani kineze. Më mori dhe mua në Kinë. Vajta dhe që ditën e parë, kërkova që të shkoja në vendin ku kisha jetuar, në “Hotelin e Miqësisë”, “Jui Pinguan”. Bashkë me djalin bëmë disa xhiro nëpër disa ambiente, restoranti, pishina, ambiente të tjera të përbashkëta dhe unë ndjeva një kënaqësi të jashtëzakonshme, sepse kisha jetuar aty pesë vjet. Vizitën e parë e bëra tek shtëpia ku kisha jetuar, në katin e parë. Ajo ishte e mbyllur, por nga jashtë dukej dritarja, ambienti, të gjitha. Për para shtëpisë, kishim një ambient jashtëzakonisht të bukur të pyllëzuar, ku ne zakonisht rrinim dhe djemtë e mi të vegjël luanin.

Keni jetuar edhe në Kinë, edhe në Rusi në periudhën e komunizmit…

Në Rusi shkova si ushtarak. Aty më dërguan në një akademi ushtarake. Akademia e Radiolokacionit quhej ajo, dhe gjendej në Ukrainë, Harkov. Asokohe Ukraina ka qenë një nga Republikat e Rusisë. Aty ndenjëm një vit, bëmë vitin përgatitor, por pastaj u prishën marrëdhëniet dhe ne u kthyem. Dhe aty nuk kam pasur asnjë provokim, asnjë problem nga rusët, kalonim mirë, kishim rroga të mira, jetonim mirë.

Periudha gjeopolitike aktualisht ka rikthyer nën dritën e prozhektorëve Kinën dhe Rusinë. Rusinë si një nga faktorët që po ndikon fort për të rimarrë Ukrainën dhe Kinën si një nga fuqitë ekonomike më të mëdha në botë. Unë nuk e di sa i ndiqni këto lajmet e kohëve të fundit, por me aq sa i njehni të dyja, mund të na bëni një analizë të vogël, si e mendoni ju, se do të vazhdojë sjellja gjeopolitike e të dyjave, duke njohur natyrat e njerëzve…

Me aq sa jam informuar nga shtypi i përditshëm dhe radioja, kam përshtypjen që Kina do të forcohet shumë, do të bëhet një fuqi e madhe ndërkombëtare, qoftë në politikë, qoftë në ekonomi. Kurse Rusia, për mendimin tim, megjithëse është një shtet i fuqishëm shumë, nuk mund të ketë potencialin që ka Kina. E në këtë drejtim, unë mendoj që Kina po ecën me hapa të shpejta në ndërtimin e shoqërisë së vet, që, ata mendojnë socializmin, por sipas modelit kinez, ku kanë futur edhe socializmin brenda, edhe kapitalizmin dhe është një shtet jashtëzakonisht i fuqishëm qoftë politikisht, qoftë ekonomikisht.

Nëse do të të pyesja, mbani mend kinezçe, di të flasësh kinezërisht?

Jo, mbaj mend disa shprehje që më janë bërë postulate, e që i përmend ndonjëherë, si psh: “Rroftë populli kinez/ Vansui, cungozhemi”, apo “Rroftë Mao Ce Duni/ Vansui Mao Tu Si”, ose të këtij udhëheqësit të rinj kinezë, Xi Jipinit, “Xi Jipin vansui” (qesh).

Do kishit dëshirë të ktheheshit sërish në katedrën ku ke dhënë mësim për t’u çmallur?

Kam shumë dëshirë që të shkoj edhe një herë, por jo të rri dy ditë siç ndjenja me djalin, por dy javë.

Keni dëshirë të jepni sërish mësim?

Jo, mësim ndoshta jo, edhe pse edhe atë mund ta bëj, por kjo të ishte lumturia ime më e madhe, të kthehesha edhe një herë në departament e të çmallesha. Do rinohesha me 30 vjet./ Gazeta Panorama