Sot, skena politike në Kosovë ngjan me atë barcoletën e vjetër shqiptare për bujkun që çon derrat në treg, të futur në një thes. Kur e pyesin cili është më i miri, ai përgjigjet shkurt: “Si në fund, si në krye të thesit – të gjithë janë njësoj.” Kështu është edhe thesari ynë politik. Emrat ndryshojnë, por jo aroma. Njëri valëvit flamurin e luftës, tjetri atë të paqes, e i treti librin e moralit, por të gjithë takohen në të njëjtin vend – përfitimin personal dhe klanor.

Orwell do ta quante këtë realitet “shoqëria e derrave të barabartë”. Të gjithë predikojnë barazinë, por disa janë më të barabartë se të tjerët. Dhe kur “revolucioni” mbaron, derrat veshin rroba njerëzore, flasin si njerëz dhe pinë verën që dikur u ishte e ndaluar. E kemi parë këtë film “live”: idealet e lirisë janë kthyer në kontrata tenderimi, flamujt e rezistencës janë shndërruar në mbulesa për korrupsion, ndërsa morali dhe entuziazmi i të rinjve janë bërë monedhë për vetëpromovim. Nga ëndrra për barazi kemi mbetur me një kastë të re që e quan veten ndryshim, por vepron sipas manualit të vjetër të pushtetit.

Në këtë tragjikomedi të përditshme, ne – njerëzit e thjeshtë – kemi mbetur si zombi, duke parë “seri me sy” dhe me shpirt të fikur. Ata që dikur ngritën zërin për liri, dinjitet e drejtësi, sot heshtin nga lodhja dhe zhgënjimi. Ai që dikur quhej sovran – populli – është reduktuar në një numër statistikash zgjedhore. Dhe kjo heshtje është më e frikshme se çdo revoltë, sepse nuk vjen nga paqja, por nga dorëzimi.

Një mik më thotë shpesh, me një cinizëm të ftohtë: “Ne shqiptarët as nuk meritojmë një udhëheqje më të mirë.” Dhe ndoshta, në pamje të parë, ai ka të drejtë. Sepse jemi ne që zgjedhim, me dorën tonë, ata që na grabisin. Jemi ne që kemi përqafuar çdo mashtrues që di të thërrasë “atdheu” dhe çdo moralist që fshihet pas fjalës “drejtësi”. Për një çerek shekulli kemi ndërruar fytyra, por jo thelb; uniforma, por jo zakone. Dhe sa herë që mbaron një epokë, fillon një tjetër – me të njëjtën erë kalbjeje që përshkon të njëjtin thes.

Por asnjëherë nuk e kam pranuar formulën e mikut tim. Nuk besoj se një popull nuk e meriton një udhëheqje më të mirë. Sepse populli nuk është fajtor pse mashtrohet – fajtorë janë ata që e kanë kthyer mashtrimin në profesion. Ky popull i ka provuar të gjithë: “çlirimtarët” që e çliruan vetëm për ta grabitur; “pacifistët” që i falën grabitësit në emër të paqes së tyre personale; dhe “moralistët” e rinj që, në emër të virtytit, kanë ngritur hipokrizinë në sistem qeverisjeje. Të gjithë kanë premtuar drejtësi, por kanë ndërtuar rrjete klientelizmi. Kanë premtuar llogaridhënie, por kanë shkatërruar çdo institucion që mund t’i mbante përgjegjës.

Vjen një pikë kur shpresa pushon së qeni ndjenjë dhe shndërrohet në sëmundje. Është ajo pikë kur një popull, i lodhur nga mashtrimet, ende ecën drejt kutisë së votimit me një naivitet infantil – sikur të ishte hera e parë që voton. Por kjo nuk është më shpresë; është zakon. Është instinkti i mbijetesës së një populli që ende nuk e ka kuptuar se sistemi që e sundon nuk është dështim i rastësishëm, por projekt i qëllimshëm. Një skenë ku çdo aktor luan rolin e vet me përpikëri, ndërsa publiku duartroket me inercion, jo nga besimi.

E megjithatë, ndoshta ende ka një shkëndijë shprese. Ajo nuk gjendet te udhëheqësit që premtojnë shëlbim, por te individët që refuzojnë të bëhen pjesë e turmës së verbër. Te ata që e shohin realitetin pa iluzione dhe zgjedhin të mos përshtaten me rrjedhën. Te ata që ende besojnë se nderi dhe përgjegjësia nuk janë fjalë të vjetra, por vlera që duhen ringjallur. Sepse ndryshimi i vërtetë nuk fillon në podium, por në ndërgjegjen e secilit prej nesh.

Derisa kjo vetëdije të shndërrohet në forcë kolektive, ne do të vazhdojmë të kërkojmë “derrin më të butë në thes”. Dhe çdo zgjedhje do të mbetet përsëritje e së njëjtës farsë, një shfaqje ku ndryshojnë vetëm emrat, por jo rolet. Ne do të mbetemi një popull që kërkon shpëtim nga ata që e mbajnë peng – duke harruar se asnjë popull nuk çlirohet nga jashtë, por nga brenda vetes.

Në fund të fundit, historia nuk është pronë private – as e çlirimtarëve, as e pacifistëve, as e moralistëve të sotëm. Siç do të thoshte Hannah Arendt, “e vërteta nuk ka pushtet, por ka dinjitet”. Dhe ky dinjitet u përket atyre që guxojnë ta thonë të vërtetën, edhe kur ajo nuk pëlqehet. Sepse e vërteta, sado e hidhur, është themeli i çdo ndryshimi të qëndrueshëm. Dhe e vërteta jonë është e thjeshtë: ka ardhur koha për të zbrazur thesin, jo për të zgjedhur çfarë mban brenda tij.