Nga Prof. Dr. Kadri Kryeziu

Ish zëvendës kryetari i parë i Gjykatës Kushtetuese

JU LUTEM, MOS E LËNDONI REPUBLIKËN!

Letër publike drejtuar kolegjit të gjykatësve të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës.

Të nderuar dhe shumë të respektuar kolegë,

në cilësinë e ish zëvendës kryetarit të parë të Gjykatës Kushtetuese, me dashamirësinë më të madhe ndaj institucionit të Gjykatës Kushtetuese, në themelimin dhe ngritjen e të cilit kam kontribuar edhe vetë, i nxitur nga zhvillimet jo të mira në procesin e konstituimit të legjislaturës së nëntë, e ndiej për obligim shtetëror, patriotik dhe profesional që të ju drejtohem me këtë letër.

Para Gjykatës Kushtetuese aktualisht janë dy çështje të rëndësishme, konstatimi i formës së ligjshme të konstituimit përfundimtar të Kuvendit si dhe çështjet procedurale në lidhje me mënyrën e votimit për nënkryetarët e Kuvendit. Konsideroj që trajtimi i kujdesshëm dhe i drejtë i këtyre dy çështjeve është i një rëndësie kritike për kredibilitetin, qëndrueshmërinë dhe funksionimin demokratik të Kuvendit të Kosovës, si organi më i rëndësishëm në hierarkinë institucionale të Republikës së Kosovës.

Arsyeja pse po e shkruaj këtë letër është shqetësimi im që pakujdesia dhe neglizhimi i mundshëm i të gjitha fakteve dhe elementeve relevante mund të rezultojë me pasoja të pariparueshme për funksionalitetin dhe stabilitetin e Republikës së Kosovës.

Ju lutem për pak durim derisa të bëhet shtrimi i të gjitha fakteve dhe elementeve relevante.

Në paragrafin 145 të Aktgjykimit KO124/25, të 26 qershorit 2025, Gjykata ka konstatuar si vijon:

“Seanca Konstituive e Kuvendit, në kuptim të paragrafit 1 të nenit 66 të Kushtetutës është një akt kushtetues që duhet të përmbushet me sukses brenda 30 (tridhjetë) ditëve nga data e shpalljes zyrtare të rezultateve të zgjedhjeve, përmes përmbushjes të të gjitha elementeve thelbësore të konstituimit, përfshirë zgjedhjen e Kryetarit/es sipas paragrafit 2 të nenit 67 dhe nënkryetarëve sipas paragrafëve 3 dhe 4 të nenit 67 të Kushtetutës”.

Ky formulim shërben si bazë për interpretimin dominant publik që Kuvendi nuk mund të konsiderohet i konstituar nëse nuk zgjidhen të gjithë (pesë) nënkryetarët.

Në paragrafin 187 të Aktgjykimit KO124/25, të 26 qershorit 2025, Gjykata ka konstatur si vijon:

“Gjykata konsideron që zhvillimi dhe përfundimi i Seancës Konstituive duhet të udhëhiqet në pajtim me përcaktimet kushtetuese për konstituimin e Kuvendit, Kreun IV (Konstituimi i Kuvendit) të Rregullores së Kuvendit dhe praktikat e deritanishme parlamentare për konstituimin e Kuvendit të Republikës së Kosovës”.

Ky formulim shërben si bazë për interpretimin dominant publik që Gjykata i ka përcaktuar të gjitha praktikat e mëhershme parlamentare, pra jo vetëm çështjen e votimit të hapur, si normë detyruese procedurale për mbarëvajtjen e seancës konstituive.

Konsideroj që, në paragrafin 187 të Aktgjykimit KO124/25, të 26 qershorit 2025, mungesa e qartësisë, në formë të prerë dhe pa ekuivokë, se çka nënkuptohet me fjalën “praktikat e deritanishme parlamentare” e bën Gjykatën bashkëpërgjegjëse për komplikimet dhe ngërçin procedural në vazhdimet e seancës konstituive pas 26 qershorit 2025. Respektimi pikë për pikë i aktgjykimit, mjaftueshëm të qartë, të 18 gushtit 2025, nga ana e kryesuesit Avni Dehari, tregon që mosrespektimi i vendimeve të Gjykatës nuk ka qenë asnjëherë as qëllim dhe as opsion.

Thënë të gjitha këto, konsideroj që, në hapat e mëtejmë të trajtimit të dinamikave kushtetuese rreth seancës konstituive, Gjykata Kushtetuese duhet të jetë jo vetëm e saktë por edhe mjaftueshëm e qartë në konstatime.

Tani, le të kthehemi te çështja e zgjedhjes së nënkryetarëve të Kuvendit, si akti i fundit në procesin e konstituimit të Kuvendit.

Nëse Kuvendi nuk konsiderohet i konstituar pa zgjedhjen e të gjithë nënkryetarëve, po njësoj mund të themi që Kuvendi nuk mund të konstituohet nëse në seancë konstituive nuk e japin betimin të gjithë 120 deputetët e zgjedhur. Logjika është e njëjtë,

Sipas nenit 67 të kushtetutës, Kryesia e Kuvendit është një organ kolegjial me gjashtë anëtarë, Kryetari dhe pesë nënkryetarët e Kuvendit. Rregullorja e punës së Kuvendit, pika 2 e nenit 20, e përcakton që “Mbledhja zhvillohet kur janë të pranishëm shumica e anëtarëve të Kryesisë”, ndërkaq pika 3 e nenit 20 e përcakton që “Vendimi i Kryesisë merret me shumicën e anëtarëve të pranishëm në mbledhje”. Pra, rregullorja e punës, një akt i lartë ligjor i aprovuar me 80 vota (dy të tretat e të gjithë deputetëve), e përcakton që Kryesia e Kuvendit është funksionale nëse në mbledhje marrin pjesë dhe votojnë më së paku katër anëtarë të Kryesisë së Kuvendit.

Një parim i ngjashëm ekziston edhe për vetë Gjykatën Kushtetuese, përkatësisht pikat 2 dhe 3 të nenit 19 të ligjit për Gjykatën Kushtetuese. Sipas ligjit, Gjykata Kushtetuese, si një organ kolegjial i përbërë nga nëntë anëtarë, është funksionale në momentin kur në mbledhje marrin pjesë dhe votojnë shtatë gjykatës.

Për rikujtim, edhe pse ligji e përcakton detyrimin e qartë që Kuvendi të nisë procedurat për zëvendësimin e gjykatësve të cilëve u skadon mandati, për shkak të dështimit të Kuvendit për të realizuar këtë detyrim ligjor, aktualisht Gjykata Kushtetuese i ka vetëm shtatë anëtarë.

Nëse parimi më sipër, i kuroumit si bazë për funksionim, vlen për Gjykatën Kushtetuese, pse ky parim nuk vlen për Kryesinë e Kuvendit, respektivisht Kuvendin?

Nuk mund të përjashtoj mundësinë që Gjykata Kushtetuese edhe mund të vendosë në favor të një interpretimi strikt, pra që Kuvendi nuk mund të konsiderohet i konstituar nëse nuk janë zgjedhur Kryetari dhe të gjithë nënkryetarët e Kuvendit. Por, le të analizojmë implikimet shumë serioze të këtij konstatimi të mundshëm.

Meqenëse jam një nga hartuesit e Kushtetutës, mund të them që, bashkë me 20 vendet e garantuara në Kuvend, ndarja e dy vendeve në Kryesi të Kuvendit për komunitetet jo shumicë është parë si formë e vullnetit të popullit të Kosovës për të afirmuar parime të diskriminimit pozitiv. Por, kjo nuk do të thotë që hartuesit e kushtetutës i kanë veshur komunitetet jo shumicë me të drejtën e vetos në procesin e konstituimit të Kuvendit. As nuk është bërë kjo dhe as nuk ka ekzistuar qëllim e vullnet për diçka të tillë.

Nëse Gjykata Kushtetuese konstaton që Kuvendi nuk mund të konsiderohet i konstituar pa zgjedhjen e dy nënkryetarëve nga komunitet jo shumicë, Gjykata realisht ua njeh të drejtën e vetos komuniteteve jo shumicë.

Le të supozojmë dy situata hipotetike.

Situata e parë: Nëse Gjykata ua njeh të drejtën e vetos në procesin e konstituimit, në një pikë në të ardhmen, gjatë diskutimeve për formimin e qeverisë të cilat nisin që në momentin e certifikimit të rezultateve zgjedhore, komunitetet jo shumicë mund të rrisin pazarin për vete edhe duke kërcënuar se, nëse nuk u plotësohen kërkesat, nuk do të nominojnë kandidatët e tyre për nënkryetarë të Kuvendit.

Situata e dytë: Kushti kushtetues për zgjedhjen e nënkryetarit është aprovimi me 61 vota PËR, pra e drejta e propozimit nuk e nënkupton edhe imponimin e vullnetit për aprovim të këtij propozimi. Shumica shqiptare, për arsye të paspecifikuara politike, mund të mos pajtohet me propozimet e bëra për nënkryetarë të Kuvendit nga radhët e komuniteteve jo shumicë. Gjykata Kushtetuese, por edhe askush tjetër, nuk mund t’ua imponojë deputetëve të shumicës shqiptare që me patjetër duhet ta pranojnë një propozim të caktuar për nënkryetar të Kuvendit.

Pra, i kemi dy implikime tejet negative.

Në situatën e parë e kemi implikimin ku komunitetet jo shumicë fitojnë të drejtën e vetosë, që kushtetuta nuk e njeh si në germë ashtu edhe në frymë. Ndërkaq në rastin e dytë kemi të bëjmë me situatën absurde ku vullneti politik i 100 deputetëve të zgjedhur me rregulla të plota demokratike, nëpërkëmbet nga vullneti i 20 deputetëve të zgjedhur me rregulla të diskriminimit pozitive e që nuk përkojnë me parimet normale të demokracisë.

Konsideroj që të dyja këto implikime, nëse jetësohen nëpërmjet një interpretimi përfundimtar të Gjykatës Kushtetuese, do ta lëndojnë tejmase Republikën tonë, do të prodhojnë pasoja të rënda si për funksionimin demokratik të Kuvendit, si dhe do të shkelin të drejtat e popullit shqiptar të Kosovës, si komuniteti shumicë në Republikën e Kosovës.

Jam thellësisht i skandalizuar me disa qëndrime të bëra nga disa eksponentë politikë, por edhe nga disa juristë, të cilët me zhurmën e tyre kanë instaluar logjikën pro njohjes së vetos për komunitetet jo shumicë në procesin e konstituimit të Kuvendit.

Ky pretendim e lëndon nenin 3 të kushtetutës që Kosovën e përcakton si një shoqëri shumetnike, e përbërë nga shqiptarët dhe komunitetet tjera. Pra përderisa të gjitha komunitetet janë të barabarta para ligjit, dhe përderisa Kosova e njeh të drejtën e komuniteteve që të kenë fjalën e fundit në cështje që prekin të drejtat e tyre themelore, kjo nuk nënkupton që shqiptarët, si komunitet shumicë, si titullar primar të shtetit, mund të kthehen në qiraxhi në shtetin e tyre.

Le ta shpjegojmë edhe më qartë.

Kuvendi i Kosovës i ka 120 deputetë, prej të cilëve 100 zgjidhen në përputhje me rregullat e plota dhe normale të demokracisë, ndërkaq 20 vende realisht janë të falura, si manifestim i vullnetit të komunitetit shumicë për të aplikuar norma të diskriminimit pozitiv për komunitetet jo shumicë.

Realisht, 100 deputetët e zgjedhur direkt nga populli, pra 83 përqind e të gjithë deputetëve të Kuvendit, përbëjnë shtyllën ekzistenciale të vullnetit të popullit të Kosovës për të jetësuar dhe zbatuar Kushtetutën e Kosovës, përfshirë edhe vullnetin për pasur një Kuvend funksional.

Nëse Gjykata konstaton që Kuvendi nuk konsiderohet i konstituar pa zgjedhjen edhe të dy nënkryetarëve, apo vetëm njërit prej tyre, nga komunitetet jo shumicë, atëherë Gjykata Kushtetuese pakëson të drejtat e komunitetit shumicë, gjegjësisht shkel të drejtën e komunitetit shumicë për të pasur Kuvend funksional. Pos që është e papranueshme është edhe në kundërshtim me vullnetin e përfaqësuesve të popullit që e kanë shpallur pavarësinë e kësaj Republike, por edhe mund të prodhojë pasoja të pariparueshme në marrëdhëniet dhe raportet në mes të komuniteteve të ndryshme që jetojnë në Kosovë.

Më lejoni të vazhdoj më tutje edhe me një dimension tjetër.

Problematika me veton nuk vlen vetëm për komunitetet jo shumicë, por edhe me grupet parlamentare nga komuniteti shumicë. Le ta supozojmë situatën ku një parti politike është e pakënaqur me mos përfshirjen e mundshme në Qeverinë e ardhshme, apo edhe me vetë rrjedhën e negociatave për formimin e Qeverisë. Duke konstatuar që Kuvendi nuk mund të konstituohet pa u zgjedhur të gjithë nënkryetarët, një grup i caktuar parlamentar, që kualifikohet për të propozuar një nënkryetar të Kuvendit, thjesht refuzon ta bëjë nominimin për nënkryetar dhe rrjedhimisht, duke e bllokuar procesin, i shantazhon partitë tjera.

Me çfarë fuqie ligjore mund të detyrohet ky grup që patjetër ta bëjë nominimin? Me cilin mekanizëm procedural mund të anashkalohet ky vullnet i mundshëm bllokues? Pra, duke i dhënë veto një grupi të caktuar parlamentar (le të themi grupit të tretë më të madh), Gjykata realisht po e pengon realizimin e vullnetit të shumicës së deputetëve për të konstituar Kuvendin dhe për të proceduar me formimin e Qeverisë.

Nëse e rilexojmë dhe e analizojmë me kujdes gjithçka që u tha më sipër, vimë te konkludimi që, në procesin e konstituimit të Kuvendit, njohja e vetos për një grup të caktuar parlamentar, si nga komunitet joshumicë ashtu edhe nga ato të komunitetit shumicë, e lëndon rëndë demokracinë, funksionimin e institucioneve dhe vetë Republikën.

Pra, Kuvendi duhet të konsiderohet i konstituar që në momentin kur zgjidhen katër anëtarë të Kryesisë së re të Kuvendit, ndërkaq vendet vakante mund të plotësohen në ndonjërën prej seancave të rregullta plenare, kurdo që kandidatët e caktuar i sigurojnë 61 votat e nevojshme.

Tani, le të merremi pak edhe më çështjet procedurale rreth zgjedhjes së nënkryetarëve.

Konsideroj që Gjykata duhet t’ua përkujtojë palëve që asnëjherë nuk ka ardhur në përfundimin që votimi i fshehtë gjatë seancës konstituive është jo kushtetues. Ky spekulim është i dëshmshëm për vetë reputacionin e Gjykatës Kushtetuese. Gjykata duhet t’ua sqarojë palëve që përcaktimi për votim të hapur nuk përbën normë të re detyruese për të gjitha seancat e ardhshme konstituive, por vetëm përcaktim logjik që duhet ndjekur dhe zbatuar në situatat kur nuk ka konsensus mes grupeve parlamentare për votim të fshehtë.

Po ashtu konsideroj që Gjykata duhet të qartësojë nocionin “praktika të mëhershmë parlamentare”. Praktikat parlamentare nuk përbëjnë normë juridike, por as garanci që proceset e mëhershme janë zhvilluar në përputhje të plotë me normat ligjore dhe parimet demokratike.

Neni 67 i kushtetutës dikton që nënkryetarët zgjidhen me 61 vota PËR. Nëse ndjekim logjikën e praktikave të mëhershme parlamentare, në seancat e kaluara konstituive nënkryetarët rëndom janë zgjedhur në pako. Tani, le ta bëjmë pak avokatin e djallit.

Cila është vlera juridike votimit të nënkryetarëve në pako? Në mënyrën si është vepruar deri tani, pra sipas praktikave të mëhershme parlamentare, zgjedhja në pako ligjërisht është e dyshimtë.

Më lejoni t’ua shpjegoj.

Nënkryetari i Kuvendit është subjekt i veçantë i së drejtës, nuk ekzistojnë dy, tre, katër apo pesë nënkryetarë si subjekt në vete i së drejtës. Thënë këtë, nëse kandidatët X, Y dhe Z votohen në pako, si mund ta dimë sa vota i kanë ata veç e veç?

Le të supozojmë që kandidatët X, Y dhe Z në pako i marrin 76 vota. Sa jemi të sigurt që nëse votohen veç e veç, kandidatët X, Y dhe Z do të marrin secili nga 76 vota? Apo sa jemi të sigurt që nëse X dhe Y votohen në një pako, dhe Z votohet veçmas përsëri do t’i marrin 76 vota?

Zonja Hikmete Bajrami nga LDK thotë që në mbledhjen përgatitore të 8 prillit, fjala është për kryesinë e legjislaturës paraprake, janë marr vesh që nënkryetarët t’i votojnë në pako dhe, sipas saj, Kryetari i Kuvendit duhet t’i përmbahet kësaj marrëvesheje.

Shtroj pyetjen, me çfarë autoriteti kryesia nga legjislatura paraprake pretendon që mund ta imponojë vullnetin e vet te legjislatura e re? Kryesuesi i seancës, në këtë rast Kryetari i zgjedhur i Kuvendit, nuk ka asnjë detyrim që të ndjekë udhëzimet nga mbledhja përgatitore e kryesisë paraprake. Kryetari i Kuvendit e ka detyrim ligjor të ndjekë vetëm rregulloren e Kuvendit. Ndërkaq rregullorja qëndron e heshtur sa i përket procedurave specifike të zgjedhjes së nënkryetarëve.

Nëse duhet të ekzistojë një konsensus si parakusht për votim të fshehtë, pse nuk duhet të ekzistojë konsensusi si parakusht për votim në pako? Teorikisht, Kryetari i Kuvendit mund t’i hedhë në votim në pako nënkryetarët, por shtrohet pyetja me çfarë autorizimi?

Konsideroj që këto janë gjëra për të cilat Gjykata duhet të mendojë dhe t’i analizojë mirë.

Në mendimin tim, mënyra e vetme plotësisht e ligjshme për të zgjedhur nënkryetarët e Kuvendit është që të votohet veçmas për secilin propozim për nënkryetar të Kuvendit. Vetëm kështu mund të dihet saktë vullneti i qartë i deputetëve të zgjedhur për secilin kandidat të propozuar për nënkryetar të Kuvendit.

Për me tepër secili nga nënkryetarët e Kuvendit kualifikohet që, nëse lind nevoja, në mënyrë të përkohshme të kryejë funksionin edhe të Kryetarit të Kuvendit. Rrjedhimisht për secilin kandidat për nënkryetar të Kuvendit duhet të aplikohet mënyra e njëjtë e votimit si në rastin e zgjedhjes së Kryetarit të Kuvendit.

Shpresoj që kjo analizë juridike të gjejë mirëkuptimin tuaj dhe sado pak të ndikojë në rritjen e vetëdijes për peshën, rëndësinë dhe implikimet e vendimmarrjes së Gjykatës në këto çështje me rëndësi kritike për funksionalitetin e Republikës së Kosovës.

Sinqerisht,

Prof. Dr. Kadri Kryeziu

Ish zëvendës kryetari i parë i Gjykatës Kushtetuese.