Familjes Biçaku i ra të ishin në hyrje te dera, nga ana tjetër ishin të detyruar që të duronin të shkelurat e njerëzve që dilnin natën jashtë. Më vonë i çuan katër familje bashkë në një dhomë barakë. Më vonë ndërtohen shtatë barake të tjera, në të cilat vendosin po kështu disa familje bashkë, të cilat i nxirrnin nga ish-stalla e kuajve ku qenë vendosur fillimisht.

Internimi, veç të tjerash kishte edhe një të keqe tjetër, mbasi çdo ditë duhej të paraqiteshe në apel, ku merreshin mungesat, pasi kishin frikë se mos arratiseshin. Hysniu, në Savër njihet me Esma Xhydollari nga fshati Ydënisht i Pogradecit. Edhe ajo ishte e internuar familjarisht. Familjes Xhydollari, në vitin 1944 partizanët u kishin djegur shtëpitë. Babai i saj, Selamiu, kalon në arrati, për t’u organizuar kundër regjimit komunist.

Në përpjekje me Forcat e Ndjekjes, ai plagoset në Macukull të Matit e, kapet nga ushtarët. Kalon në gjyq dhe dënohet fillimisht me pushkatim, më pas u mor vendimi me 101 vjet burg, ndërsa bëri 12 vjet. Hysniu Biçaku, u martua me vajzën fisnike të Selamiut, në vitin 1965. Ai, pati me të tre fëmijë, dy vajza dhe nje djalë, Ardianin. Edhe vajzat e Azis Biçakut u martuan.

Aty, shkojnë Azis Dosku, xhaxhai i Xhevitit, Menduj, djali i tij, kushëri i parë me Xhevitin, Meremja, gruaja e Shahinit, e cila ishte njerka e Xhevitit. Ata e marrin nusen e tyre Menduhien, pa dasëm dhe e sjellin në shtëpi. Kështu u martua Xhevit Dosku, ndërkohë edhe Menduhia shpëtoi nga internimi.

Fatimja, vajza e vogël e Azis Biçakut, e cila kaloi nëpër të gjitha kampet, u martua kur ishte në Savër, me Skënder Bajraktarin, nga Hoti i Shkodrës. Kjo e fundit, është e vetmja nga fëmijët e Azis Biçakut, që jeton edhe sot. Iliri, kur ishte në Savër, mbaroi gjimnazin e Lushnjës (1958-1962), me pedagogë Ismail Turdiun, Liri Kazazin, Hajro Babameto etj.

Në Savër ishin të internuar edhe shumë intelektualë të shquar, si Lazër Radi, Hamit Kazazi, Dragushe Efovia, Tomorr Dosti, familja Mirakaj, familja Kolgjini etj., të cilët vuanin internimin mbasi kishin dalë nga burgjet. “Nën prehrin e këtyre intelektualëve, – tregonte ai, – i u futëm rrugës së dijes, veçanërisht letërsisë, duke lexuar gjatë viteve të internimit, mbi 2000 romane”.

Ëndrra e tij ishte të bëhej piktor. Vjen një ditë e konkurroi për këtë degë dhe fitoi, por ëndrra iu shua, mbasi nuk e pranuan të vazhdojë studimet. Diktatura e degdisi këtë talent të rrallë, duke punuar si punëtor ferme e murator, por ai asnjëherë s’e la librin. Në vitin 1967, martohet me Fatbardha Çepelen, nga Roskoveci, e cila ishte edhe kjo e internuar, e vinte nga një familje të persekutuarish, me babanë e xhaxhanë të dënuar me nga 10-15 vjet burg.

Në vitin 1988, i dhanë një dhomë prej tulle në një shtëpi në Savër. O zot! Nuk e besonte. Ndërkohë, Ilirit asnjëherë nuk iu shua shpresa se një ditë do t’i kthehej penelit. Me përmbysjen e diktaturës, ëndrra e tij u realizua. Në vitin 1990 i persekutuari dhe i nënvleftësuari Ilir Biçaku, u zgjodh kryetar fshati në Savër.

U largua nga Savra në vitin 1992. Në vitin 1993, punoi oficer në Komisariatin e Policisë Lushnjë, duke kryer detyra në sektorë të ndryshëm të tij. Ndërkohë që në vitin 1990, ai filloi pikturën. Ka qenë pjesëmarrës në dy ankande të pikturës shqiptare në Galerinë Kombëtare të arteve (2001-2005).

Në konkursin që u hap për pikturën me rastin e 100 vjetorit të Pavarësisë, Iliri ishte ndër 16 fituesit konkurrues, ku fitoi të drejtën e paraqitjes me 3 piktura, portrete nga jeta e tij. Është për t’u përmendur edhe një eveniment tjetër në jetën e Ilirit. Pas shembjes së diktaturës, Iliri jetonte me fëmijët gruan dhe nënën e tij të përvuajtur.

Tashmë, nga Belgjika i vjen babai i tij Isufi, i cili qe ndarë me të në vitin 1945, kur ky qe vetëm 3 vjeç. Një takim i përmallshëm e shumë i gëzueshëm. Ata shkuan së bashku edhe në Letëm, në vend-lindjen e tij të dashur, ku ndenjën disa ditë me të afërmit e miqtë e shumtë.

Vajzën dhe fëmijën e fundit të Azis Biçakut, Fatime Bajraktarin, e cila është e vetmja, nga brezi i parë i trungut të kësaj familje, që jeton ende sot, e takova më 1 shtator 2019, në qytetin e Lezhës, ku dhe banon. Fatimeja, sot është 82 vjeç. Shkon shpesh në Belgjikë duke kaluar mjaft kohë atje, ku ka dy djemtë dhe një vajzë, ndërsa me vajzën tjetër jeton në Lezhë. Ishte një takim mbresëlënës.

Nga kujtimet e marra prej bashkëkohësve për Azis Biçakun, dukej se ajo ngjante shumë me të. E vëmendshme, e qetë dhe e sigurt në përgjigjet gjatë bisedës, Fatimeja rrezatonte maturi dhe kulturë. Duket se vitet e gjata të vuajtjeve nën diktaturë, nuk e kishin mposhtur atë, ndërsa jeta bashkëshortore në familjen Bajraktari, kishin kalitur e forcuar më tej virtytet e cilësitë e lindura të një malësoreje krenare.

Fatime Azis Biçaku, u lind në fshatin Letëm në vitin 1937. Ajo rrëfen se shumë pak e përfytyronte babanë e saj, pasi kur e internuan familjen, ajo ishte vetëm 7 vjeç. Deri në vitin 1949, qëndruan në Berat, ndërsa më pas në Turan e Tepelenë. Në Tepelenë kaloi vitet e adoleshencës së hershme, nga 12 deri 17 vjeç.

Ashtu si qindra vajza të tjera të kampit, Fatimeja provoi urinë, përbuzjen, përçmimin e jetën e përvuajtshme në kazermat e kampit makabër. Në vitin 1951, i lirojnë përkohësisht dhe vijnë në Letëm. Qëndruan për 5-6 muaj në shtëpinë e Ahmet Hoxhës, mbasi siç dihet, shtëpitë e tyre qenë djegur.

Kujtuan se shpëtuan, por jo! I morën përsëri forcërisht e i çuan në Tepelenë, brenda telave me gjemba, të rrethuar me roje të armatosur. Pas Tepelenës vjen Savra. Aty fillimisht i vendosën disa familje bashkë në një barakë. “Për martesë ishin të kufizuar, – rrëfen Fatimeja. – Aty rreth vitit 1958-‘59 vjen një urdhëresë, që të internuarit mund të martoheshin me njëri tjetrin brenda kampit”.

Tashmë Fatimeja ishte 22 vjeçe. Në vitin 1959, ajo martohet me Skënder Bajraktarin. Babai i tij, Kadri Bajraktari, kishte kryer disa vite burg, dhe nga Tepelena ishte sjellë me familjen në Savër. Bashkë me të ishte edhe familja e të vëllait të tij, Mul Bajraktari.

Fati e deshi, që vajza trime dhe fisnike e Azis Biçakut të martohej me djalin e familjes Bajrak, me tradita patriotike e liridashëse më me zë të Malësisë së Madhe. Në Savër i mbajtën të internuar deri në vitin 1965. Më pas, u lejuan të largohen. Familja e tyre u vendos në Shtoi të Shkodrës, ku qëndruan te motra e Skënderit, e cila ishte me banim aty. Pas një viti nisen drejt Hotit, për t’u vendosur në shtëpinë e tyre.

Aty qëndruan dy vjet, por nuk qe e thënë të rrinin më gjatë në atë shtëpi që aq shumë e dëshironin. Kullën e lashtë trekatëshe legjendare, me shumë dhoma, ku qenë mbledhur dhjetëra kuvende të malësisë e patën djegur dy herë forcat serbo-malazeze, ndërsa familjarët e patën ngritur përsëri më të mirë e më të fortë.

Komunistët nuk e dogjën atë, por ja vunë syrin për ta përdorur. Në vitin 1967 e mori kooperativa bujqësore, ku u përdor herë si shkollë e herë si magazinë. Familjarët u nxorën jashtë me forcë. U larguan ata, të dëshpëruar sa më s’ka, e me kokën pas, për të mos u kthyer më për gjatë gjithë viteve të diktaturës. Familja e tyre u vendos në Bushat ku qëndruan deri në rrëzimin e regjimit komunist.

Skënder e Fatime Bajraktari, lindën e rritën 4 fëmijë, dy djem e dy vajza. Me punë e sakrifica të panumërta, të përndjekur e të mbajtur nën survejim të vazhdueshëm nga hienat e diktaturës, ata qëndruan dinjitozë e krenarë duke ruajtur e mbrojtur me besnikëri tiparet e fisnikërisë të trashëguara nga të parët e tyre. Skënderi ndërroi jetë në vitin 2002 .

Ndërkohë, që jam duke shkruar për familjen Biçaku, (ishte muaji maj 2018), në faqen e internetit pashë njoftimin se Ilir Biçaku ka ndërruar jetë nga një sëmundje e rëndë. U ndjeva shumë i lënduar, jo vetëm për vdekjen e tij, por edhe se kisha dëshirë që Iliri të njihej me librin tim, ku përshkruaj disa prej vuajtjeve të familjes e të afërmve të tij.

Duke qenë se kam kontaktuar me shtatë persona të mbijetuar të kampit famëkeq të Tepelenës, gjashtë nga të cilët janë nga Librazhdi, dëshiroj të përshkruaj edhe rrëfimet e Xhevdet Shuaipit, që është nga Erseka. Xhevdetin, me origjinë nga nga fshati Milec i Ersekës, e takova në Elbasan më 2 mars 2017, te një miku im nga Librazhdi. Duke e ditur se ai kishte qenë i internuar, e pyeta nëse kish qenë në kampin e Tepelenës dhe në se e njihte Ilir Biçakun.

“Po, – më tha ai, – kam qenë bashkë me të, në Tepelenë e Lushnjë. Iliri kishte me shumë pasion pikturën, por nuk iu lejua as të shkollohej dhe as të ushtronte këtë profesion aq të dashur për të”! Në rrëfimet e Xhevdetit ka momente rrëqethëse. Fillimisht, më tregoi rrethanat në të cilat familja e tij internohet. Babai i tij, Pajazit Shuaipi, i quajtur në krahinën e Kolonjës Pajazit Mileci, arratiset në vitin 1948 në Greqi, për arsye se i vënë tatime të papërballueshme për tokë e bagëti. / Memorie.al