Gati dhjetë vjet kanë kaluar nga të shtënat në Lagjen e Trimave në Kumanovë. Për shumëkënd jashtë rajonit, ato dy ditë të majit 2015 janë një shënim i vogël në kronikat e paqëndrueshmërisë ballkanike. Për shqiptarët, janë shumë më tepër: historia e burrave që mbartën kujtimin e çlirimit të Kosovës, që qëndruan kundër padrejtësisë, dhe që sot meritojnë të kujtohen si heronj.

Burrat që luftuan atje — Beg Rizaj, Mirsad Ndrecaj dhe shokët e tyre — nuk kaluan kufijtë për të pasuruar veten apo për të terrorizuar civilë. Ata mbanin të njëjtat pushkë me të cilat dikur kishin mbrojtur popullin e tyre në Kosovë dhe Maqedoni. Luftëtarët e Kumanovës nuk ishin individë të shkëputur: ata ishin pasardhës të një brezi që në vitet 1998–2001 ngriti armët për të mbrojtur shqiptarët nga spastrimi dhe shtypja. Historia e tyre është historia e një vazhdimësie lirie.

Askush nuk mohon se dhuna është tragjike. Por ajo që Shkupi e shpalli si “terrorizëm” ishte në të vërtetë shfaqja e dëshpëruar e një kërkese politike të heshtur. Procesi gjyqësor që pasoi nuk kërkoi të vërtetën, por u përdor për të shpëtuar një qeveri të korruptuar nga skandalet e përgjimeve. Dënimet e përjetshme nuk ishin akt drejtësie, por shfaqje politike. Të shpallësh një lëvizje të tërë çlirimtare fajtor kolektiv është të fshish kontekstin moral dhe të mohosh të vërtetën historike.

Sot, shumë prej vëllezërve të tyre mbeten në burg në Maqedoninë e Veriut, të ndarë nga familjet e tyre. Shumë janë baballarë që u mungojnë fëmijëve, burra që u mungojnë nënave e grave. Kjo nuk është drejtësi; është hakmarrje. Ekstradimi i tyre në Kosovë nuk është privilegj, por praktikë normale ndërkombëtare, e aplikuar mes dhjetëra shtetesh. Të mohosh këtë të drejtë vetëm pse janë shqiptarë, është diskriminim i pastër.

Nderimi i këtyre burrave nuk do të thotë lavdërim i luftës. Do të thotë pranim i sakrificës, kujtim i kontekstit dhe refuzim që patriotët të shndërrohen në paria. Qeveria e Kosovës duhet ta ngrejë këtë çështje në çdo tavolinë diplomatike. Qeveria e Maqedonisë së Veriut duhet të kuptojë se mbajtja e tyre në burg nuk e shëron të kaluarën, por vetëm e helmon të ardhmen. Dhe Bashkimi Europian nuk mund të predikojë standarde që nuk i zbaton në oborrin e vet.

Populli shqiptar u ka një borxh mirënjohjeje. Historia nuk do të na falë nëse i lëmë të mbeten të lidhur pas një narrative “terrorizmi”. Ata meritojnë vendin e tyre mes dëshmorëve të betejës sonë kombëtare — dhe shokët e tyre të burgosur meritojnë të kthehen në atdhe.

—

Kadri Kryeziu

Prizren, 21 shtator 2025