Darka e Fundit (1495–1498), e Leonardo da Vinci (1452–1519) vepra madhështore e gjendur në një prej mureve të mensës së manastirit të Santa Maria delle Grazie në Milano, është mbi 4.5 metra e lartë dhe 8.8 metra e gjerë, por madhështia e saj nuk qëndron aspak te përmasat por te novacioni që mbart jo vetëm për shekullin e 15-të por edhe deri më sot. Ajo është një përzierje e perspektivës shkencore me dredhitë teatrale, një ndërthurje e intelektit me fantazinë, dhe një shkrirje ndjenjash njerëzore me mesazhin hyjnor.
Më vonë Leonardo do pikturonte Mona Lisa, tablonë më të njohur ndër epokat, por nëse Mona Lisa është simbol i përsosmërisë, ky afresk është plot të meta, sajesa dhe dredhi, të cilat në fakt nuk e nënvlerësojnë aspak atë, por përkundrazi na tregojnë më shumë për natyrën e hallakatur e të shpërqendruar të Leonardos, i cili jo vetëm nuk i përfundonte shumicën e veprave të tij, por edhe eksperimentonte me teknika pikturimi për t’i kryer ato sa më shpejt, kësisoj, fatkeqësisht, sot ky afresk gjendet në një gjendje të keqe. Por nëse mrekullohemi vetëm nga hija e mbetur e kësaj vepre, mund ta imagjinojmë sesi janë magjepsur murgjit dhe shikuesit e asaj kohe.
Kur Leonardo nisi të pikturonte afreskun, spektatorë të ndryshëm vinin e uleshin me qetësi vetëm që ta shikonin teksa ai punonte. Krijimi i veprave artistike, ashtu si edhe diskutimet mbi shkencën dhe filozofinë, në shumë raste shndërroheshin në ngjarje publike. Sipas shënimeve të një prifti të atij manastiri, Leonardo do shkonte herët në mëngjes, do montonte skelën e më pas do pikturonte me penel në dorë nga agimi deri në muzg, duke harruar të hante apo pinte, duke pikturuar pa ndërprerje. Megjithatë, kishte raste që në ditë ndryshme të mos pikturonte aspak. Ai do qëndronte përpara veprës për një apo dy orë duke u menduar në heshtje, duke analizuar e kritikuar me vete figurat që kishte krijuar. Kishte edhe nga ato ditët dramatike kur ndërthurej mania dhe pasioni i tij për t’i zvarritur gjërat. Sikur të ishte zaptuar nga një kapriço apo pasion i momentit, pa pritur e pa kujtuar, ai do shkonte në mes të ditës, ngjitej në skelë, merrte penelin, hidhte ndonjë penelatë tek njëra nga figurat e veprës, e pastaj largohej.
Në këtë vepër është vënë në zbatim perspektiva lineare, të cilën artistët e Rilindjes e aplikonin në çdo vepër të tyre për të sjellë një realitet më të natyrshëm në pikturë. Të gjitha linjat të çojnë te Krishti, i cili është edhe qëllimi i kësaj vepre dhe mesazhi kryesor që kërkon të japë Leonardo. Të gjitha figurat në afresk i përkasin një forme gjeometrike, ndaj trekëndëshat, rrathët dhe drejtkëndëshat janë kudo në funksion të perspektivës dhe gjeometrisë.
Kjo është një tablo lëvizjesh. Por, në këtë larmi ka aq shumë rregull dhe në këtë rregull ka aq shumë varietet, saqë ndërthurja harmonike e lëvizjes dhe reagimit ndaj saj duket sikur nuk shteron kurrë. Asnjëherë më parë ky episod biblik nuk ishte dhe vazhdon të duket aq i afërt dhe jetësor.
Në këtë afresk të Leonardos përshkruhen reagimet e apostujve pasi Jezusi u thotë atyre se, “Njëri nga ju do të më tradhëtojë.” Në pamje të parë duket si një moment i ngrirë i ngjarjes, sikur Leonardo ta ketë kapur skenën me shpejtësinë e syrit të tij të mprehtë, duke e ndalur kohën, e duke e ruajtur vetëm në një moment. Darka e Funditë shtë guri i themelit për artin evropian, dhe vështirë të gjenden fjalët e duhura për të përshkruar atë moment fotografik të kohës përmes lëvizjeve mjeshtërore.
Drama nis fill pas fjalëve të Jezusit. Koka e tij është e ulur në heshtje ndonëse duart janë në lëvizje për nga buka. Ashtu si një gur i hedhur në një pellg, deklarata e tij shkakton valë që përhapen për nga jashtë, duke u shpërndarë nga ai e deri tek skajet e afreskut, duke krijuar kështu një reagim trillues të historisë. Teksa fjalët e Jezusit lenë pas ekon e tyre, momentet pasuese të ungjillit bëhen pjesë të kësaj drame. Në vargjet e Ungjillit sipas Mateut shkruhet, “Ata u pikëlluan shumë dhe secili prej tyre filloi të thotë: Mos jam unë, Zot?” Ndërsa te Ungjilli sipas Gjonit shkruhet, “Atëherë dishepujt u panë njëri me tjetrin, por nuk arritën të kuptonin për kë po fliste.” Edhe pse tre dishepujt në cepin e majtë të veprës janë në reagim e sipër, të tjerët sapo kanë nisur të reagojnë apo të pyesin njëri-tjetrin.
Përveçse shohim portretizimin e lëvizjes të kapur në një moment të vetëm, Leonardo ishte mjeshtër në përshkrimin e moti dell’anima, lëvizjet e shpirtit. Darka e Fundit është shembulli më i mirë dhe më drithërues i lidhjes midis gjesteve dhe mendimeve në mbarë historinë e artit.
Jezusi, i pozicionuar në qendër të veprës, me gojën pakëz të hapur, sapo ka mbaruar së bëri deklaratën e tij. Shprehitë e figurave të tjera janë të forta, paksa të ekzagjeruara, sikur të ishin aktorë të një drame të vënë në skenë. Por shprehia e Jezusit është e qetë dhe e paqtë. Ai duket gjakftohtë dhe jo i shqetësuar. Ai është paksa më i madh në madhësi sesa apostujt, ndonëse Leonardo e mbuloi me zgjuarsi faktin që e kishte përdorur këtë dredhi. Dritarja e hapur, me peizazhin e shndritshëm përtej, formon një aureolë natyrale. Manteli i tij është pikturuar me ngjyrë blu, një nga pigmentet më të shtrenjta të kohës. Tek studimet e tij mbi optikën, Leonardo kishte zbulura se objektet që kanë një sfond me dritë duken më të mëdha sesa ato që kanë sfond të errët.
Dora e djathtë e Jezusit është e drejtuar për nga një gotë e mbushur deri në çerek me verë të kuqe. Një detaj tejet i çuditshëm është se, gishti i tij i vogël shihet përtej qelqit të gotës. Pas gotës gjendet një pjatë dhe një copë bukë. Dora e tij e majtë e ka pëllëmbën për nga lartë, duke treguar për nga një copë tjetër buke, të cilën e sheh më vështrimin e tij me kokën e varur poshtë. Perspektiva dhe kompozimi i veprës, sidomos e parë nga dera ku hynin murgjit për në sallën e ngrënies, udhëheqin vështrimin e shikuesit për të ndjekur vështrimin e Jezusit, i cili zbret përmes krahut të majtë te copa e bukës.
Ai vështrim i referohet sakramentit kishtar të Kungimit. Në Ungjillin sipas Mateut, kjo ndodh pas deklaratës që ai bëri se do të tradhëtohet: “Jezusi mori bukën, e bekoi, e theu, ia dha dishepujve të tij, dhe tha, ‘Merreni, hani, ky është trupi im.’ Më pas ai mori kupën, bëri lutjen e falenderimit, dhe ua dha atyre, e tha, ‘Pini ju të gjithë, sepse ky është gjaku im i beslidhjes së re, i cili derdhet për larjen e mëkateve.’” Kjo pjesë e historisë shpërndahet si valë nga Jezusi për tek të tjerët, duke shkaktuar kështu si reagimet për zbulimin se Juda ishte ai që do e tradhëtonte, ashtu edhe themelimin e Kungimit, si një sakrament të shenjtë.
Dymbëdhjetë apostujt janë të grumbulluar në katër grupe prej nga tre veta. Me pamje të errët, të shëmtuar dhe me hundë të kërrusur, Juda i ka ngulur thonjtë e dorës së djathtë te qesja me argjend që i është dhënë për të tradhëtuar Jezusin, fjalët e të cilit ai e di që janë për të. Ai tërhiqet paksa me shpinë, dhe rrëzon me krah kupën e kripës (e cila duket shumë qartë në kopjet e para por jo te vepra që kemi sot) në një gjest famëkeq. Ai largohet nga Jezusi dhe është pikturuar në hije. Edhe teksa trupi i tij zmbrapset dhe spërdridhet, dora e tij e majtë drejtohet për nga buka që ai dhe Jezusi do ndajnë me njëri-tjetrin, e cila edhe do shpallë fajtorin. “Ai që ka ngjyer bashkë me mua dorën në çanak, ai do të më tradhëtojë,” thotë Jezusi, te Ungjilli sipas Mateut. Te Ungjilli sipas Markut shkruhet, “Ju them në të vërtetë, dora e atij që do të më tradhëtojë gjendet me mua në këtë tryezë.”
Në afresk, Pjetri dallohet menjëherë. Ai është i kurdisur prej acarimit, me supet e ngritura plot mërzi. “Tradhëti ndaj teje? Tradhëtar? Për kë e ka fjalën zoti ynë?” pyet ai. I shquar për gjaknxehtësi ai është mëse i gatshëm të veprojë. Në dorën e tij të djathtë ka një thikë të gjatë e cila është një parashikim për aktin e tij të mëvonshëm, kur në po atë mbrëmje ai do priste veshin e një prej shërbëtorëve të kryepriftit, duke u munduar të mbronte Jezusin nga ata që kishin ardhur për ta arrestuar.
Pas figurave janë tri dritare dhe duket që përtej tyre është ditë dhe jo natë, fakt që bie në kundërshtim me titullin e afreskut, por edhe me kulturën hebraike që darkonte për festa pas perëndimit të diellit. Por dhoma ku u bë ky afresk nuk kishte dritare, ndaj Leonardo improvizoi me dritaret në pikturë për të shtuar dritë artificiale. Tri dritaret simbolizonin trinitetin, por edhe sillnin dritë artificiale në dhomë. Por, nuk ishte problem, askush nuk e kritikoi, arti është trillim, ai jep një mesazh dhe Leonardo e dha mesazhin e tij të Krishtit ndaj apostujve dhe ndaj shikuesve të kësaj vepre. Prandaj, edhe mbi tavolinë nuk ka ushqim mjaftueshëm për trembëdhjetë veta, as edhe gota vere, pasi këtë banket të varfër me ushqime e mbushin shpirtërisht ata që janë në të.
Ajo që duket më qartë në perspektivën e veprës Darka e Fundit është pika qendrore, drejt të cilës të gjitha linjat e vështrimit drejtohen dhe takohen. Këto vija që largohen nga syri i shikuesit, ose vijat ortogonale, të çojnë të gjitha te balli i figurës së Jezusit. Kur nisi punën, Leonardo nguli një gozhdë të vogël në qendër të murit. Arrijmë ende ta shohim vrimën e gozhdës në anën e djathtë të kokës së Jezusit. Më pas, nga ajo pikë ai bëri skalitje të vogla në mur të cilat rrezatonin për nga jashtë. Këto do ndihmonin të drejtonin linjat paralele në atë dhomën imagjinare, si për shembull trarët në tavan dhe majat e sixhadeve, teksa zhduken drejtë pikës së shuarjes në pikturë. Për të kuptuar se si Leonardo e manipuloi në mënyrë të jashtëzakonshme perspektivën e kësaj pikture, shiko me vëmendje sixhadet e varura në dy anët e murit. Majat e sixhadeve formojnë linja që takohen te balli i Jezusit, ashtu si edhe të gjitha linjat e tjera të perspektivës. Këto sixhade u pikturuan në mënyrë të atillë që duken sikur janë në të njëjtën linjë me sixhadet e vërteta në sallën e ngrënies, duke krijuar kështu iluzionin se piktura ishte vazhdim i dhomës.
Krishti është figura boshtore në këtë afresk. Ai ndodhet në qendër në përshtatje me natyrën e tij hyjnore dhe me rëndësinë e kësaj tematike të veprës. Bëj një eksperiment të vogël: bashkoi tërthorazi këndet, dhe do shikosh një X të madh në qendër të veprës, me pikën qendrore ballin e Krishtit. Ajo pikë është pika e konvergjencës, personifikimi i Perëndisë, shpalosja e së vërtetës universale. Duke e ndërthurur këtë sistem matematikor me aftësinë e tij artistike, Leonardo ka pikturuar me mjeshtëri një imazh harmonie dhe idealizmi brenda kredos së Krishterë.
Trupi i Krishtit ka formën e një trekëndëshi barabrinjës. Ai qëndron i ulur në një ndenjëse brenda një hapësire që gjurmon formën e një rrethi. Këto forma gjeometrike ideale i referohen përqendrimit të madh që kishte Rilindja me Neo-Platonizmin (një element i ringjalljes humaniste që pajton aspekte të filozofisë greke me teologjinë e krishterë). Në alegorinë e tij, Shpella, filozofi i lashtë grek Platoni theksoi papërsosmërinë e jetës tokësore. Gjeometria, e përdorur nga grekët për të shprehur përsosmërinë qiellore, është përdorur nga Leonardo për të festuar Krishtin si mishërim i qiellit në tokë.
Por Darka e Fundit fsheh edhe shumë të meta. Dhoma e pikturuar zvogëlohet aq shpejt në madhësi saqë muri i pasëm i saj mjafton vetëm sa për të pikturuar tri dritare në të cilat shihet peizazhi i përtejmë. Sixhadetë nuk janë porporcionale. Tryeza është shumë e ngushtë për një darkë të rehatshme, dhe apostujt janë të ulur vetëm në njërën anë të saj, duke bërë që të rrinë ngushtë me njëri-tjetrin, pasi nuk ka vend mjaftueshëm. Dyshemeja shkon për nga lart, si një skenë, dhe tryeza është anuar paksa për nga shikuesi. Të gjithë personazhet janë ballazi, sikur janë në skenë, e madje edhe gjestet e tyre janë teatrale.
Përveç Krishtit qendror, Judës tradhëtar dhe Pjetrit gjaknxehtë, një figurë tjetër e rëndësishme është ajo e apostullit Gjon, i cili qëndron i qetë dhe i trishtuar, duke pranuar i pafuqishëm atë çfarë po e pret Zotin e tij. Është pikërisht kjo figurë, Gjoni, që u bë objekt botëror debati pas botimit të librit Kodi i Da Vinci-t në vitin 2003, nga Dan Brown, në të cilin autori, edhe pse idenë e kishte huazuar nga libra të mëparshëm, ngre teorinë konspirative se në fakt ajo figurë nuk është e Gjonit, por e Mari Magdalena, gruaja e Jezusit. Për dikë të dhënë pas historive rozë ky spekullim tingëllon shumë trillues e joshës por për besimin më të madh të botës kjo përbën herezi. Një burrë që bëhet grua nuk të bën më përshtypje në jetën e sotme moderne, por jo në këtë kontekst që po diskutojmë, pasi një ndryshim i vetëm një gjinie cënon themelet e një besimi dymijëvjeçar dhe fesë më të madhe në botë. Në krishtërim, Jezusi erdhi si hyjni në formë njerëzore dhe jo njeri i zakonshëm që hante, pinte dhe martohej.
Por lënë mënjanë aspektin teologjik e fetar, kjo teori e Dan Brown nuk qëndron aspak, asnjë kritik serioz arti nuk e mbështet, dhe mbi të gjitha, vetë Leonardo as që e çoi ndonjëherë ndër mend.
Por, ai libër është mbi artin dhe fantazinë, ndaj le të luajmë pak e të supozojmë për një moment se është vërtet e tillë. Se në të djathtë të Jezusit ndodhet një grua dhe jo një apostull mashkull. Dhe pyetja e parë dhe e thjeshtë që na vjen ndër mend është se nëse ajo është Mari Magdalena, ku është Gjoni? I bie të jetë Krishti dhe njëmbëdhjetë apostujt. Apo jo? Pra, na mungon një apostull! Por, jo, ajo figurë mund të duket si grua, por nuk është grua.
Një tipar tjetër i Rilindjes ishte ringjallja e artit grek dhe romak, rilindja e buzëqeshjes greke dhe bukurisë së trupit greko-romak, për këtë arsye të gjitha figurat në pikturat apo skulpturat e Rilindjes, qofshin profetë, apostuj apo edhe luftëtarë trima kanë një finesë femërore. Shikoi veprat e tjera të Rilindjes e do e kesh të vështirë të kuptosh gjininë e figurave.
Për më tepër, çështja e seksualitetit dhe e përzierjes së gjinive ishte pak komplekse në atë kohë. Një mashkull fisnik dhe i bukur portretizohej si femër, siç është rasti i veprës Davidi i Donatelos, i cili ka pozën dhe linjën trupore të një femre apo ndoshta siç ndodh edhe sot me fotografitë e retushuara të yjeve të Hollywood-it.
Leonardo ishte mjeshtër në shkrirjen e dallimeve midis gjinive. Figurat e tij hermafrodite joshëse, që i përkisnin të dyja sekseve, kishin nisur që në pikturat e tij të para e vazhduan edhe gjatë viteve të fundit të jetës së tij. Gjithashtu, ajo çfarë nuk mësohet shumë në shkolla është se Firence, kryeqyteti i Rilindjes, shquhej jo vetëm për finesën dhe artin e rafinuar, por edhe si kryeqyteti i lirisë seksuale dhe sidomos homoseksualitetit. Firence dhe qytete të tjera toskane ishin mbushur me homoseksualë. Në fakt, qytetet toskane ishin aq të njohura për këtë aspekt, saqë qeveria e Genova nuk do të lejonte mësues toskanë për të dhënë mësim në Genova. Firence ishte e njohur si qendër e homoseksualitetit. Thashetheme qarkullonin rreth shumë emrave të mëdhenj, dhe sot dihet se vetë Leonardo ishte homoseksual. Në veprat e tij ka nuanca të forta të ndërthurjes gjinore dhe figurave transseksuale. Për shembull, nëse krahasojmë veprat e tij më të njohura si Mona Lisa dhe Gjon Pagëzori, shohim se këto figura, edhe pse me gjini të ndryshme, kanë të njëjtën fytyrë femërore.
Leonardo nuk fshehu asnjë kod sekret në figurën e Gjonit, përkundrazi ai pikturoi natyrën e apostullit të përshkruar në Bibël. Aty, apostulli Gjon përshkruhet si djalë i ri, i brishtë dhe që Jezusi e donte më shumë nga të tjerët, ndaj edhe Leonardo e ka pikturuar në krahun e djathtë të Krishtit, ndaj dhe e ka portretizuar me sensualitetin e kohës. Kjo figurë, e mbuluar me magjinë e Rilindjes, e venitur apo e transformuar sado pak nga restaurimet e shumta ndër shekuj, e mbijetuar nga bombardimet e Luftës së Dytë Botërore, ndoshta konfuzon edhe sot sytë e pastërvitur me art dhe ngjyra, por nuk ka figurë tjetër në të përveçse Gjonit, personazhit biblik të mishëruar në vepër arti me nuanca finese të Rilindjes nga vetë dora e brishtë dhe delikate e Leonardos.
Në këtë afresk, mjeshtri më i madh i artit i mbarë kohërave, ka pikturuar Jezus Krishtin dhe dymbëdhjetë apostujt e tij duke darkuar për herën e fundit me ta, pasi të nesërmen ai nuk do të ishte më në mesin e tyre por të do kryqëzohej. Leonardo ka pikturuar momentin më kyç të darkës, ku Krishti tregon për vetëflijimin e tij, mundimet që e presin në kryq për të shlyer mëkatet e njeriut, për vdekjen dhe ringjalljen.
Dhe ashtu si Krishti kaloi përmes Kalvarit të tij, edhe kjo vepër kaloi përmes një rrugëtimi të gjatë vuajtje. Dhe e gjitha si pasojë e vetë krijuesit të saj, Leonardos.
Kur Leonardo përdorte bojëra vaji mbi telajo, ai hidhte ndonjë penelatë, bënte me raste ndonjë njollë apo prekte një pjesë të pikturës, meditonte për pak kohë, e pastaj shtonte disa shtresa deri sa ta bënte të përsosur. Kjo e lejonte atë të pikturonte tone delikate te hijet, dhe të zbuste konturet e objekteve. Penelatat e tij ishin aq të lehta dhe të shtresuara në atë mënyrë që cekjet e penelit ishin të padukshme, dhe në shumë raste ai priste me orë ose ditë të tëra përpara se të shtonte me butësi shtresa dhe prekje të tjera të penelit.
Fatkeqësisht, ky proces kaq i rehatshëm në telajo ishte një luks që nuk i ofrohej piktorit në një afresk muri, i cili kërkonte që boja të hidhej menjëherë në allçi të njomë në mënyrë që të mbante në mur. Sapo të vendosej një pjesë e allçisë, ajo duhej pikturuar brenda një dite, përpara se të thahej, sepse më vonë ishte shumë e vështirë të punohej mbi të. Dhe duke qenë natyrë eksperimentale, e shpërqendruar dhe gjithmonë e nxituar, Leonardo përdori një teknikë të shpejtë e cila do bënte që kjo vepër të zgjaste vetëm pak vite.
Në vitin 1550, Giorgio Vasari (piktor, arkitekt, shkrimtar, historian, etj) raportoi se piktura ishte tashmë e dëmtuar, ndërsa në vitin 1652 afresku ishte aq i zbehtë dhe i venitur sa që murgjit nuk e patën aspak problem që të hapnin një derë te muri ku ishte afresku, duke prerë këmbët e Jezusit, të cilat, ka të ngjarë që të kenë qenë të kryqëzuara si shenjë e kryqëzimit që e priste Krishtin të nesërmen e asaj darke.
Përgjatë viteve, ka patur të paktën gjashtë përpjekje madhore për ta restauruar veprën, shumë prej të cilave s’bënë gjë tjetër veçse e përkeqësuan situatën. Përpjekja e parë e restaurimit, për aq sa e kemi të regjistruar, i përket vitit 1726 nga një kurator i cili përdori bojra vaji për të mbushur pjesët që mungonin, e që më pas i lyu me një shtresë llaku. Më pak se pesëdhjetë vite vite më vonë, një restaurues tjetër prishi të gjitha pjesët që kishte shtuar kuratori i fundit dhe nisi t’i restauronte vetë fytyrat e figurave në afresk; një protestë publike e bëri që ta ndërpriste punën me vetëm tri fytyra të papërfunduara. Gjatë Revolucionit Francez, forcat antiklerike gërvishën sytë e apostujve, e më pas salla e ngrënies u përdor si burg. Restauruesi i rradhës u përpoq ta shkëpuste pikturën nga muri, duke menduar gabimisht se ishte pikturuar me teknikën e afreskut. Në fillim të shekullit të njëzetë, u bënë dy pastrime, të cilat shmangën dëmtimin e mëtejshëm të afreskut dhe ngadalësuan kështu prishjen e saj. Bombat e forcave aleate gjatë Luftës së Dytë Botërore, e goditën sallën e ngrënies, por afresku u mbrojt nga thasë me rërë.
Restaurimi i fundit nisi në vitin 1978 dhe zgjati për njëzetë e një vjet. Ai pranohet si restaurimi më i plotë në histori. Kryekuratorja Pinin Brambilla Barcilon dhe ekipi i saj e nisën punën duke përdorur reflektoskopi infrakuqe dhe mostra mikroskopike për të zbuluar, në mënyrën më të mirë të mundshme, elementët origjinalë të afreskut. Ajo detyroi restauruesit e ekipit të saj të studionin vizatimet e Leonardos, dhe kopjet e kësaj vepre të bëra gjatë jetës së tij. Qëllimi fillestar ishte të shfaqej në mur vetëm ajo pjesë e pikturës që njihej si e bërë nga dora e Leonardos, por kjo rezultoi e pakënaqshme për shkak se vetëm pak kishte mbetur nga origjinali. Kështu që restauruesit rikrijuan pjesët që mungonin në mënyrë të atillë që të dukej se çfarë ishte dhe çfarë nuk ishte origjinale; aty ku nuk ishte e mundur të bëhej dallimi i veprës origjinale, ekipi përdori me shumë delikatesë bojra uji me një ngjyrim më të lehtë, për të shpalosur konktrastin me origjinalin, dhe për t’i bërë me dije shikuesit që ato ishin vetëm pjesë spekullative.
Shumë njerëzve kjo gjë nuk i pëlqeu aspak, por në tërësi Brambilla Barcilon mori lëvdata për krijimin dhe rikrijimin e asaj që në fakt është një vepër arti që duket shumë besnike ndaj origjinalit. “Jo vetëm që u rekuperua ngjyra origjinale, por gjithashtu edhe qartësia dhe struktura arkitekturale, mjetet e perspektivës, dhe fizionomitë e figurave,” tha ajo. “Fytyrat, të ngarkuara me tipare groteske për shkak të restaurimeve të shumta, edhe një herë arrijnë të shfaqin shprehi të vërteta. Tashmë fytyrat e apostujve duken se janë të përfshira realisht në dramën e momentit, dhe ndjellin gamën e reagimeve emocionale që synonte Leonardo pas asaj deklarate të Krishtit.”
Ndonëse kjo vepër i mori Leonardos tri vite kohë dhe punë, ajo i siguroi atij jo vetëm patronazhin e Dukës së Milanos por në vitin 1498 edhe një shpërblim të majmë: një vresht dhe 80,000 m2 tokë në San Vittore, e shumë privilegje të tjera. Por, ato tri vite të punës së Leonardos lanë një trashëgimi artistike dhe ndërthurje mendimi aq të madhe saqë privilegji tashmë i përket brezave ndër shekuj të cilët do e shohin dhe admirojnë këtë kryevepër.
Përmes afreskut monumental Darka e Fundit, gjenialiteti i Leonardos i prezantohet epokave në mënyrë madhështore, dhe arti shpaloset në një formë të re. Risia është qëllimi i artit, një forcë pararojë, e cila mbart të gjithë dijen epokale të historisë njerëzore dhe e udhëheq botën drejt së ardhmes.
Piktori Gazmend Freitag ka realizuar dy punime kushtuar Musine Kokalarit, shkrimtares së njohur shqiptare dhe disidentes politike antikomuniste.
Musine Kokalari u lind më 10 Shkurt të vitit 1917 në Adana të Turqisë në gjirin e një familjeje Gjirokastrite patriotike e të etur për dije. Më 1920, së bashku me familjen u kthye në Gjirokastër. Si fëmija më i vogël i familjes, Musineja u trajtua me një dashuri e përkujdes të veçantë. Që në moshë të re, Musineja tregoi një pasion të veçantë për letërsinë në përgjithësi dhe për folklorin kombëtar në veçanti. Pasionin e saj e kultivoi veçanërisht përmes librarisë “Venus” që i vëllai i saj Vesim Kokalari zotëronte në Tiranë në mes të viteve ’30. Në periudhën 1930-1937 u shkollua në Tiranë, fillimisht në institutin “Qiriazi” e më pas në institutin e ciklit të mesëm “Nëna Mbretëreshë”.
Duke u parë si një kërcënim për regjimin totalitar, Musine Kokalari u dënua me 25 vjet burgim (nga të cilat 16 vite i kaloi në burg) si dhe me persekutim të përjetshëm. Gjatë kohës së burgut, iu nënshtrua torturave të tmerrshme e nga më të ndryshme të regjimit. Sidoqoftë, edhe torturat e vazhdueshme nuk ia ndryshuan pikëpamjet, idetë progresiste dhe qëndrimin e lartë moral. Më 1962, Musineja u transferua nga ambientet e burgut në internim në Rrëshen. Këtu u detyrua të punojë në punë të rënda ndërtimi, në kushte shumë të vështira e nën vëzhgimin e rreptë të agjentëve të sigurimit. Përndjekja e vazhdueshme dhe mungesa e kushteve më minimale ndikoi drejtpërdrejtë në aktivitetin letrar të Musinesë që u ndërpre në mënyrë brutale. Vetëm në vitin 1972, Musine Kokalari arriti të përfundonte në fshehtësi një libër të saj të titulluar “Si lindi Partia Social Demokrate” ku ajo shpjegon pikëpamjet e saj anti-komuniste dhe shpjegon alternativën e saj progresiste e demokratike. Arriti t’a ruante këtë vepër përmes një serie shkrimesh që ia dërgoi nipit të saj, Platon Kokalari nën tematikën “Të shpëtojmë sa të mundim nga vlerat morale”. Më 1980, Musine Kokalari u diagnostikua me kancer të gjirit dhe ashtu e sëmurë u refuzua e u la pa u kuruar nga trupat spitalore. Moskurimi i sëmundjes, dhimbjet dhe vuajtjet e shumta të kaluara nën përndjekjen komuniste i shkaktuan vdekjen në Gusht të vitit 1983. Izolimi i plotë gjatë përndjekjes i mohoi Shqiptarëve një sërë veprash që do të mund të ishin krijuar dhe publikuar nga vetë Musine Kokalari në kushte të tjera më të favorshme. Musine Kokalari përfaqëson disidenten e parë Shqiptare.
Një pikturë e Gustav Klimt u shit parmbrëmë për 236,4 milionë dollarë, duke vendosur një rekord të ri për artin modern, raportoi AP.
Portreti “Elisabeth Lederer”, i realizuar nga Klimt, u shit në ankandin e Sotheby’s në Nju Jork pas një gare ofertash që zgjati rreth 20 minuta.
Tabloja, 1.8 metra e lartë dhe e pikturuar midis viteve 1914-1916, paraqet vajzën e një familjeje aristokrate vjeneze, e veshur me një mantel të frymëzuar nga perandoria e Azisë Lindore.
Në këtë vepër shumëngjyrëshe pasqyrohet jeta e pasur e familjes Lederer, pak përpara se Austria të aneksohej nga Gjermania naziste në vitin 1938.
Sipas Galerisë Kombëtare të Kanadasë, ku piktura ishte huazuar, nazistët konfiskuan koleksionin e artit të familjes, duke lënë vetëm portretet, të cilat i konsideruan “tepër hebraike” për t’u marrë.
Për të shpëtuar jetën e saj, Elisabeth Lederer trilloi një histori se Klimt, i cili nuk ishte hebre dhe kishte vdekur në vitin 1918 – ishte babai i saj. Me ndërmjetësinë e ish-kunatit, një funksionar i lartë nazist, ajo arriti të sigurojë një dokument që deklaronte këtë gënjeshtër, gjë që i mundësoi të qëndronte e sigurt në Vjenë deri në vdekjen e saj nga një sëmundje në vitin 1944.
Portreti bënte pjesë në koleksionin e miliarderit Leonard A. Lauder, trashëgimtar i “The Estée Lauder Companies”, i cili u nda nga jeta këtë vit në moshën 92-vjeçare, duke lënë pas një koleksion arti që kap vlerën e mbi 400 milionë dollarëve.
Sotheby’s nuk bëri të ditur identitetin e blerësit.
Me këtë shitje, u thye rekordi i mëparshëm i artit të shekullit XX, i mbajtur nga portreti i Marilyn Monroe i krijuar nga Andy Warhol, i cili ishte shitur për 195 milionë dollarë në vitin 2022.
Sotheby’s njoftoi gjithashtu se pesë vepra të Klimt nga koleksioni i Lauder u shitën për një total prej 392 milionë dollarësh. Ndër më të kërkuarat në ankand ishin edhe vepra të Vincent van Gogh, Henri Matisse dhe Edvard Munch.
Një ndërhyrje artistike e Blerta Kambos në fasadën e Muzeut Historik kombëtar, ka shkaktuar debat në Tiranë. Nën titullin “Dielli i ditës tjetër”, Kambo ka rikonceptuar një prej personazheve të mozaikut “Shqipëria”. Instalacioni i përkohshëm që nuk ndërhyn mbi mozaik, po i mbivendos atij një shtresë, që nuk prek as nuk dëmton veprën, është një përkushtim për forcën dhe guximin; për betejën, qëndresën dhe rilindjen. Ajo iu kushtohet grave që preken nga kanceri i gjirit. Por debatet e kanë shoqëruar instalacionin herë duke e asociuar me ligjin për barazinë gjinore e herë të tjera, duke e akuzuar se ka prekur shenjtërinë e mozaikut.
News24 pyeti artistin dhe skenografin Bashkim Zahaj, se si e sheh ndërhyrjen mbi mozaik.
Mes etiketimeve per provokim e fyerje, vepra e riktheu vëmendjen te ndërgjegjësimi ndaj një problemi të thellë social. Doemos, problemi merr zgjidhje me politika të qenësishme, por arti, edhe kur etiketohet si ekzibicion, ka mundësi vetëm të trazojë ujërat. bw
…Ajo ishte një ditë e zakonshme, ku kalendari shënonte 19 Tetor 2025 dhe Parisi u gdhi në përgjumje, mes një shiu melankolik dhe një mjegulle iluzive, filloi të tregonte Xhorxhi, miku im doktor esteticien, duke pirë kafen me kanellë në ballkonin tim, mes kaltërsisë së qiellit dhe aromës së luleve, i cili e kishte ndarë jetën midis Parisit dhe Athinës. Mbasi la mbi tavolinë një kuti me “Douceurs Parisienne“, me mbishkrimin “sweetbalance“,vazhdoi. Mëngjezin e asaj dite po pija kafen time espresso në “le Café de la Paix”, pranë Opéras Garnier. Papritmas mediat televizive ndërprenë programin dhe lajmi sensacional, mbi grabitjen kinematografike të bizhuterive në Luvër na ngriu. Ai moment surprize shndërroi një ndjesi habije në indinjatë. Kështu makthi i mistereve të Luvrit u zgjua… Por unë kisha dhe një ankth tjetër, pasi atje kishte shkuar një nipi im i vogël, bashkë me fëmijë të tjerë, nga vendet e Europës së bashkuar, dhuratë si nxënës të dalluar, që ju a kishte bërë departamenti për edukimin, me programin “Erasmus”. Sakaq mora një taksi dhe u gjënda në hyrjen e muzeut të Luvrit. Atje ishte një skenë alarmi, në konfuzion midis policisë, njerëzve që kishin prenotuar biletën e hyrjes dhe reportëve e gazetarëve. Midis tyre dallova nipin tim, që bashkë me shokët e tij kishin mbetur mes pafajësisë dhe hutimit, ndërsa instruktorja për ti qetësuar, ju spjegonte në anglisht dhe frëngjisht mbi karakteristikat e atij muzeumi unikal. Ata vogëlushë kishin ardhur për tu takuar me historinë, në atë ato sallone, ku kultura dhe historia varej nëpër faqe muresh, si fletët e një enciklopedije universale”. Xhorxhi për një çast heshti në meditim, mandej fiksoi shikimin diku dhe me zë të dridhur nga emocionet vazhdoi “Ndjenjat janë si dallgët e detit, të cilat nuk mund ti frenosh. Zemra atë që dëshiron e realizon. Shkon për takim romance me kulturën dhe ndeshesh me një thriler, që rezulton barrierë. Por dritën nuk mund ta grabisin ato hije, e një “deja vu” të shëmtuar, rudimentare, që do të mbeten në errësirën e padijes”,…piu kafen deri n fund, por nuk mund të ndalonte. ”Ishte një skenë kur përpiqesh të gjesh pak aromë paqeje, pasi aty gjithçka tingëllonte si vajtim, si një marsh funebër. Vështroja atë perfeksion arkitektural të atij tempulli të kulturës, ish pallatit mbretëror, ku fantazma e Maria Antuanetës endet, vërtitet si hije truproje, ndërsa imagjinoja prijësit e triadës madhështore të fantazisë artistike, ku Mona Lisa e stilit romak, mbetet e trishtuar mbas mburojës pleksiglas, ndërsa dueti i artit helenistik,Venera e Milos në virtualitet, mes lotësh ble tirkuazh me shkumë deti përzier, që i rrëshkasin në atë bukuri magjepëse dhe Viktoria e Samothrakit, acefalike, por me shpirtin triumfator gulçonte, sepse ju kishin rrëmbyer bizhuteritë dhe kurorën e tempullit nga rezidenca e tyre”…
Unë mbeta i sugjestionuar nga digresioni lirik e pasionant i tij dhe kujtimet më çuan në tour-in, gjatë simpoziumit shkencor, në shtatorin e 2004, në Paris. Atje ishte takimi direkt me atraksionet e kulturës pariziene, që i kisha shijuar vite më parë vetëm nga ndonjë kartolinë. U enda nga Versaja, në Notre Dame, në muzeun e artit modern, në muze Orsay, por në kujtesë më mbeti si diçka e veçantë, muzeu i Louvrit. Atje sugjestionimi të shkëput nga e zakonshmja dhe të udhëton në madhështinë e shpirtit të artit në histori, mes impresionesh të pazakonta… Ndërkaq Xhorxhi e perceptoi joshjen time dhe unë fillova të tregoj: Në mëngjezin e një ditë të lirë në skenën parisiene shkova në Luvre, mbasi më dhanë manualin informativ, në hyrje u ndesha me mrekullinë e Piramidës së kristaltë. U ula në një stol në jardin të Tuileries,
Foto në Piramidën e kristaltë
mes skulpturave të Molierit, La Fontaine, e të Pascalit dhe shfletoja manualin. Aty më befasuan përshkrimet mbi “Misteret e Luvrit”, që nga shfaqja e hijes fantazmë të Maria Antuanetës, në Fantomin “rouge” që endej korridoreve të muzeumit, mandej në mumjen egjyptiane që flet në heshtje duke lëshuar tinguj, vazhdimi me pikturën e Mona Lizës ( ne enigmën që e lidh atë me kodin Da Vinci ) dhe vjedhja spektakolare në vitin 1911, nga emigranti italian V.Peruggia, që nga hajdut e quajtën “një krenari kombëtare”, tek tentativa e Picasso për të bërë të tijat disa vazo dekorative Iberike, që u kthye në një skerco, mandej në sekretin që fshihet poshtë piramidës së invertuar, deri tek makthi i misterit të ditëve, me grabitjen e shekullit, të bizhuterisë të Napoleonit dhe drama vazhdon…U endëm me orë të tëra në zbulimin e atyre thesareve, dhe gjatë rrugëtimit artistik bëmë një pushim të shkurtër, në Cafe Mollien. e vendosur në një vend monumental mes luleve dhe kolonave të mermerit ku shijuam café noisette, një espresso me aromë lajthish. Mes përshtypjeve të bukura, me një rifeskim të memorjes kulturore dhe historike u larguam… Muzetë dhe monumentet emblematike, fabuloze mbeten shprehje e trashgimisë kulturore me vlera didaktike dhe jo vetëm!
…Journée triste , journée sans soleil . Aujourd’hui , le sourire se gelé , les larmes de l’âme unissent le monde entier, avec les yeux au ciel ils ont chanté “Ave Maria “. La ” notre “, Notre-Dame, la cathédrale gothique, emblématique est brûlée ,”combustionée”, mais restera avec stoïcisme le monument incontesté du trésor culturel mondial . Une beauté digne qui est devenue “fervente”, mais ” vivra pour l’éternité “!
Protéger les monuments culturels comme la lumière des yeux
( posted on LinkedIn , April 15 , 2019 )
…Më kujtohet kur flaket digjnin madhështinë e Notre Dame-it, nuk munda ta ndrydh revoltën, kështu mes emocioneve dërgova një mesazh frëngjisht, në LinkedIn, ku shpreva dhimbjen time, njerëzore, që u mbështet nga miratimi paralel i shumë kolegëve dhe intelektualëve. Kryevepra të tilla “stilistike”, që strehojnë objekte dhe artefakte me vlera të mëdha, ku rizbulohet ajo që mund të duket e “humbur”, duhen mbrojtur me respekt dhe mirënjohje.
Këto impresione ja transmetova mikut im dhe ai i përkufizoi si “vështrim panoramik në kontekstin historik të veprave të Luvrit, që me magjinë dhe forcën e tyre të shkëputin nga realiteti, por jane intimisht të ndërthurura me misteret që i rrethojnë, gjithashtu konstatoi shprehjen e sensibilitetit intelektual për proteksionin e tyre. Por ai ishte akoma i shokuar dhe kishte të akumuluar aq shumë revoltë sa vazhdoi: “Substrati psikologjik i grabitjeve nuk është thjeshtë çështje financiare, por një kombinim motivimesh, që shtrihen në sfera të tjera. Analistët e konsiderojnë si “eskalacion i revoltës”, “revansh ndaj terrorizmit kulturor”, si “zgjim antikolonial”, deri në klishen absurde , atë “konspirative”. Veç mua më bëri përshtypje se diku tjetër, shpejt kjo u kthye në “marketing”, bile nga ndonjë artist i njohur, u duartokit “me krenari”, ndërsa dikush me mentalitet sarkastik të tipit Robin Hud, u shpreh: “Sa bukur është të lexosh për një grabitje në vend të një masakre”…Megjithatë, për disa njerëz, vjedhja e artit mbetet një akt çuditërisht i romantizuar, pjesërisht lakmi, pjesërisht legjendë dhe tani, pjesërisht argëtim viral modern.
Kjo tregon në një farë mënyre mentalitetin e kohës që jetojmë dhe humbjen e vlerave njerëzore”… Ndërkohë nxorri nga Sac à Main Chic (çanta e dorës) gazetën Le Parisien dhe më tha: “Lexoje miku im “Assetet e kulturës dhe të historisë njerëzore duhet ti ruajmë me fanatizëm, kjo kërkon një nivel të lartë sigurie të tyre, që duhet të konceptohet si ekuilibër midis mbrojtjes mekanikofizike dhe asaj dixhitale, por mbi të gjitha ndërgjegjësim social ”. Interesante , ju përgjigja, por unë do të citoj diçka pikante që e plotëson këtë këndvështrim mbi “fortifikimin” e muzeve, nga gazeta Kathimerini:”Nëse do t’i konsideronim muzetë, dhe jo mbrojtjen e tyre, si “të mirën publike supreme evropiane” që ka nevojë për mbështetje dhe bashkëpunim, do të ishim thjesht naivë…
Ishte mëse e qartë se trashëgimia kulturore dhe zhvillimi i mentalitetit do të mbeteshin “kontekste të brishta”. Me urimin “qoftë me kaq”,e pimë kafen e hidhur të atij mëngjezi, …duke shpresuar se nuk do të jetë më e hidhur, për brezat në vazhdim, në këtë botë paranojë, ku ende kanë mbetur dy vende hyjnore vlerash, muzetë dhe bibliotekat !
Kur Hyjnorja Hesht, Njeriu Dëgjon: Nga Simone Weil te Britma e Auschwitzit
VOAL- Ishte teologu i ndjerë së fundmi, Carlo Molari, ai që argumentoi se fjala “Zot” është një term njerëzor, një konstruksion gjuhësor i lindur për të konceptualizuar një entitet transcendental dhe misterioz, të pareduktueshëm në kuptimin e plotë njerëzor. Një emër, pra, i atribuohet një realiteti që, nga natyra e tij, i shmanget emërtimit dhe mbetet i paarritshëm në tërësinë e tij. Në mënyrë të ngjashme, Simone Weil, një shkrimtare, filozofe dhe intelektuale hebreje franceze, pavarësisht se recitonte Lutjen e Zotit çdo ditë, ishte e bindur se Zoti ishte mbi të gjitha një mungesë: një realitet që tërhiqet në vend që të manifestohet, duke i lejuar njerëzit t’i afrohen atij vetëm përmes boshllëkut dhe sakrificës.
Për shekuj me radhë, tradita judeo-kristiane ka folur për Zotin si Atë. Giorgio Ficara, kritik letrar, eseist dhe profesor emeritus i letërsisë italiane në Universitetin e Torinos, e diskuton këtë me finesë në një serial radiofonik të transmetuar në Alphaville deri më 24 tetor 2025, i frymëzuar nga një nga esetë e tij të botuara nga Einaudi. Në të, Ficara ofron një vështrim letrar mbi figurat e baballarëve të dobët dhe të brishtë – baballarë që shkojnë kundër rrymës, të pafokusuar dhe melankolikë, në kontrast të plotë me imazhin mbizotërues të “babait të fortë”. Midis këtyre, në episodin e fundit, del Zoti i evokuar nga Weil në autobiografinë e saj intensive shpirtërore, Attente de Dieu, një përmbledhje shkrimesh të botuara pas vdekjes në vitin 1950 nga La Colombe, redaktuar nga At Joseph-Marie Perrin.
Weil i shkroi këto tekste pak para shpërthimit të Luftës së Dytë Botërore, në një kohë kur Zoti judeo-kristian, ai që mbështet dhe udhëzon njerëzimin nga lart, ishte në prag të humbjes së çdo besueshmërie. Ku ishte ai Zot ndërsa qindra mijëra gra dhe burra u shfarosën nga e keqja absolute e Holokaustit? Kjo pyetje u ka kaluar nëpër mendje shumë njerëzve, përfshirë teologun konservator Joseph Ratzinger, i cili në Auschwitz në vitin 2006 deklaroi se përballë tmerreve të shekullit të njëzetë, fjalët treten, duke lënë vetëm një heshtje të shtangur, një “britmë të brendshme drejtuar Zotit: ‘Pse, Zot, ke heshtur? Pse munde ta tolerosh të gjithë këtë?'”
Një përgjigje përfundimtare është e pamundur. Mund ta skicojmë vetëm, siç bëri Weil, ideja se Zoti nuk e manifeston veten si një prani imponuese, jo si një forcë që ndërhyn dhe drejton nga lart, por më tepër si një realitet që tërhiqet, që zhduket nga bota, duke bërë një hap prapa për t’u lejuar qenieve njerëzore dhe krijimit të ekzistojnë lirisht, për mirë a për keq. Të ekzistojë edhe në kundërshtim, si përmbushje por edhe si mungesë, si plotësi dhe humbje.
Për Weil, “mungesa e Zotit” nuk barazohet me mohim të plotë, por më tepër me një akt dashurie dhe përulësie. Bota është një univers i dominuar nga forca, domosdoshmëria dhe vuajtja, dhe pikërisht në këtë kontekst, “mungesa” e Zotit i detyron qeniet njerëzore ta kërkojnë atë në mënyrë aktive. Nga kjo lind pritja, heshtja para Zotit, i cili, sado i panjohur, komunikon pikërisht në heshtjen dhe dorëzimin e njerëzimit. Një Zot i tërhequr, i cili nuk flet përmes institucioneve kishtare, dogmave ose sakramenteve (nga të cilat Weil mbajti distancën e saj, duke preferuar të qëndronte në “prag”), por që e bën veten të pranishëm kudo që njeriu zhduket, përulet dhe hesht. Siç e kishin intuituar mistikët e mëdhenj Tereza e Avilës dhe Gjoni i Kryqit. Një Zot intim, një Atë nëse do ta thuash, por jo me anë të pranisë, por me anë të zbritjes, me anë të asgjësimit.
Në fund të fundit, Weil nuk besonte në Zotin tradicional. Përkundrazi, ajo e shihte aspiratën njerëzore për mirësi, bukuri, drejtësi dhe të vërtetë si një dëshmi të ekzistencës së tij. Për të, Zoti i shfaqej botës si një premtim i përmbushur me anë të zbritjes, zhdukjes dhe zhdukjes. Prandaj kategoria e pritjes, ndoshta i vetmi atribut i aftë, më shumë se të tjerët, të përshkruajë atë që njeriu e imagjinon të panjohurën – Zotin – të jetë. RSI
Artisti i njohur, Bujar Kapexhiu, aktor dhe regjisor, piktor që mban titullin “Nderi i Kombit”, ishte i ftuar në emisionin “Kjo Javë” ku foli për 2 librat më të fundit të tij me poezi, “Seferi i Tironës” dhe “Poezi humoristike e satirike”, të promovuara ditët e fundit.
Kapexhiu zbuloi ndër të tjera në intervistë se ndër personazhet e njohur që u ka dedikuar poezi janë dhe figura politike, një prej tyre kryeministri Edi Rama.
“Miku im i gjatë, nxito, gjurmë do të jenë brekushet apo barcaletat”, është një nga poezit e Bujar Kapexhiut, shkruar për Ramën, që ai e quan miku i tij i kahershëm.
Kapexhiu thotë se poezitë e tij janë humoristike, si mik e shok, pa e fyer dhe denigruar figurën e tij duke u mundur të ruhet etika.
“Kjo është merita e humorit të vërtetë e qytetar dhe jam munduar ta ruaj këtë etikë”, tha Kapexhiu gjatë intervistës me moderatoren Nisida Tufa.
Ai ka treguar se e ka patur pasion poezinë shumë herët, që fëmijë ndërsa poezinë e parë e ka shkruar në vitin 1970.
“Poezinë e parë e kam shkruar në vitin 1970, kur isha regjisor në Estradën e Tiranës dhe atëherë bëhej propagandë e madhe nga arti socialist kundër poezisë dekadente, që quhej poezi hermetike dhe kjo goditje ishte për perëndimorët.Dhe unë atëherë shkrova një tekst poezi hermetike për të goditur poezën hermetike si në karikaturë.
Më vonë erdhi një ndodhi tjetër. Festohej 80 vjetori i lindjes të të ndjerit artistit dibran Hazis Ndreu, kompozitor, instrumentist brilant, këngëtar poet ku ka fituar çmime kombëtare madje ka shkruar dhe poezi humoristike. Dhe mua më lindi një ide, që të gjithë ata që ishin në skenë, poetë, këngëtarë, vallëtarë që këndonin këngët e tij, unë shkrova një vjershë sikur ta shkruante Azisi sikur të ishte gjallë. Dhe të nesërmen një gazetare shkroi se në koncert ishte dhe Azis Ndreu”, tha Kapexhiu.
Ndër të tjera në intervistë, artisti Bujar Kapexhiu ka theksuar se në Shqipëri ka shumë material për letërsi humoristike, por fatkeqësisht nuk ka letërsi.
“Më vjen keq që ka shumë pak autorë që shkruajnë letërsi satirike dhe humoristike. Problematika sot është kaq për të qeshur, kaq për tu tallur, kaq për tu stigmatizuar, dhe për tu goditur. Dhe prapë letërsi humoristike ka pak. Përderisa një poet shkrimtar, krijon një vepër humoristike, pikërisht atje ka një subjekt, atje ka një subjekt që është ndeshur, që nuk është dakord me disa gjëra.
Pra tallet me të e stigmatizon atë, në drejtim të progresit. Dhe kjo kontradiktë ndodh midis autorit dhe ngjarjes. Bën që të lindë kjo vepër humoristike. Dhe natyrisht kur e lexon spektatori kënaqet me humorin. Është një nga gjëra më të bukura t’i japësh spektatorin ose lexuesin të qeshurën”, tha Kapexhiu.
Kapexhiu njihet dhe si karikaturist ku në fokus të punimeve të tij kanë qenë politikanë që jo në pak raste e kanë telefonuar pasi janë “prekur” nga karikatura, por ai tha se nga këto punime ka bërë shumë miq nga politika.
Artisti Bujar Kapexhiu tha se Rama dhe Berisha janë politikanët të cilëve u ka kushtuar më shumë karikatura. gsh
“Oj nanë, kqyr se edhe unë kam diçka në bark, jam semut prej barku
Kur ja kam hjek teshat ia kam parë se ju kish qky barku dhe i kishin ra zorrët, ja kam qit xhemperin me ia mbulu, më ka thënë ‘ma nanë, mos um prek se po kam dhimbje shumë.”
Skulptura e Leotrim Ahmetit, punuar nga Sabri Behramaj, shtatore që do të vendoset në Skenderaj.
E përfshirë në një koleksion të botuar më 2024, në Paris, kjo tablo mbante diçiturën « Ali Pasha dhe Kira Vassiliki ». Ajo shoqërohej nga teksti i mëposhtëm:
« Ripikturim i tablosë së që Paul-Emile Jacobs-i* (1802-1866) pikturoi në Romë më 1840 për “Vila Wilhelmina” të mbretit të Würtemberg-ut, në krye të herës, kjo pikturë titullohej « Shehrazada që i tregon një histori kalifit » , në përshtatje me frymën orientaliste të Wilhelmina-s. Vepra është realizuar gjatë periudhës kur Jacobs-i trajtoi tema nga Greqia. Me shumë gjasa, ajo paraqet Kira Vassiliki (Zonjën Vasiliqi, 1789-1834) dhe Ali Pashën (1740-1822). Ky kompozim është bërë një nga veprat emblematike të Jacobs-it, shumë e përhapur me anë të litografisë së Franz Hanfstaengel-it adh C. Ficher-it dhe ka frymëzuar gjithashtu vizatimin Ali Pasha dhe Kira Vassiliki të Theodoros Vryzakis-it. Kjo tablo paraqet një çast intim, ku ndihet dhembshuria dhe dashuria. Kira, e bija e Kitzos Kontaxis-t, hyri shumë e re në haremin e Ali Pashës. Falë bukurisë dhe ndershmërisë së saj, ajo fitoi dashurinë dhe favoret e sovranit. Këtë gjë, ajo e shfrytëzoi për t’ua shpëtuar jetën një numri të madh të bashkatdhetarëve të saj.
Me origjinë nga Tepelena (Shqipëri), Ali Pasha u bë guvernatori i Janinës pas një periudhe me luftëra dhe me revolta. Përmes marrëdhënieve të tij me Anglinë dhe me Bonapartin, ai u bë mjaft i njohur në botën perëndimore. Gjatë qëndrimit në këtë krahinë, Lord Bajroni i bëri një vizitë. Emri i tij është përmendur shumë herë në veprat e Victor Hugo-së, të Alexandre Dumas-së apo të Balzac-ut. Jeta e tij e trazuar, pasuria e tij e madhe dhe haremi i tij i famshëm, u bënë legjendë për europianët. Të ngashënjyer nga personaliteti i Ali Pashës dhe nga historia e dashurisë së tij me Kira Vassiliki-në, piktorë të mëdhenj të asaj kohe si Monvoisin-i, Faucher-i apo Vryzakis-i e trajtuan këtë subjekt.
Tabloja origjinale e P. E. Jacobs “Ali Pasha dhe Vasilikia” është botuar në librat “Shqipëria në Art”, Onufri, Tiranë, 2018, f. 133 dhe “Shqiptarët në Artin Botëror”, Akademia e Shkencave, Tiranë, 2019, f. 289, të autorit Ferid Hudhri.
Hektor Leka kthehet pas 32 vitesh:Jam rritur në Teatrin e Operas – “Nëna më jepte gji në prapaskenë”
Basi Hektor Leka rikthehet në Teatrin Kombëtar të Operas dhe Baletit, pas disa dekadash në teatrot italianë, për një rol, të veçantë.
Më 25 nëntor, në skenë ngjitet opera shqiptare “Goca e Kaçanikut” ku Leka interpreton kryeplakun e fshatit duke evokuar luftën me osmanët.
“Për mua është një emocion i madh se është herë e parë që kthehem dhe këndoj aty ku jam rritur, jo vetëm si qytet por edhe si teatër, sepse falë nënës sime isha gjithnjë në teatër dhe më thërrisnin, ‘çuni I teatrit’. Personazhi im është i tillë që imponohet gjatë gjithë operës dhe oponenca e këtij personazhi në anën karakterialie të bën të jesh shumë i fortë”, tha Leka.
Ai është djali i Rozmari Jorganxhi, dirigjentja e parë shqiptare. Për të rikthimi me një pjesë shqiptare, është shumë domethënëse, ndërsa karriera e tij numëron disa role në opera të huaja. Me regjinë e Nikolin Gurakuqit, pjesa do të jetë në skenë vetëm një natë.
“Ka qenë në 1979, premiera absolute. Goca e Kaçanikut është një nga veprat më të bukura të repertorit shqiptar. E bazuar tërësisht në muzikën shqiptare, flet për rezistencën e popullit të Kaçanikut muzika flet shqip. Them edhe nga ana orkestrale të kujton motive epike të historisë së popullit tonë”’- tha Leka.
Roli tij, ndahet në dy skena të ndryshme, ku ai interpreton babain si fillim dhe më tej kryeplakun mburojë të traditave vendase dhe një patriot që nuk pranon pushtimin./VizionPlus
Liljana Çefa, 85-vjeçarja që vazhdon të pikturojë e të frymëzojë Shkodrën me jetën dhe krijimtarinë e saj artistike.
Ajo na mirëpriti me shumë ngrohtësi në shtëpinë e saj në Shkodër, një hapësirë ku arti duket se merr frymë bashkë me të, aty ku edhe sot e kësaj dite vijon të pikturojë dhe të ruajë një lidhje të pandarë me telajon dhe ngjyrat. Në çdo cep të shtëpisë së saj ndihen gjurmët e një jete të tërë të kaluar mes bojërave, penelave dhe frymëzimit që arti i ka dhuruar.
Liljana Çefa, piktorja që ka lënë gjurmë të thella në jetën artistike të Shkodrës, rrëfen për RTSH fillimet e saj të thjeshta, por plot pasion në këtë rrugëtim që u bë shoqërues i pandashëm i ekzistencës së saj. Qysh në moshë të re, ajo e ndjeu thirrjen e artit si një forcë që i dha drejtim jetës, duke u kthyer më pas në një mision që do ta përmbushte me përkushtim dhe dashuri.
Për dekada të tëra, ajo punoi si mësuese vizatimi, duke formuar me kujdes dhe dashuri breza të tërë nxënësish, të cilët nëpërmjet mësimeve të saj jo vetëm mësonin teknikën, por edhe më të rëndësishmen: të donin dhe të respektonin artin. Roli i saj në shkolla të ndryshme të qytetit ka qenë i jashtëzakonshëm, sepse përmes dorës dhe fjalës së saj janë nxitur dhjetëra të rinj që sot mbajnë gjallë shpirtin krijues.
Por bashkë me suksesin profesional, Liljana Çefa tregon se jeta e saj nuk ka qenë e lehtë. Përgjatë viteve, sfidat familjare dhe përkujdesja për fëmijët shpesh e vendosnin përballë sakrificave të mëdha. Megjithatë, ajo gjeti gjithmonë forcë për të mos e lënë kurrë pas dore pasionin që e mbajti gjallë shpirtin e saj – artin. Në rrëfimin e saj ndihet qartë se çdo penelatë është e lidhur ngushtë me përjetimet, vështirësitë dhe gëzimet e një jete të plotë.
Sot, në moshën 85-vjeçare, ajo mbetet po aq e lidhur me telajon sa edhe në ditët e rinisë. Me duart e saj ende të palodhura, ajo vazhdon të krijojë, duke i dhënë jetë ngjyrave dhe formave që shndërrohen në pasqyrë të shpirtit të saj artistik. Për të rinjtë që duan të futen në botën e artit, Liljana Çefa përcjell një mesazh të fuqishëm: arti është sakrificë, durim dhe pasion, por mbi të gjitha është një mënyrë për të jetuar e për të lënë gjurmë që mbeten përtej kohës.
Përmes jetës dhe krijimtarisë së saj të pasur, Liljana Çefa mbetet ende sot një shembull frymëzues për Shkodrën dhe më gjerë. Ajo është dëshmi se arti nuk njeh moshë dhe se dashuria për të bukurën është një thesar i çmuar që ndriçon jo vetëm jetën e artistit, por edhe të gjithë atyre që preken nga veprat e tij./ Shkodra Blogg
Artisti ne objektivin e Artistit – Foto nga Felix Bilani
“Shuhet një nga ikonat e teatrit .
Naum Shundi,
pata nderin të të fotografoj në shfaqjen ….
38 ditë për të ndryshuar jetën…..edhe pse nuk e ndryshove dot sëmundjen ti ndryshove shumë , ndryshove konceptet e teatrit , tregove që edhe në një sallë e vockël mund të bëhet teatër.
Komentet