Nga Aurenc Bebja*, Francë – 26 Korrik 2025

“Country Life” ka botuar, të shtunën e 28 dhjetorit 1940, në faqet n°560 – 562, rrëfimin e udhëtimit asokohe në Shqipëri të autorit britanik Jan Gordon, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Fytyra e Shqipërisë

Ku lindja bashkohet me perëndimin, mesjeta me modernen.

Nga Jan Gordon

Shqipëria është një vend me kontraste të jashtëzakonshme. Një e treta e popullsisë është po aq e dëshpëruar dhe e prekur nga malaria sa çdo komunitet tjetër në Evropë, ndërsa një e treta përfshin malësorë aq të ashpër dhe agresivë sa nuk mund të gjenden kudo.Është një vend ku, nën një sistem tërësisht modern të ndriçimit elektrik, zakonet mund të jenë ende ato të shekullit të 12-të, ku gratë që veshin këpucë, shputat e të cilave janë të prera nga copa gomash të vjetra makinash, duke lënë gjurmë “Dunlop” ose “Michelin” në baltë ndërsa lëvizin, veshin funde, prototipet e të cilave mund të gjenden në figurinat prej qeramike të periudhës minoane. Vetëm dje, të qëlloje fqinjin pas shpine nga një kaçubë ishte shpesh një detyrë familjare (në emër të një hakmarrjeje), ndërsa një vajzë e vogël, pavarësisht moshës së saj, që ecte me guxim ofronte mbrojtje shumë më të vlefshme sesa pushka e saj e famshme, rripi i fishekëve dhe thika e saj. Dëgjuam një gjykatës t’i kërkonte një falje pothuajse të përulur një vrasësi famëkeq që e dënoi me vdekje. Pastaj na kërkoi të shkonim në shtëpinë e tij për të admiruar punimet e sofistikuara të qëndisjes që ai prodhonte në kohën e tij të lirë.

Është një vend ku, nganjëherë, të mbetesh një beqare e deklaruar është më e nderuar sesa të jesh një grua e martuar, sepse në malet veriore një virgjëreshe të betuar i lejohen të gjitha privilegjet e një burri, përveç atij që nuk mund ta arrijë, domethënë, mustaqet, rritja e mustaqeve është një krenari dhe preokupim mashkullor, shpesh i kultivuar me gjithë zellësinë e një kinezi që rrit thonjtë e gishtave, dhe me një efekt të ngjashëm të ekzagjeruar dhe të paqëndrueshëm.

Këtu, fshatrat shpesh banohen pothuajse ekskluzivisht nga gratë, burrat janë jashtë vendit, qoftë në Amerikë apo Turqi, duke fituar paratë që kanë paguar për shtëpitë e ndërtuara dhe të dekoruara në mënyrë madhështore. Edhe këtu, do të ishte një fyerje për pronarin e një ferme që t’i ofrohej të paguante dhomën, ushqimin dhe mëngjesin, por të mos rrëshqitësh një shumë të mjaftueshme në dorën e gruas më të re të martuar në shtëpi do të ishte mashtrim.

Feja nuk ka rëndësi për shumicën e shqiptarëve ; myslimanët shkojnë në festat e krishtera dhe të krishterët te myslimanët.Kemi parë një kishë të krishterë të ndërtuar nga një zdrukthëtar mysliman, në të cilën ai kishte përzier kryqin me gjysmëhënën, ndërsa në male ka fshatra të quajtura “gjysmë-gjysmë”, në të cilat të dy fetë praktikohen njëkohësisht, fshatarët kanë emra të krishterë dhe myslimanë dhe i mbajnë të dy grupet e festave. Është një vend ku mesazhet e dërguara me zë të lartë nga njëri burrë te tjetri përmes maleve me një kod sekret mund ta kalojnë telegrafin me shumë orë diferencë, ku dadoja (nëna), duke dalë për të bërë pazarin, vendos foshnjën me djep dhe gjithçka tjetër mbi kokë dhe pastaj duket se i harron të gjitha, ku nëse je konservator është më mirë që partneri yt të jetë liberal dhe atëherë të paktën njëri prej jush ndoshta do të dalë nga burgu për të vazhduar biznesin. Është një vend ku në përgjithësi nuk ka asgjë midis rrugëve më të bukura dhe dredha-dredha moderne që shkenca ushtarake italiane ka qenë në gjendje të ndërtojë dhe shtigjeve të pjerrëta për mushka që shpesh kufizohen mes buzëve të greminave të rrezikshme.

Dhe këto rrugë të bukura janë padyshim kryesisht përgjegjëse për rrënimin italian. Në hartën e vogël të botuar në shtypin e përditshëm, mund të shihen praktikisht të gjitha rrugët e Shqipërisë. Në këto rrugë të mëdha mund të shtysh tanke, armë të rënda, kamionë dhe furnizime, por përmes maleve të egra, të rrezikshme, por jo të paarritshme, mund të përparosh vetëm me mushka vendase, njohuri të thella lokale dhe një trup të ngurtësuar ndaj ashpërsisë së klimës dhe kushteve ushqimore. Dhe njeriun që mund të zotërojë malet e Shqipërisë.

Majat e maleve dhe vende të tilla si Përmeti, një fshat i çuditshëm i fshehur nën çati prej argjili të trashë, i ndërtuar në shpatet e vargmalit të pjerrët të Nemerçkës, Këlcyra që shtrihet në fund të një gryke të egër dhe të pjerrët, rruga për në Berat, që përshkon Mallakastrën dhe rrëzën e Tomorit, dhe madje edhe kështjella e vjetër e madhe turke e Gjirokastrës (në shqip, Gjinokastër), duke u bërë e papërshtatshme për t’u mbajtur, u evakuua si rezultat.

Në kushte të tilla luftimi, zakoni dhe praktika janë avantazhe të mëdha. Supozohet se shqiptarët janë kryesisht pasardhës të fiseve të lashta ilire para-greke. Edhe pse malësorët grekë janë me origjinë etnike shumë të ndryshme, ata megjithatë kanë asimiluar shumë tipare lokale, duke përfshirë një shpërfillje për lodhjen dhe urinë. Shpesh, kur kalonim natën në një fermë malore shqiptare, darka, një dhi që duhej të sillej posaçërisht nga malet, e përgatitur dhe gatuar më pas për ne, nuk servirej para mesnatës, megjithëse kishim qenë gjithë ditën në shale (kalërim). Nuk ofrohej asnjë meze paraprake dhe çdo shenjë lodhjeje, urie apo padurimi duhej të fshihej me shumë kujdes.

Një grua malsore nuk do të hezitonte fare të marshonte gjashtë ditë — tre vajtje, tre ardhje — ndoshta me foshnjën dhe djepin e lidhur në shpinë, deri në tregun më të afërt për të shitur një shportë me vezë për të blerë kripë.

Mushkat e malit shkuan më larg dhe u ngjitën më shumë, me më pak ushqim se çdo kafshë tjetër me të cilën kemi udhëtuar. Burrat e ushqyer nga tradita të tilla, të përballur me italianët — shumë prej të cilëve ndoshta vinin nga fushat dhe u mposhtën nga një vend ku edhe qentë mund të jenë më të rrezikshëm për të huajt sesa ujqërit që vazhdojnë të plaçkitin kopetë e barinjve — duhet të gëzojnë një epërsi të pallogaritshme. Duket se vetëm numrat, rraskapitja totale apo vështirësitë e zgjatjes së linjave të komunikimit mund të ndalojnë grekët. Sapo të arrijnë në fusha — që shtrihen disa kilometra në brendësi nga Vlora deri në Liqenin e Shkodrës në veri — kushtet do të ndryshojnë ; mekanizmat italianë do të luajnë një rol më të madh dhe mund të parandalojnë dëbimin e italianëve nga vendi.

Ndërkohë, qytetërimi i çuditshëm gjysmëmesjetar që është kapur fort në këtë cep të pavarur të Ballkanit do të zhduket nga gurët e mullirit të luftës.Shtëpitë e gdhendura dhe të praruara bukur të Gjirokastrës dhe të vendit përreth po digjen ose po shkatërrohen nga bombat dhe nuk mund të zëvendësohen.

Kisha unike, e pikturuar, gjysmë nëntokësore e Përmetit ndoshta është rrënuar, fiset dhe komunitetet pothuajse patriarkale do të shpërndahen dhe në Shqipëri, si në pjesën tjetër të botës, do të lindë një rend i ri.Megjithatë, shkatërrimi i këtij cepi të paimitueshëm do të thotë për Evropën humbjen e diçkaje unike në sjelljet dhe zakonet bashkëkohore.