Çdo vit, Nermin Qatiq kthehet në Bosnje e Hercegovinë nga shtëpia e tij në Suedi, për të hapur shtëpinë e vjetër të familjes, e cila tani është bosh.

Ai pret tash e tri dekada që të gjenden eshtrat e vëllait të tij.

Nëna e tij kaloi 26 vjet duke u përpjekur t’i gjente ato dhe vdiq pa ndonjë përgjigje.

“Sa gjatë zgjat shpresa? Sa shumë mund të durojë shpresa? Kam frikë se do ta humb shpresën para se të kaloj në botën tjetër”, thotë Qatiq për Radion Evropa e Lirë.

As trup. As drejtësi.

Është një histori që Qatiq dhe mijëra familje të tjera në Bosnje vazhdojnë ta përjetojnë edhe 30 vjet pasi forcat serbe të Bosnjës vranë më shumë se 8.000 burra dhe djem boshnjakë në qytetin e Srebrenicës.

Krimi është i vetmi gjenocid i pranuar në Evropë që nga Lufta e Dytë Botërore.

Përmasat dhe brutaliteti i vrasjeve në korrik të vitit 1995 në Srebrenicë – një enklavë nën kontrollin e boshnjakëve, ku dhjetëra mijëra njerëz ikën për t’u strehuar nga forcat serbe të Bosnjës – tronditën botën dhe çuan në disa dënime të profilit të lartë në Gjykatën Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë, e njohur gjithashtu si Tribunali i Hagës.

Në mesin e të dënuarve me burgim të përjetshëm është komandanti i atëhershëm i forcave serbe, Ratko Mlladiq, i gjetur fajtor për krime lufte, krime kundër njerëzimit dhe gjenocid.

Por, kjo ishte vetëm maja e ajsbergut.

Ndërsa bota shënon 30-vjetorin e masakrës së Srebrenicës, ata që punuan për të sjellë drejtësi, thonë se ka shumë mësime për t’u nxjerrë.

E, këto mësime do të vlejnë edhe për vende si Ukraina, ku prej më shumë se tre vjetësh ka shumë dhunë dhe mizori, për shkak të pushtimit rus.

Pak drejtësi për viktimat e Srebrenicës

“Shumë pak njerëz [në Bosnje] ishin të kënaqur me sistemin gjyqësor”, thotë Janine di Giovanni, udhëheqëse e The Reckoning Project – një organizatë që bashkon gazetarë dhe avokatë për të mbledhur prova dhe për të çuar kriminelët e luftës para drejtësisë.

“Njerëzit që kryen vrasje, hapën varre, vranë, përdhunuan, shkatërruan jetë dhe familje, shkatërruan shoqërinë e Srebrenicës – shumica e tyre shëtisin ende përreth”, thotë ajo për Radion Evropa e Lirë.

Tribunali i Hagës dënoi gjithsej 18 persona – pesë prej të cilëve me burgim të përjetshëm – për gjenocid dhe krime të tjera në Srebrenicë.

Geoffrey Nice, i cili udhëhoqi përndjekjen e ish-udhëheqësit jugosllav, Sllobodan Millosheviq, në Hagë, mendon gjithashtu se procesi gjyqësor dështoi.

“Unë mendoj se, në përgjithësi, përfundimi mund të jetë se drejtësia nuk është arritur, ose nuk është arritur në mënyrën që duhej”, thotë ai për Radion Evropa e Lirë.

“Historia nuk do ta gjykojë procesin me mirësi, por mund të ketë mirëkuptim. Dy tribunalet, për Ruandën dhe për ish-Jugosllavinë, ishin krejtësisht të reja, pa asnjë precedent”, thotë Nice.

A mund të bëjë ndonjë ndryshim Gjykata Ndërkombëtare Penale?

Situata sot është ndryshe – me Gjykatën Ndërkombëtare Penale (GJNP), të themeluar në vitin 2002, si një organ i përhershëm që i zëvendësoi tribunalet e përkohshme.

Ajo duket se po e tregon fuqinë e saj, duke nxjerrë aktakuza për krime lufte ndaj presidentit rus, Vladimir Putin, dhe kryeministrit izraelit, Benjamin Netanyahu.

Por, Nice nuk beson se ato do të çojnë ndonjëherë në dënime, pasi, sipas tij, konfliktet në Ukrainë dhe Gazë, me gjasë, do të përfundojnë me marrëveshje politike.

“Marrëveshja, pashmangshëm, do të përfshinte si klauzolë të parë – në të dyja rastet – që presidenti Putin ose kryeministri Netanyahu nuk do të gjykohen për asnjë vepër të dyshuar penale”, thotë ai.

Nice shton se kritikat e ashpra ndaj Gjykatës Ndërkombëtare Penale nga ana e administratës së presidentit amerikan, Donald Trump, mund ta dobësojnë aftësinë e saj për të funksionuar, dhe se një qasje shumë më e mirë do të ishte përqendrimi në përdorimin e gjykatave kombëtare.

Në fakt, gjykatat në Bosnje shqiptuan më shumë aktgjykime për gjenocid dhe krime të tjera në Srebrenicë sesa Tribunali i Hagës.

Deri më tani, ato dënuan 27 ish-pjesëtarë të forcave serbe të Bosnjës për krime të kryera në Srebrenicë – përfshirë 14 për gjenocid.

Di Giovanni, e cila raportoi nga Srebrenica si gazetare në kohën e gjenocidit, pajtohet se gjykatat kombëtare mund të luajnë një rol kyç.

“Ukraina është ndryshe, sepse Ukraina – para së gjithash – ka pasur një sistem gjyqësor shumë të fuqishëm”, thotë ajo.

“Gjykatat lokale në Ukrainë janë ndoshta më të konsiderueshme, marrë parasysh federalizimin e Bosnjës pas luftës. Ai [në Bosnje] është një nga sistemet më jofunksionale në botë”, sipas saj.

Autoritetet ukrainase thonë se kanë lëshuar 679 padi për krime lufte dhe kanë shqiptuar 188 dënime.

Ato përfituan nga ekspertiza dhe përvojat e fituara në institucione ndërkombëtare si Gjykata Ndërkombëtare Penale.

“Shumë nga prokurorët që punojnë sot në Ukrainë, kanë qenë të përfshirë në drejtësinë ndërkombëtare në Kamboxhia dhe Sierra Leone. Kemi mësuar shumë gjatë këtyre 30 vjetëve që nga Srebrenica”, thotë Di Giovanni.

Burimet e shpresës

Një zhvillim tjetër gjatë kësaj kohe është edhe përdorimi i juridiksionit universal, sipas të cilit, krimet në një vend gjykohen diku tjetër.

Në qershor, një gjykatë gjermane e dënoi me burgim të përjetshëm një mjek sirian, Alaa Mousa, i cili torturonte të burgosur nën regjimin e presidentit të Sirisë, Bashar Al-Assad.

Në prill, organizata që udhëheq Di Giovanni, e ndihmoi një burrë ukrainas të ngrinte padi në një gjykatë argjentinase kundër rusëve të identifikuar dhe të paidentifikuar për torturimin e tij.

Ajo thotë se mësimi kryesor i nxjerrë, është rëndësia e mbledhjes së provave herët.

Dhe kjo tashmë po zbatohet në Ukrainë, thotë Di Giovanni.

“Ne mbledhim prova për krime lufte derisa lufta është ende duke vazhduar. Dhe kjo është shumë ndryshe nga ajo që ndodhi në vitin 1995… Dëshmitë [në Bosnje] nuk u morën deri shumë kohë pas përfundimit të luftës”, thotë ajo.

Këto janë burime shprese për drejtësi në vende të tilla si Buça e Ukrainës, ku forcat ruse vranë qindra civilë.

Ukraina i ka kërkuar tashmë Gjykatës Ndërkombëtare Penale t’i hetojë krimet e dyshuara të luftës.

Por, tani mund të jetë shumë vonë për Nermin Qatiqin nga Srebrenica.

Vëllai i tij, Nihad Nino Qatiq, ishte gazetar që raportoi për herë të fundit nga Srebrenica – përpara se qyteti të pushtohej nga forcat serbe të Bosnjës.

“Srebrenica po shndërrohet në kasaphanën më të madhe. Të vdekur dhe të plagosur vazhdojnë të sillen në spital. Është e pamundur të përshkruhet. Çdo sekondë, tri predha vdekjeprurëse bien mbi qytet… A është dikush në botë që mund të vijë dhe të jetë dëshmitar i tragjedisë që po ndodh në Srebrenicë dhe me njerëzit e saj?”, ishin fjalët e fundit të raportit të tij të fundit.

Nino iu bashkua mijëra njerëzve që ikën kodrave, me shpresën se do të arrinin në një vend të sigurt, por ai nuk u pa më kurrë.

Tridhjetë vjet më vonë, eshtrat e shtatë trupave të tjerë u varrosën më 11 korrik në Srebrenicë.

Megjithatë, familjet e rreth 1.200 viktimave të Srebrenicës – eshtrat e të cilave ende mungojnë – vazhdojnë të kërkojnë drejtësi.

Ashtu edhe Nermin Qatiq.

Më shumë se 1.000 km në lindje, ukrainasit vëzhgojnë dhe pyesin veten nëse do të arrijnë të shmangin të njëjtin fat.

Radio Evropa e Lirë

Përgatiti: Valona Tela