Marrëveshja e Mukjes është një ngjarje kyç në historinë e Shqipërisë, por dhe një çelës për të hyrë brenda saj, për të ditur dhe shpjeguar ngjarjet më të rëndësishme të Luftës së Dytë Botërore. Nacionalistët që kishin frymëzim kombëtar dhe luftonin kundër pushtuesit, kërkonin vazhdimisht një marrëveshje kombëtare, për një luftë të përbashkët kundër okupatorit, duke përfshirë edhe Frontin Nacional-Çlirimtarë, por udhëheqja komuniste, pikërisht kësaj marrëveshjeje i trembej.

Zogistët, nën drejtimin dhe porositë e Mbretit Zog, që ishte në Angli, ishin më me informacion dhe më të qartë në çdo drejtim gjatë luftës. Ato përveçse ishin drejtpërdrejt të përfshirë në luftë, bënë përpjekjet maksimale për të kontribuar me të gjitha mënyrat për bashkimin e gjithë faktorëve politiko-ushtarakë në një luftë të përbashkët kundër pushtuesit.

Përfaqësuesi i zogistëve Major Abaz Kupi, në Konferencën e Pezës më 16 shtator 1942, përpara delegatëve deklaroi: “… jam bashkuar me ju, me punue për të mirën e Shqipërisë e, me luftue çdo okupator, por në rast se do të formohen partira, unë jam mprojtësi i Legalitetit, qysh para 7 Prillit 1939, jam me Mbretin Zog”.

Abaz Kupi ka rol parësor edhe për thirrjen, organizimin dhe mbarëvajtjen e Konferencës së Mukjes, ku përfaqësuesit e Frontit Nacionalçlirimtar dhe të ‘Ballit Kombëtar’ u mblodhën në një takim me 26 korrik 1943 në Tapizë dhe nga 1-3 gusht 1943 zhvilloi punimet Konferenca në Mukje.

Pika e parë e marrëveshjes ishte krijimi i Komitetit “Për shpëtimin e Shqipërisë” i cili në fund doli me një program, ku më kryesoret ishin:

* Luftë të përbashkët në krah të aleatëve më të mëdhenj, kundra pushtuesit.

* Luftë për një Shqipëri të pamvarme dhe për një Shqipëri etnike.

* Luftë për një Shqipëri të lirë, demokratike e popullore dhe forma e regjimit, do të zgjidhej nga vota e popullit pas lufte.

Menjëherë pas Konferencës së Mukjes, Komiteti për Shpëtimin e Shqipërisë, organizoi në afërsi të Qafë Shtamës me datën 4 gusht 1943, një betejë të përbashkët të çetave zogiste, balliste dhe partizane kundër ushtrisë italiane nën komandën e major Abaz Kupit, ku bashkimi rezultoi me sukses të plotë.

Udhëheqja komuniste e pranoi “Marrëveshjen e Mukjes” deri kur të deleguarit e Partisë Komuniste Jugosllave, Miladin Popoviçi e Dushan Mugosha, u njohën me përmbajtjen e saj dhe urdhëruan Enver Hoxhën, që ta prishte menjëherë atë.

Për këtë qëllim, pas një muaji, më 4-8 shtator 1943, u mblodh Konferenca e Labinotit, në të cilën jo vetëm u prish zyrtarisht Marrëveshja e Mukjes, por edhe j’u shpalli luftë të armatosur çdo rryme apo tendence tjetër politike, thënë ndryshe, u fillua përgatitja e kushteve për një përplasje mes palëve, deri në luftë civile.

Dukej sheshit se udhëheqja komuniste kishte vendosur prioritet, përgatitjen e gjithanëshme për pushtetin e nesërm. Për këtë qëllim, thirrën Kongresin e Përmetit, më 24 Maj 1944, ku vendimi kryesor i tij ishte, “…t’i ndalohet Mbretit Zog kthimi në Shqipëri dhe të mos njihet asnjë qeveri, që mund të formohej brenda ose jashtë vendit”.

Zogistët që ishin promotorët e luftës kundër okupatorëve nazifashistë, i njihnin shumë mirë komunistët dhe e parashikuan saktësisht qëllimin e tyre, që donin t’i dërgonin shqiptarët në përplasje civile. Për këtë arsye, mbretërorët riformatuan mënyra të tjera qëndrese, brenda dhe jashtë vendit./ Ekrem Spahiu, Memorie.al