Nga Todi Bozo

Producenti Todi Bozo, botonte për herë të parë skenarin, që për arsye financiare nuk u bë ndonjëherë film dokumentar. Çfarë ndodhte me fatet e të dashuruarve me gra të huaja pas prishjes me Bashkimin Sovjetik?! Ja dëshmitë që Bozo si një nga personat që ka kaluar përmes këtij fati, ka mbledhur nga gratë e huaja që u dënuan në Shqipëri.

Filmi “Kur u prishën foletë”, ishte menduar të ndërtohej mbi materialet e film-arkivave, foto-materialeve, të cilat i kanë pasur vetë njerëzit, mbi tregimet e atyre që ishin në Shqipëri, Rusi, Izrael, Amerikë dhe të fëmijëve të tyre, për të kaluarën e hidhur dhe shpresat për një të ardhme më të mirë. Kur njerëzit në botë të mos kenë frikë për dashuritë e tyre.

Këtu nuk është fjala thjesht për dy shtete, për dy popuj. Sa njerëz ka në botë që janë dashuruar, e do dashurohen pa marrë parasysh kombësitë e shtetësitë e tyre. Dhe sa janë shkatërruar e sakrifikuar prej tyre, për hir të konjukturave politike, për hir të mureve të ngritura. Por njerëzit kanë të drejtë të jetojnë, të dashurohen duke mos pasur frikë se dikush diku në një ditë të bardhë, apo natë të zezë, vendos dhe prish lumturinë e tyre.

Për këtë do bënte apel ky film, skenarin e të cilit e kam shkruar që në vitin 1995. Çdo gjë e re mbi këtë tokë vjen me vështirësi, me dhimbje e sakrifica. Prandaj për ta sjellë atë duhet të përpiqen të gjithë njerëzit e botës. Le të na ndriçojë mendjet tona ideja e një fjale të urtë që thotë: “Kur fillojnë të fryjnë erërat e ndryshimeve të mëdha, nuk duhet të ndërtojmë mure për t‘i pritur ato, por të shpalosim velat dhe të ndërtojmë mullinjtë e erës”.

Ishin vitet e Miqësisë së Madhe, vitet ’50-të. Pas prishjes me Jugosllavinë, Bashkimit Sovjetik i duhej një dalje në Adriatik. Kjo solli flirtin e madh midis Tiranës dhe Moskës. Në një ditë plot diell, Enver Hoxha dhe Hrushovi mbjellin në Tiranë pemën e miqësisë, që premtonte një pranverë të gjatë dhe të ngrohtë. Është akoma stina kur pëllumbat në “Sheshin e Kuq” gugasin dhe bashkojnë sqepat me njëri-tjetrin.

Në universitetet e Bashkimit Sovjetik u dukën djemtë flokë-zinj dhe vajzat buzëqeshura nga brigjet e Adriatikut. Pranvera paralajmëronte dashurinë. Ashtu si pëllumbat, çiftet e të rinjve bashkonin dashuritë e tyre, i premtonin njëri-tjetrit dashuri të përjetshme. Filluan kështu të ndërtoheshin foletë “mikse”.

Një avion sovjetik ka ndaluar në aeroportin e Rinasit. Bashkë me pasagjerët e tjerë zbret prej andej edhe një nënë e veshur me të zeza. Ajo afrohet drejt kamerës dhe fillon të flasë. “Unë isha në Moskë, tek familja e nuses së djalit. U kënaqa shumë, vizituam vende të bukura…”! Pasagjerë të gëzuar kalojnë para kamerës. Në shëtitore shohim me qindra njerëz që shëtisin të qetë.

Qetësinë e prish një gjëmim i fuqishëm rrufeje. Qielli shkreptin. Re të zeza sulmojnë njëra-tjetrën. Mendohej bashkim i përjetshëm, por erdhi dimri i vitit 1961 dhe çdo gjë u shua sikur të mos kish qenë kurrë. Po mbaronin 15 vitet e shekullit të “miqësisë së artë”. Po njerëzit? Po zemrat, ëndrrat, dashuritë, familjet e tyre ku do të venë, çdo të bëhet me foletë e tyre?

KUR U PRISHËN FOLETË

Gjethe të zverdhura bien mbi tokë, ndoshta janë edhe nga Pema e Miqësisë. Një erë e re e fuqishme i rrëmben ato. Po vijnë kohë të vështira. Fërshëllima e erës sa vjen e rritet. Në një kambanarë kishe në Shqipëri bien kambanat. Në një kishë Ruse të Moskës, gjithashtu bien kambanat. Zërat e tyre përhapin dëshpërim. Dy kuaj të fuqishëm të zemëruar i turren njëri-tjetrit.

Tërë muskulatura e tyre është e tendosur në një betejë të ashpër. Sy të zmadhuar dhe të çakërdisur vështrojnë njëri-tjetrin. Hrushovi në podiumin e një kongresi, flet i zemëruar. Lëvizjet i ka të prera, fytyrën të egërsuar. Në një tribunë tjetër në Shqipëri flet Enver Hoxha dhe ngre dorën në ajër me urrejtje dhe zemërim.

Njëri në Moskë thotë: “Udhëheqja shqiptare iu shit imperializmit për 30 qindarka”! Tjetri në Tiranë i përgjigjet: “Shqiptarët dhe bar do të hanë, por kurrë nuk do t’i shiten imperializmit. Tradhtarë janë ata.”

KUAJT E EGËRSUAR I SULEN NJËRI-TJETRIT NË NJË PËRLESHJE TË RE

Nga gjiri i Vlorës largohen anijet sovjetike. Në ambientet e Bazës Ushtarake të Pashalimanit, ku më parë banonin marinarët sovjetikë, mbretëron një rrëmujë e plotë. Kështu filloi lufta e tyre. Pasojat do të binin mbi kokat e njerëzve të thjeshtë, mbi fëmijët e njomë që ndahen nga prindërit, mbi ata që përcillnin njëri-tjetrin me një fije shprese, se një ditë do të shiheshin përsëri.

Në një foto duket nëna që zbriti nga avioni. Ajo mban në krahë një fëmijë të shëndetshëm biond. Si një paralajmërim i së keqe që po vjen është kontrasti në fytyrat e tyre. Ndërsa fëmija ndrin nga gëzimi, në sytë e gjyshes së veshur me të zeza, ka dhimbje dhe mallëngjim. Dy gishtat tregues të gjyshes dhe të mbesës janë bashkuar. Duket sikur nëpërmjet këtij kontakti i përcjellin njëra-tjetrës, ato ndjenja të dashurisë që nuk i shprehin dot me fjalë.

Dy rrota të avionit fillojnë të lëvizin ngadalë mbi pistë. Pastaj më shpejt, më shpejt. Zhurma e fuqishme e tij mbush hapësirën. Në qiellin e vrenjtur, figura e avionit sa vete dhe zvogëlohet. Në një derë apartamenti, një dorë me dorashkë të zezë, troket me forcë. Pastaj tingëllon sinjali i zgjatur i ziles. Dy këmbë të zbathura gruaje lëshohen nga krevati dhe duke u ngatërruar nga nxitimi, mezi mundin të veshin pandoflet. Në sfondin e këtyre planeve, dëgjohet zëri i saj.

“Mendova se mos i kishte ndodhur ndonjë aksident burrit, sepse ai ishte me shërbim”. Ne zbulojmë portretin e Inga Vitaljevnës, një grua me pamje fisnike, që lulet e moshës ja kanë zbardhur flokët. Vitet kanë bërë punën e tyre. Por vështrimi i butë depërtues, i ka ruajtur ende freskinë. Ajo vazhdon të tregojë: “Atë natë që më morën, në shtëpi ishte vetëm vajza 13 vjeç. Ajo u tremb shumë. Por unë i thashë: Mos i beso asgjëje që do të dëgjosh për ne. Unë do të kthehem. Ti shko tek halla”.

Në xhamat e dritares përplasen pikat e shiut. Herë pas here drita e rrufeve i ndriçon ato. Jashtë gjëmon. Dy duar fëmije mbyllin derën e apartamentit. Dëgjojmë ngashërimat e të qarës së mbytur, të vajzës së vogël. Nëpër asfaltin e lagur të rrugëve të Tiranës, çapiten këmbët e saj të vogla. Në një pamje të përgjithshme të rrugëve të boshatisura e të ndriçuara nga llambat e neonit, dukej silueta e saj e vetmuar që lëviz. Filloi të bjerë shi i imët, por ajo ecën e ecën.

Në duar mban diçka. Në sqetull, si për ta mbrojtur nga çdo e keqe, ajo shtrëngon kotelen e saj të dashur, me një fjongo në qafë. Kotelja vështron me përgjërim nga e zonja dhe mjaullin me zë të ulët. Ndërsa me dorën tjetër mban kafazin me kanarinën, që e lagur nga shiu është mbledhur dhe strukur në një qoshe, në burgun e saj.

Zëri i nënës vazhdon: “Kështu në mes të natës, nëpër rrugët e boshatisura, vajza kalon përmes gjithë qytetit me macen nën sqetull dhe kafazin e kanarinës në dorë…gjashtë vjet e mbajti kunata vajzën dhe e rriti si vajzën e saj”.

Sytë e Inga Vitaljevnës janë me vlagën e lotëve, që janë gati të shpërthejnë. Ajo vazhdon: “Për të shpëtuar burrin dhe vajzën nga pasojat që do t’i prisnin pas arrestimit tim, ne bëmë ndarjen. Unë dhe burri ishim të dy dakord, sado e gjatë që të ishte ndarja. Mbas shumë hetimesh, presionesh dhe netësh pa gjumë, më në fund na dënuan për një akuzë që nuk ishte e vërtetë, spiunazh.

Pastaj mua më çuan në Kampin e Kosovës, rrethi i Elbasanit. Që ditën e parë më dhanë një shat të madh dhe më vunë të prashisja misër, bashkë me të dënuara të tjera shqiptare. Unë kisha qenë pedagoge, veç asaj muajt e hetuesisë më kishin dërrmuar krejt, kështu që ngelesha mbrapa shoqeve”.

Gjithë kuadrin e mbush dielli përvëlues i verës. Nga toka ngrihen avujt e plugut. Një shat ulet e ngrihet me vështirësi. Pranë gjurmëve që lë ky shat, nga të dy krahët duken dy lehe misri të sapo prashitura. Papritur pranë këtij shati që mezi lëviz bien dy shatër të tjerë, ata prashisin me shpejtësi duke ecur përpara. Në plan të përgjithshëm duken gratë. që në arën me misër punojnë.

Inga vazhdon: “Po të mos realizonim normën, kishim shumë pasoja, por ndërsa mua pothuajse po më linin fuqitë, pranë meje mu gjendën dy shoqe shqiptare. Ato bënë edhe normën time. Ndonëse komandanti i burgut, Gani Mulleti, ishte njeri i mirë, në kamp rregullat ishin shumë të forta. Të dënonin edhe për gjëra fare të vogla.

Një ditë kur po mblidhnim lule dielli, unë mora disa fara dhe i futa në xhep, pa menduar se për këtë mund të dënohesha rëndë. Kur po ktheheshim në kamp, Sulbia, një grua e moshuar malësore, m’i kërkoi farat dhe kur unë ia dhashë ajo i hodhi…”! Kobra, kështu e quanin një të burgosur spiune, i thotë Sulbies: “Po ti, pse përzihesh” dhe Sulbia iu përgjigj: “Për të prerë pabesinë…”!

Janë fate të njerëzve të thjeshtë. Atyre burrave dhe grave, nënave dhe baballarëve, vajzave dhe djemve që nuk kishin asnjë faj, por që mbajtën mbi shpatullat e tyre lojën e pamëshirshme të politikanëve të lartë.

Ndryshimet në sistemet politike shkatërruan foletë e këtyre njerëzve, ato fole që ata i kishin ndërtuar me ngrohtësi dhe dashuri, dhe i degdisi ata nëpër botë, si zogjtë e qyqes. Por “zotat e gjithëfuqishëm”, nuk u mjaftuan me ndarjen e fëmijëve nga prindërit. Kjo ishte pak për të treguar fuqinë e tyre, zemërimin e tyre.

Këta “kryengritës”, qytetarë të shteteve të ndryshëm që guxuan të dashurojnë njëri-tjetrin, duhet të provojnë mbi shpirtrat e tyre zemërimin e “zotëve”. Ata nuk kishin të drejtë të dinin ku ndodhej njeriu i tyre i dashur, nuk duhet të dërgonin letra dhe telegrame, nuk duhet të flisnin në telefon, ndryshe…mjerë ata.

Jo. Këta njerëz që “tradhtuan” atdheun, sepse guxuan të martohen me të huaj, u internuan dhe u burgosën. Edhe ata që i shpëtuan persekutimeve, gjithmonë pranë emrit të tyre (në dokumentet sekrete), kishin shënimin “martuar me të huaj”…”martuar me shqiptar”.

Në një institucion shkencor, fëmijës nuk i jepnin kompensim, disa monedha të mjera, sepse nëna e fëmijës ishte “tradhtare”, pasi kishte pas qenë martuar me një shqiptar. E megjithatë, çdo mbrëmje, pa harruar kurrë, fëmija i uronte natën e mirë të atit që ndodhej larg, por fotografinë e të cilit ajo e mbante te koka.

Natasha P.

Kohë e zymtë. Dhjetor. Fërshëllima e erës të ngjeth mishin. Nga gjembaçët e telave që rrethojnë kampin, si lot që nuk rreshtin, shkëputen pikat kristalta të shiut, që veson. Në karakolle, rojet të mbështjellë me mushamatë e tyre mundohen ti vidhen erës së acartë.

Ne dëgjojmë zërin e Natasha P: “Vetëm doja të vdisja, nuk e duroja dot presionin dhe torturat. Po nuk pranove që je spiune, më thoshte hetuesi, ne do të arrestojmë burrin dhe do të internojmë fëmijët…”! Në portretin e Natashës koha dhe vuajtjet kanë lënë gjurmë, por ngrohtësia dhe mirësia e syve të saj nuk janë venitur.

“Fjalët e hetuesit më tmerruan dhe unë për të shpëtuar fëmijët dhe burrin, vendosa të gënjeja. Të pranoja që isha spiune. Megjithatë vajzën nga studente e vitit të pestë të mjekësisë, e çuan në kooperativë bujqësore dhe pastaj punëtore në N.SH.R.A.K.”.

Natasha vazhdon të tregojë: “Kishim në shtëpi një mace të bardhë shumë të bukur. Në një letër që i dërgoja motrës unë i shkruaja edhe për macen e bardhë. Kur më morën në hetuesi fjalën “mace e bardhë”. ma thanë si parullë…”! Natasha buzëqesh hidhur: “As që e kuptova se për çfarë e kishin fjalën, dhe … për këtë e pësova. Isha në kampin e Belshit. Atje kishim dy trajnime ushqimi.

Bukë me punë dhe bukë pa punë. Secila në oborr kishte një vend ku ndizte zjarr për të gatuar, shkarpat për zjarrin duhet t’i mblidhnim vetë. Një ditë në dhjetor, unë nuk munda të gjej dru dhe një grua nga Kruja, më fali katër pesë copë shkarpa. Për këtë më dënuan, duke mos më lejuar të takoja vajzën që vinte në takim…”!

Shiu vazhdon të bjerë. Një siluetë gruaje e mbështjellë me pallto, qëndron në këmbë përpara portës së madhe të kampit. Ajo mban në dorë një çantë me sende për të burgosurën. Duket që është shtatzënë. Është e lagur krejt. Në karakolle ndërrohen rojet. Gruaja lëviz pa pushim në llucën përpara portës. Kur fillon të bjerë muzgu dhe shpresat për të parë nënën kanë mbaruar, ajo pasi flet për të fundit herë me policin e portës, nis të largohet. Diku ajo rrëshqet në llucë dhe rrëzohet, ngrihet me mundim dhe vazhdon rrugën.

Silueta e gruas zvogëlohet në rrugën plot baltë që gjarpëron midis kodrinave. Mbi këto kuadro dëgjohet zëri i Natashës: “Gjithë ditën vajza priti para portës. Në mes të shiut të akullt. Ishte edhe shtatzënë, në mbrëmje mori rrugën e kthimit. Dy orë në këmbë përmes shiut dhe baltës dhe të ftohtit. Kur mbërriti në Tiranë, nga stërmundimi asaj dite, fëmijën e dështoi. E gjithë kjo për pesë shkarpa.”

Është tragjik fati i familjes së N.Ç., një oficeri shqiptar. Gruaja e tij ruse u thirr që të kthehej urgjent në Bashkimin Sovjetik, së bashku me vajzat. Në telegram thuhej se; babai ishte i sëmurë rëndë. Gruaja u nis e tronditur. Pas disa kohësh erdhi një telegram tjetër nga “gruaja”, që njoftonte N.Ç., se ajo dashuronte një tjetër dhe do të martohej e, do të rrinte në Rusi. Vetëm pas 30 vjetësh, gënjeshtrat dolën në shesh, dhe ata u takuan në Svërdllovsk. Për herë të parë Naxhiu pa nipërit e vet, vajzat dhe gruan, që nuk ishte martuar kurrë.

Volja Vasiljevna Sharonova, shefe e laboratorit gjeologjik në Tiranë, u akuzua dhe u burgos me akuzën për spiunazh në grup, një faj që nuk e kish bërë dhe nuk u vërtetua kurrë. Po ajo qëndroi 15 vjet në burgje e kampe. Në film do pasqyrohen burgjet, kampet, vuajtjen e njerëzve konkret. Në Rusi, Taisa Pisha dënuar me 16 vjet, tani në Izrael, Valentina Kelo dënuar 15 vjet, e tashti në Amerikë, etj. / Memorie.al