Në duar mbaja librin e tij me kujtime. (Jusuf Vrioni avec Eric Faye ‘Mondes effacés’ – Souvenirs d’ un européen. Editions JC Lattés. 1998). Mbi 300 faqe në frëngjisht. Në to qe shkruar historia pasiononte e një shqiptari, i cili pat përjetuar tallazet e Evropës bashkëkohore. Jeta e një njeriu, aktor e viktimë e një drame rrëqethëse të zhvilluar në vendin kampion të totalitarizmit. Në moshën mbi 80 vjeç, Jusuf Vrioni, kish vendosur të rrëfehej. T’i jepte përfundimisht përgjigje, misterit të jetës së tij plot peripeci e të papritura. Për këtë, me sa dukej, sebep për botimin e kujtimeve të tij në Francë, qe bërë Eric Faye. Intelektual, publicist e shkrimtar i njohur parisien:

“Në prillin e 1990-ës, teksa ndodhesha në Tiranë për një seri intervistash me Ismail Kadarenë, më prezantuan me përkthyesin e tij, një “djalosh” 75 vjeçar. Gjatë takimit tonë, në kafén e hotel Dajtit ndjeva menjëherë se kisha të bëja me një njeri, historia e jetës të së cilit, qe krejt e veçantë. (…) Me kalimin e kohës, mes nesh lindi një miqësi e sinqertë dhe e thellë. Kështu që, kur J.Vrioni më propozoi ta ndihmoja në sistemimin e dorëshkrimeve me kujtime nga jeta e tij, nuk hezitova fare por iu vura punës me shumë dëshirë. Duke hedhur në letër kujtimet e tij, shpesh pyesja veten: A mund të ndodhin vallë në Evropën e sotme, në historinë tonë bashkëkohore, përvoja e fate njerëzorë, aq verbues, të pasur, dramatikë e plot të papritura si jeta e atij njeriu? Me një fëmijëri ala – Nabukov e rini të “artë”, shoqëruar nga vite studimesh të gjatë, të cilat më pas kultivuan tek ai shpirt e karakter të fortë, të aftë për t’i u bërë ballë situatave nga më të komplikuara, përfshirë edhe kampet staliniste të punës ” ala Solxhenicin “. (…) E, më pas, ajo heqje zvarrë e pastaj, ngritja në një jetë që ai s’e kish zgjedhur vetë, e me të cilën iu desh të luftojë ditë për ditë, deri sa arriti të bëhet i njohur e të vlerësohet, falë universit të letërsisë. Një arritje kjo, tepër e vonuar për ta ndjerë veten të lumtur, shoqëruar me plot kujtime e dhembje për vitet e humbura …” (Jusuf Vrioni avec Eric Faye. Idem)

Jusuf Vrioni lindi në Korfuz më 1916. I ati, Iliaz Vrioni, pat qenë dy herë kryeministër i Shqipërisë: në qeverinë e dalë nga Kongresi i Lushnjës më 1921 e më pas, pak muaj para revolucionit demokratik të Fan S. Nolit, më 1924. Mbas triumfit të Legalitetit, A. Zogu e emëroi Vrionin ministër të plotfuqishëm të Shqipërisë në Paris, kështu që krejt familja u instalua në 11 bis, avenue Victor Hugo. Në qytetin Lumière, jeta e Jusufit të vogël 9 vjeçar, morri dimensione e hapësira të reja magjike. Regjistrimi, së bashku me vëllanë, në liceun Janson-de-Sailly, integrimi në shkollë e në jetën e Parisit, zbavitjet, lodrat me patinazh, garat sportive, leximet, pushimet në Saint-Tropez, Bretagne e Loire, – të gjitha këto e benë të zbulojë e të përjetojë bukurinë e një bote të re, gjer atëherë krejt të panjohur.

Vitet kalojnë pa u kuptuar. E ja, mes argëtimeve e pasioneve rinore, papritmas, një dramë familjare. Në moshë 16 vjeç ai provon një humbje mjaft të rendë. Më 17 mars 1932, vdes i ati. Duke qenë Grand Officier du Légion d’ honneur, Vrioni përcillet me nderime të veçanta. Trupi i tij varroset në Shqipëri, ndërkohë që familja vendos të qëndrojë në Paris. Plaga mbyllet shpejt e djaloshi u përkushtohet pasioneve të moshës, veçanërisht muzikës, letërsisë e argëtimeve. Autorët e tij të preferuar ?…Proust, Mauriac, Montherlant, Gide. Dëfrimet ?… Në shoqëri të zgjedhur. Në Villa d’Este mes orkestrave të xhazit. Në Hotel de Caux, ku njihet me të famshmen Coco Chanel, stilisten dhe krijuesen e parfumit të njohur Chanel 5, etj.

“Fundi i viteve ’30, qe për mua diçka e mrekullueshme. Më ndodhte shpesh të zgjohesha në mes të natës e të thosha me ehte: O Perëndi ? Ç’mrekulli është të jetosh këtu !. Ato ishin edhe vitet më të bukura të jetës sime … “.

Jeta në kryeqytetin italian, duket se është vazhdimi i asaj të Parisit. Vizita, gosti e miqësi të reja mes rinisë së artë romane. Me Edda Cianon, vajzën e Mussolinit, gjatë pushimeve në Sestriere. Me Susanna Agnellin, në mjediset e Albergo dei Duchi. Me Gioia Marconin, vajzën e të famshmit Gugleielmo Marconi, fitues i çmimit Nobel në fizikë. Me Luchino Viscontin, aso kohe asistent – regjisor i kineastit të shquar francez, Jean Renoir. Me Anna Magnanin, aktoren e madhe të kinemasë italiane. “…Ndjeja adhurim të veçantë për njerëzit që kisha njohur. Por, jeta prej paraziti në mjedise të tilla mondanë, natyrisht, shpesh herë më provokonte një ndjenjë poshtërimi, sepse dëfrimet në thelb, nuk më sillnin veç kënaqësi të përciptë. Ndjeja se duhej të merresha me diçka më të rëndësishme, por si, ku e qysh, nuk dija. Ajo gjendje shpirtërore, ato mendime e vrarje ndërgjegje, nuk vazhduan gjatë. Një ditë, një mik i ngushtë, më tha: Jusuf ! Më fal që po të pyes, po ti ç’bën këtu ? Nuk mendon se, vendi yt është të ndodhesh në Shqipëri?. Dhe ish pikërisht gjatë verës së vitit 1943 që më së fundi vendosa të kthehem në atdhe. Ndofta, atje, mund të merresha me diçka. Bie fjala, të botoja një gazetë …”.

Vrioni, kthehet në Tiranë duke bërë një jetë, siç shprehet ai, relativisht të sigurt, por në një gjendje pasiviteti pothuajse fajtore. “Shoqërohesha me ca miq, të cilët ashtu si unë, kishin studiuar jashtë e nuk ishin të angazhuar. Takoheshim së bashku pothuajse çdo ditë dhe e kalonim kohën duke diskutuar në Tennis Club apo te Kafé Sahati, pranë xhamisë (…) Ndërkohë, në 29 nentor 1944, qeveria partizane e formuar në Berat, mbërriti në Tiranë. Viti në vazhdim, shënoi një periudhë pritje për Shqipërinë. Komunistët nisën të zbatonin politikën e ” dorashkave të kadifejta”. Ngado dukej fryma e një farë ‘tolerance’. Megjithatë, në prill 1945 u zhvillua një proces i madh kundër “kolaboracionistëve”, i cili përfundoi me rreth 20 ekzekutime. Shumë të tjerë, u pushkatuan në vend, nenë akuzat se kishin denoncuar tek pushtuesit, baza apo guerrilas të rezistencës. Ndërkohë, doli fjala se në fshehtësi, Garda e Mbrojtjes së Popullit me në krye sekretarin organizativ të Partisë Koçi Xoxe, kish nisur nga spastrimet … ”

Në atë atmosferë frike, pritje e dyshimi, duket se e kaluara dhe origjina familjare e tij, nuk merren parasysh. Ai, beson se nuk bën pjesë në listat e të dyshimtëve. Bile, për çudi, vetë Hysni Kapoja e thërret në zyrën e tij dhe e njofton se e kishin caktuar anëtar të komitetit sportiv të Bashkimit të Rinisë Antifashiste. Pra, në dukje, asnjë dyshim, asgjë e rrezikshme. Jusufi shkon edhe në Beograd me ekipin shqiptar të tenisit. Më pas, nis miqësi me pjesëtarë të misionit ushtarak britanik, amerikan e francez në Tiranë. (Një prej tyre, oficer parashutist francez, të cilit i kish besuar dyshimet e frikën për çka mund t’i ndodhte në të ardhmen, i propozoi ta ndihmojë, duke i dhenë një uniforme ushtarake, e duke e kaluar me anije nga porti i Durrësit për në Francë).

“Propozimi i tij më prishi mendjen. Nena nuk ish kundër që të ikja. Bile, më bëri gati edhe një lloj brezi, ku kish fshehur dhjetëra monedha floriri, të cilat do ti vendosja përreth mesit kur të nisesha. Ajo këmbëngulte që ta lija Shqipërinë, për t’u shpëtuar kërcënimeve të cilat ndaj nesh ishin ende të mjegullta Ne fakt, nga dita në ditë, rreziqet po bëheshin gjithmonë e më të dukshme edhe pse, akoma, gjatë verës së vitit 1945, jetohej me euforinë e çlirimit dhe fitores mbi armiqtë. (…) Shpesh herë mendoja e i thosha vetes se, në se rreziku do të shkallëzohej më tepër, atëherë do vendosja vërtet për t’u larguar. Por, ndërkohë, mendime të tjera, më kurajoze e më dinjitoze, më mbanin që të mos nxitesha për ta marrë atë vendim. Gjykoja se, ndofta kish ardhur momenti që ne, të rinjtë e kategorisë sime sociale, duhej të merrnim mbi vete riskun për krijimin e një lëvizje të vërtetë demokratike … (…) Por, sikur ai oficeri francez i quajtur Cochet, të ma kish bërë propozimin për arratisje dy muaj më pas, atëherë kur unë kisha hequr dorë nga shumë iluzione, ndofta do të kisha ikur një orë e më parë. Por, hë për hë, mendoja të qëndroja. Po, përse ? Për të organizuar një lëvizje demokratike ? Shumë ishin ata që e ëndërronin diçka të tillë, po askush s’qe i gatshëm të merrte mbi vete rrezikun për t’i u futur asaj pune. (…) Askujt s’mund t’i zije besë! Qoftë dhe një fjalë e vetme të çonte drejt trekëmbëshit! Sigurisht, unë isha në dijeni të një lloj rezistence pasive. Por, aso kohe, në Shqipëri një Saharov, as që mund të imagjinohej. Ai do të eliminohej në vend sapo të niste shqiptimin e frazave të para “subversive”…

Në fakt, ekzistenca e një farë opozite u bë evidente gjatë zgjedhjeve të 2 dhjetorit 1945. Personalitete të tilla si, Suad Asllani, Balthazar Beusi, Gjergj Kokoshi e intelektualë të tjerë, tentuan të konkurrojnë për të formuar një opozitë serioze. Për atë qëllim, me anë të një momorandumi, u vunë në dijeni edhe vëzhguesit e huaj e përfaqësuesit e shtypit perëndimor. I përkthyer dhe i redaktuar nga J.Vrioni, materiali pasqyronte gjendjen në vend e bënte thirrje për verifikimin e saktësinë e zgjedhjeve. Memorandumi, kërkonte gjithashtu të bëheshin sondazhe në se në vend ekzistonin edhe opinione të ndryshme nga ato të Frontit Antifashist, si edhe cilat qenë arsyet pse ato nuk ishin paraqitur gjatë fushatës elektorale. Gjithashtu, në të kërkohej të hidhej dritë edhe mbi rolin e Partisë Komuniste në Shqipëri, (e cila, gjer atëherë, nuk qe deklaruar haptas) e bëhej thirrje për të vëzhguar mashtrimet, kërcënimet e shkeljet flagrante të të drejtave të njeriut.

Ishte e shtuna e 13 shtatorit 1947 kur, dy punonjës të Sigurimit e thirren teksa po priste dikë, aty ku sot ngrihet monumenti i Skënderbeut:
– Ti je, Jusuf Vrioni ? Hajde me ne ! Kemi ca pyetje për të bërë !
Këto ishin edhe fjalët e para të kalvarit të gjatë e të mundushem që do të zgjaste për shumë e shume vite. E shtynë brenda në një jeep dhe e çuan në qelitë e nëndheshme të Burgut të Vjetër. Përse e kishin arrestuar? Ç’kish bërë? Askush s’i jepte shpjegime. Heshtje. Errësirë. Pastaj klithma e britma. Më tej, dikë po torturonin. Në qelinë e ftohtë ku e kishin rrasur, ndodheshin edhe pesë të arrestuar të tjerë. Ata, kishin kaluar me kohë në sallën e torturave ose, në atë që quhej ndryshe, mbajtja e proces-verbalit para kalimit në procesin gjyqësor. I troshitur nga tensioni e ankthi, Vrionit s’i mbetet veç të qetësojë vetveten duke sjellë para syve imazhin e nenës, e cila s’e di ende që e kanë arrestuar. Pastaj, të kujtojë të kaluarën, vitet e rinisë. Te atin e vdekur prej kohësh. Vëllanë e motrën të mbetur në Perëndim. Por, edhe miq të tjerë, padyshim. Në mend i vijnë më pas, si në film, vendet ku kish kaluar pjesë të jetës: Parisin, Romën, Londrën, Beratin, Korfuzin e vegjëlisë …

PARADHOMA E VDEKJES

Kështu e quan J.Vrioni qelinë e tij. Aty, ku e mbajnë të lidhur ditë e natë me zinxhirë dhe, e torturojnë mizorisht.”Kur erdhi radha e seancës së pyetjeve, fillimisht këmbëngula se nuk dija gjë. Atëherë, filluan sharjet me fjalët më të ndyra, shoqëruar me shuplaka, grushta e shqelma në pjesët më delikate të trupit. Pastaj metodat e torturës u ndryshuan. Nisën të më godasin me çomange, vazhduan me elektroshok e përfunduan duke më shtrirë mbi një bangë të quajtur “jeleku”. Ajo lloj torture, niste me lidhjen e duarve e këmbëve e kalimin mes tyre të një trari. Pastaj, në atë pozicion të kryqëzuar, pa pasur mundësi për mbrojtjen më të vogël, fillonin goditjet me shkopinj para e mbrapa, duke kërkuar që të rrëfeja. Atë metodë torture ma bënin gjashtë herë në javë. (…) Por, më çnjerëzoret, ishin ato 15 ditë e 15 netë, kur më varën nga duart në tavanin e qelisë, duke më hedhur rreth qafës 30 a 35 kg. zinxhirë. Nuk kisha ku të mbahesha. Dyshemenë, arrija ta prekja vetëm me gishtat e këmbëve. Çdo gjë qe llogaritur që të mos mbështetesha diku. Pyetjet që më bënin, ishin më tepër në drejtim të misioneve ushtarake angleze e amerikane si edhe rreth marrëdhënieve që kisha pasur me personelin e tyre. Donin të dinin se çfarë informacionesh u kisha dhenë. Pastaj, mundoheshin të provonin e të faktonin veprimtarinë time politike gjatë të ashtuquajturave zgjedhje ” demokratike”. Me kë isha takuar?Kush qene anëtarët e grupit tonë ” armiqësor” ? Cili qe qëllimi i mbledhjeve tona?… Unë mohoja, duke pranuar vetëm një gjë: qëllimi ynë ish të formonim një opozitë legale sipas neneve të parashikuara nga Ligji Elektoral. (…) Hetimet, vazhduan nga shtatori gjer në nëntor e pastaj, më transferuan në një qeli tjetër. Aty pranë, ngjitur me mua, lëngonte shkrimtari Mitrush Kuteli, i cili herë pas here, më recitonte me zë të ulët vargje nga poema e tij “Kosova”…”.

Mbas shkurtit të vitit 1948, për Vrionin nis periudha e izolimit të plotë, e cila zgjat 27 muaj. Në një qeli, të quajtur, ajo e Koçi Xoxes, ai vendos t’i japë fund gjithçkaje:”Pikërisht, në atë qeli, provova t’i jap fund jetës duke prerë venat. Por, i vetmi mjet me të cilin mund ta bëja atë, ishin tokëzat e buta metalike të pantoflave të mia. Kështu që tentativa nuk dha rezultate. (Shenjat e prerjes, megjithatë, i kam dhe sot e kësaj dite mbi kyçe). Gardianët ndërhynë shpejt e më fashuan duart, ndërsa doktori tha se, s’ kish ndonjë rrezik për jetën. Megjithatë, ai dha porosi që survejimi ndaj meje të forcohej dhe më tepër…”

Me sentencën e 29 qershorit 1950, Vrioni u dënua me 15 vjet burg, i akuzuar si agjent i shërbimeve të huaja sekrete. “… Vizita e parë në burg, 34 muaj mbas arrestimit, qe ajo e nenës. E gjora, nenë ! … Që përtej hekurave, mundohej ta mbante veten. Por, sytë i kish mbushur plot lotë. Ashtu si dhe unë nga ana tjetër. Më pyeti për shëndetin e pastaj më foli për veten, për gjithë ç’kish hequr mbas arrestimit tim. Fillimisht e kishin dëbuar nga Tirana dhe kish mundur të strehohej te ca kushërinj në Durrës. Por, edhe aty, s’e kishin lenë të qetë. E kishin çuar në fshatrat e Fierit, ku jetonte në një kasolle. Pa tavan e dysheme. Direkt e mbi argjil …”.

E pastaj, vijojnë, vitet e tmerrshme nëpër burgjet shqiptare. Vuajtje, punë e detyruar, poshtërime e fyerje. Takime me të burgosur, njerëz të njohur, intelektualë të shquar. Me Fiqri Llagamin, Arshi Pipën, Suad Asllanin e dhjetëra e dhjetëra të tjerë, të cilët lëngonin në ferr. Në verën e vitit 1952 e transferojnë në Burrel. Aty, në kampin skëterrë e mbajnë tri vjet. Udha e Golgotës vazhdon pastaj nëpër gulagë të tjerë. Në Berat, Rinas, Shtyllas e Radostine, aty ku mijera e mijera të burgosur, punonin në kushte çnjerëzore. E, së fundi, më 3 dhjetor 1959, mbas 12 vjetësh burg, vjen dita e lirimit…