Nga Ermira Isufaj

Ish-kryetarja e Degës së Propagandës pranë Ndërmarrjes së Librit, flet për punën e saj nën regjimin komunist. Panairet e organizuara jashtë vendit, ku stenda me botimet e veprave të Enver Hoxhës, rezultonte më e shitura, interesi i të huajve për to dhe shpërndarja e tyre në çdo qytet të Shqipërisë. Njëherësh, ajo ndan kujtimet nga jeta në afërsi të ish-Bllokut, si mbesa e ish-kryeministrit Adil Çarçani, nga emërimi i këtij të fundit në këtë post, deri tek mundësia e eliminimit të paraardhësit të tij, Mehmet Shehu.

Sot, ato kanë përfunduar trotuareve të ish-“Bllokut”, pikërisht aty, ku një herë e një kohë, udhëheqja e lartë shëtiste. E kemi fjalën për veprat e pluhurosura të Enver Hoxhës, me atë kopertinën e pagabueshme në ngjyrë të kuqe apo vishnje, dhe germat në ngjyrë ari, të cilat pasi janë spastruar nga biblioteka e ndonjë shtëpie, së cilës nuk kishte shanse t’i mungonin, sidomos gjatë viteve të regjimit komunist në vendin tonë, kanë zënë vend cepave të kryeqytetit, duke u shitur me çmimin e tregut të ditëve tona.

Mirëpo, në ato vite, rruga deri te botimi i një vepre të tillë, nuk ishte e thjeshtë, edhe pse ishte një ndërmarrje e tërë e prodhimit e propagandimit të librave të rinj, e kryesisht atyre që mbanin firmën e diktatorit, e shpurës tjetër që ndiqte vizionin e tij të udhëheqjes. Në cilësinë e kryetares së Degës së Propagandës, pranë Ndërmarrjes së Librit, Natasha Bocaj, mbesa e ish-kryeministrit të vendit, Adil Çarçani, kishte rolin parësor të “injeksionit” ideologjik, përmes botimeve të veprave të Hoxhës, por edhe të udhëheqësve të tjerë.

Puna më serioze, bëhej sidomos në panairet e ndryshme ndërkombëtare që organizoheshin, ku të ekspozuar në krye të stendës ishin patjetër posterat dhe botimet e veprave të Enverit, ndërsa të tjerët e ndiqnin pas. Sipas Natashës, interesi i të huajve për veprat e diktatorit, të përkthyera në gjuhë të huaja, ishte i jashtëzakonshëm, aq sa nuk kishte kopje të mbetur që kthehej pas në Shqipëri, e në fund të ditëve të panairit të librit, stenda shqiptare rezultonte një nga më të suksesshmet për numrin e kopjeve të shitura.

Natasha tregon sot, jo vetëm se si funksiononte sektori që drejtonte, por edhe për marrëdhënien e veçantë me dajën, Adil Çarçanin, sidomos pas emërimit të tij si Kryeministër, menjëherë pas ngjarjes së bujshme të dhjetorit 1981, “vetëvrasjes” së ish-kryeministrit Mehmet Shehu. Si vajza e Sadik Bocajt, shefit të Statutit pranë aparatit të Komitetit Qendror të PPSH-së, me rolin e tij të përzgjedhjes dhe përjashtimit nga radhët e Partisë, të individëve që klasifikoheshin fillimisht me fjalën e Enver Hoxhës…!

Znj. Bocaj, fillimisht po flasim për marrëdhënien me dajën tuaj, ish-kryeministrin e vendit Adil Çarçani. Si ka qenë lidhja juaj me të?

Ka qenë një raport i shkëlqyer, jo vetëm për faktin se daja im ishte njeri i urtë, kokulur, e punëtor, por mbi të gjitha individ bujar e, me zemër të madhe. Unë jam vajza e motrës së Adil Çarçanit, dhe të ishe mbesa e Kryeministrit në ato vite, nuk ishte diçka e paktë.

Megjithëse nuk gëzonim privilegje të mëdha. Ne kemi jetuar në një shtëpi në afërsi të “Bllokut”, aty ku ishin pozicionuar vilat e udhëheqjes, pra me dajën ishim shumë afër, ndërsa një privilegj që e mbaj mend edhe sot, ishte ai i të shijuarit të tre muajve të verës, në shtëpitë e pushimit të pushtetarëve, kryesisht në Vlorë, ku qëndronim familjarisht.

E, për shumë vite me radhë kishim edhe guvernante, një grua që na gatuante dhe pastronte shtëpinë, kjo jo për faktin se isha mbesë e tij, por sepse edhe im atë, ishte njeri me pozitë politike. Kur Adili u emërua në këtë post, menjëherë pas ngjarjes së ndodhur me eprorin e tij, pra “vetëvrasjes” së Mehmet Shehut, unë isha afro 40 vjeçe.

Për dajën tim qarkullonte opinion tejet pozitiv, jo vetëm në popull, por edhe në kategorinë e udhëheqësve, me të cilët e lidhte puna e përditshme, aq sa shpesh dëgjoja të shprehnin se si ishte e mundur që punonin bashkë “ujku” (Mehmet Shehu) dhe “qengji” (Adil Çarçani). Pra, një njeri aq i vrazhdë sa Mehmeti, të merrej vesh me një person të butë si daja ishte një arritje e madhe, çka bëri që ata të dy ta vlerësonin shumë njëri-tjetrin edhe në ditët e vështira.

Si u prit në familjen tuaj, dhe mandej në atë të Adilit, vetëvrasja e Mehmet Shehut?

Gjithçka ishte kaq e papritur. Duke dëgjuar nga daja, por natyrisht e kisha njohur vetë Mehmetin, për shkak të vizitave të shumta që na bënte në shtëpi, shpesh edhe me Enver Hoxhën, e dija që ai ishte burrë i hekurt. Dhe ishte e paimagjinueshme që ai t’i drejtonte pistoletën vetes, për të kryer vetëvrasje.

Tezat e ndryshme që qarkulluan, nxorën në pah mundësinë e eliminimit të tij, madje jo nga agjentura të huaja, por nga ato brenda klanit të udhëheqjes, çka sajoi më pas të gjithë historinë e kësaj ngjarjeje të pazakontë. Dikush që donte t’i zinte vendin, me siguri. Emra konkretë nuk mund të përmend…!

Natasha, edhe babai juaj ka qenë me pozitë në radhët e Partisë së Punës së Shqipërisë, anëtar i Komitetit Qendror, apo jo?

Unë jam e bija e Sadik Bocajt, i cili ka qenë anëtar i Komitetit Qendror të PPSH-së, më saktë shef i Statutit të Partisë. Fillimet e tij kanë qenë ato luftarake, pranë Brigadës së Parë Sulmuese me Mehmet Shehun, e më pas kaloi në Divizionin e Ushtrisë. Im atë u emërua pranë Komitetit Qendror, në vitin 1953, dhe detyra e tij ishte e një rëndësie të veçantë. Vetëm me firmën e tij, mund të pranoheshin në Parti kandidaturat e mundshme për delegatë, për anëtarë të Partisë Komuniste e, udhëheqës të tjerë të lartë.

Roli i tij ishte më shumë se selektiv, sepse natyrisht që kandidaturat ishin përcaktuar më parë nga vetë Enver Hoxha. Por, nëse ndodhte që kishte “kleçka” në biografi ose përfshirje në ndonjë ngjarje që cenonte “idealin e partisë”, im atë ishte personi i parë që bënte përjashtimin nga radhët e Partisë, pasi gjërat faktoheshin para diktatorit Hoxha më parë, kuptohet.

Në cilët prej këtyre vendimeve të udhëheqjes, babai juaj ka qenë palë?

Për shkak të angazhimit, natyrisht që ka qenë i pranishëm në të gjitha mbledhjet që organizoheshin nga diskutantët, pra anëtarët e Byrosë Politike, të cilët njëzëri merrnin vendime për të përjashtuar nga Partia ose eliminuar një funksionar të caktuar…! Një i tillë ka qenë Beqir Balluku, i cili u dënua me “grupin puçist” në vitin 1974.

Në atë mbledhje të Plenumit të Komitetit Qendror të Partisë, kuptohet që të gjithë binin dakord me atë çka thoshte Enveri, pajtoheshin pa diskutim, madje motoja e tyre ishte: “të prerë me armikun, besnik me Partinë”. Im atë, përplasjet më të mëdha i ka pasur me Hysni Kapon e, me porosi të këtij të fundit, pas ndonjë kontradikte të mundshme, për eliminimet në radhët e Partisë, për të cilat bihej dakord, nga të gjithë byroistët.

Por, im atë ishte njeri i drejtë, nuk i pranonte lehtë dredhitë, dhe për këtë arsye, pas shumë vite punë pranë Komitetit Qendror, atë e çuan sekretar Partie në Shkodër, e më pas në Durrës. Përvoja e fundit do të ishte pranë gazetës “Zëri i Popullit”, si kryeredaktor, ndërsa pikërisht për përplasjet me Hysni Kapon, babai përfundoi drejtor në një fabrikë këpucësh në Tiranë, derisa mbushi moshën e pensionit. Dhe më shumë ndikim në përplasjet e babait, pati edhe një ngjarje që kish të bënte me mua…!

Çfarë konkretisht?

Në vitin 1974 kur u godit grupi i gjeneralëve, unë ndodhesha në një panair në Greqi. Aty më afrohet një grup shqiptarësh, njerëz të Sigurimit të Shtetit, duke më pyetur direkt se; çfarë informacioni të mundshëm kisha për këtë ngjarje, nga im atë. Mirëpo, kur përfundoi aktiviteti, një grua (greke) disa ditë më pas, në shenjë mirënjohjeje për librat që i sugjerova dhe komunikimin që ndërtuam gjatë ditëve të panairit, më dërgon një letër në shenjë falënderimi.

Kjo i bie në dorë Hysni Kapos, i cili më akuzoi mua për lidhje me agjenturat greke, dhe këtë mendim ai ia përcolli direkt babait. Kjo më pas u bë shkak që përplasjet mes Kapos dhe Sadikut, pra babait tim, të bëheshin të vazhdueshme derisa ai përfundoi në një fabrikë këpucësh.

Krahasuar me të tjerët, nuk mund të thuhet se nuk keni qenë e privilegjuar, apo jo?

Që në ato vite përfundova dy fakultete, dhe puna ime e parë në vitin 1970, ka qenë ajo pranë Dhomës së Tregtisë me Jashtë. Ishte një punë e bukur dhe me përgjegjësi, për faktin se ne ishim lidhja kryesore me portën e huaj, domethënë me tregtinë me jashtë, ku na duhej çdo ditë të importonim dhe eksportonim mallra të ndryshëm.

Për shembull, kromi shqiptar zinte vendin e tretë në botë, për cilësinë dhe sasinë që eksportonim. Ishte detyra jonë si Dhomë e Tregtisë që të bënim ndërmjetësin, për të bërë të njohura tek të huajt produktet tona shqiptare, duke nisur me ato ushqimore dhe artizanale, si qilima të ndërmarrjeve artistike tonat, etj. Pra, gjithçka “Made in Albania”.

Ç’mallra importoheshin në masë, për çfarë kishte më tepër nevojë vendi ynë?

Ishin kryesisht vegla pune, makineri, e pajisje të ndryshme elektronike që nevojiteshin për procese pune në uzina e fabrika.

Është e vërtetë që kishte një sektor të veçantë për “Bllokun” e udhëheqjes, në drejtorinë ku punonit edhe ju?

Ishte Drejtoria e Pritjes për udhëheqjen, e cila ishte e vendosur pranë Dhomës së Tregtisë me Jashtë, e aty vinin kryesisht nga importi, veshje me porosi të veçantë për byroistët. Këtu përfshiheshin metrazhe cilësore e të shtrenjta, si edhe kostume të veçanta.

Edhe pse ishte sektori specifik në NPV-në e Tiranës, ku qepeshin veshje për byroistët, apo edhe pse zonjat e para të vendit, sa herë dilnin në udhëtime jashtë shtetit, kishin mundësi të blinin gjërat që u pëlqenin, sërish kishte mallra të caktuara, të cilat vinin me porosi specifike për udhëheqjen.

Si kaluat më pas në Sektorin e Propagandës pranë Ndërmarrjes së Librit?

Pasi punova për disa vite në Dhomën e Tregtisë me Jashtë, u angazhova si inspektore e Propagandës pranë Ndërmarrjes së Librit, derisa arrita postin e kryetares së Degës së Propagandës në Ndërmarrjen e Librit, vend ku punova deri në fillim të vitit 1991, sapo u ndien ditët e para të rënies së regjimit komunist. Kuptohet që çdo botim dhe libër kalonte në sitë, çdo fjali e çdo foto që shoqëronte faqet e brendshme të botimeve. Ishte punë me përgjegjësi të madhe, të them të drejtën.

Cili ishte funksioni i sektorit që ju drejtonit?

Ndërmarrja kishte si detyrë të veçantë të merrte të gjitha botimet nga dy Shtëpitë Botuese kryesore; “8 Nëntori” dhe “Naim Frashëri”, e para merrej me librin politiko-shoqëror, tekniko-shkencor dhe përkthime, ndërsa e dyta merrej me redaktim të botimeve të ndryshme të letërsisë artistike, romane, tregime, poema, letërsia për fëmijë etj.

Ne kishim një ofiçinë transporti, në të cilën merrnim të gjitha këto botime dhe i kalonim në sitë një për një. Më pas, përgatisnim fletë-palosje dhe i shpërndanim gjithandej, që njerëzit të merrnim vesh se çfarë botimesh të reja ishin botuar.

Cilave botime u mëshonit më tepër?

Kuptohet atyre që kishin përmbajtje më të fortë politike, sidomos për t’i parë nga ana drejtshkrimore, por edhe ajo grafike. Gabimet ishin të patolerueshme. Madje, nëse gjatë kohës së botimit ndodhte ndonjë eliminim i udhëheqësve, emri i tij fshihej nga vendet ku ishte përmendur, e krahas kësaj edhe fotoja, së cilës i bëhej montazh duke fshirë personin në fjalë.

Ishte tepër e lodhshme që çdo fjali të kalonte në redaktim të thellë, sepse më pas këto botime i shpërndaheshin popullit, dhe më pas propaganda e puna jonë ishte që ta përcillnim atë në vendet e Lindjes e, ato të Europës, përmes panaireve të ndryshme që organizonim.

Unë shkoja dy herë në javë te Radio-Tirana, pra një formë propagandistike për të folur rreth librave të rinj dhe atyre më të kërkuar. Nuk i kam shpëtuar rolit tim parësor, atij që i mëshonte vlerësimit të veprave të diktatorit. Puna jonë më pas kalohej në filtra të tjerë të drejtorëve të sektorit të propagandës, që ishin fillimisht Gani Keçi, e më pas Estref Bega, e Fisnik Sina.

Duke qenë punë e një rëndësie të veçantë, a kishit shpesh vizita të byroistëve?

Jo të tyre direkt, sa të të deleguarve. Në ndërmarrje na vinte shpesh Sevo Tarifa, i cili ishte përgjegjës për sektorin e librit në Komitetin Qendror, ai vinte tek ne dhe merrte vepra, sidomos të Enver Hoxhës, apo edhe të udhëheqësve të tjerë. Gjithashtu, vinte Agim Popa, i cili ishte në drejtorinë me jashtë, e interesi i tij ishte kryesisht për librat e udhëheqjes në gjuhë të huaj.

Ju thatë që veprat e udhëheqjes kryesisht prezantoheshin edhe nëpër panaire ndërkombëtare. Ku synohej më së shumti?

Ne organizonim panaire në vend si edhe në Europë. Ishte kërkesë e jona që panairet në këto shtete të organizoheshin në ato vende, ku kishte më shumë emigrantë shqiptarë e kosovarë, sepse botimet në shqip, ishin më të mëdha, ndërsa botimet e tjera, në gjuhën frënge dhe angleze, ishin më të reduktuara në numër, të cilat përktheheshin nga emrat e njohur, Jusuf Vrioni dhe Robert Shvarc.

Cili ishte interesi i të huajve për veprat e Enver Hoxhës?

Absolut! Ne nuk kthenim mbrapsht në Shqipëri asnjë libër të shkruar nga Enver Hoxha. Shiteshin të gjitha botimet, e madje në fund na rezultonte që stenda jonë, pra ajo nga Shqipëria, të ishte më e suksesshmja dhe me më shumë kopje të shitura se ato tjerat.

Interesi ishte i jashtëzakonshëm për veprat e Enver Hoxhës, dhe kjo kuptohet sepse jetonim në periudhë komuniste dhe nevoja për të përhapur propagandën e Partisë së Punës së Shqipërisë…! Çmimet ishin pak më të shtrenjta se realja, por kjo ishte e pranueshme. Blerësit më të mëdhenj ishin të huajt, të cilët i kërkonin veprat e diktatorit në gjuhë të huaj.

Po përhapja propagandistike në Shqipëri si funksiononte?

Thashë që, përveç rolit tim me daljet radiofonike, ne në ndërmarrje kishim një linjë pune shumë të kopsitur sa i takon shpërndarjes së librave të udhëheqjes, dhe atyre të zhanreve të tjera. Kishim ofiçinën e shpërndarjes për 26 rrethe të Republikës së Shqipërisë, dhe nëpërmjet kamionëve ne i çonim dërgesat tona te kryetarët e degëve të librit sipas rretheve.

Natyrisht, që i mëshonim më tepër librave me natyrë politike, veprave të Hoxhës, por pa lënë mënjanë edhe interesin e lexuesve për librat artistikë e, jo vetëm. Ishte tepër e vështirë atëherë që të siguroje një libër të caktuar, madje neve në ndërmarrje na futeshin njerëz miq për të siguruar një libër të Enverit, apo të tjerë.

Sot, kohërat kanë ndërruar shumë, sa i përket lirisë së librit, apo jo?

Mendoj se çdo sistem politik ka të metat dhe meritat e veta. Për kohën në të cilën kam punuar, çështja e trajtimit të propagandës përmes librash, ajo me karakter të vërtetë ideologjik, ishte interesi parësor i udhëheqjes, e cila synonte të mbërrinte te populli, te lexuesi i thjeshtë përmes librash. Dhe kjo nuk ishte një gjë e rastësishme, i kishte takuar të gjithë sistemeve simotra të Europës Lindore, kudo ku sistemi socialist zaptoi shoqëritë.

Detyra jonë ishte e përcaktuar qartë, roli ynë qe që me punën tonë selektive të shkonim si duhej në mendjen dhe zemrat e popullit të thjeshtë. Kuptohet që botimet ishin të kufizuara në numër, procesi ishte i ngadaltë, por në thelb ishte puna ajo që duhej bërë si duhet. Sot, librat janë me bollëk, mund të gjesh çdo titull që dëshiron, e nuk ka asnjë mundësi që dikush tjetër të futet mik për të siguruar një vëllim të caktuar./ Memorie.al