Grigor Voskopojari/Durrsaku, – njëri ndër Albanologët e parë të Sjuhës Shqipe

Pse gjuhëtarët shqiptarë (përfshijë dhe ata në Kosovë e ku ka të tillë) nuk dëshirojnë të njohin punën e parë shkencore shqiptare që është në lëmin e gjuhësisë? Për ideologji, fe apo paaftësi injorante? Prej përshkrimit të hollësishëm hipotetik në vijim, por i ngritur mbi jo pak të dhëna, mund të listohen pyetje. Është normale që çdokush të rreket ti jap përgjigje pyetjeve të shumta që nisin me “pse nuk njihet kjo vepër e parë shkencore?” dhe të përfundoi me “pse nuk publikohet dosja origjinale e arshivuar në Austri?”.

GJUHA SHQIPE, – NJE GJUHE E NGRITUR ME GJAK HERONJSH

Grigor Voskopojari -Durrsaku, jetoi në shekullin e 18-të, ishte veprimtar në manastir në Kostandinopojë. Arshiva e institucionit ishte e pasur. Shumica e dokumenteve kuptoheshin shqip, pavarësisht se ishin shkruar me elementë jo të njëjtë. Murgjit ishin të familjarizuar me grafemat, figurinat, ikonogramat a lloje shkronjash. Përditë lexonin, kopjonin e përgatitnin shkrimet e kërkuara. Përshkrimet ditore i rreshtonin në faqet e kodikëve. Kodikët në faqet e tyre rrëfenin jo vetëm historinë por dhe llojet alfabeteve me të cilët ishte shkruar në shekuj. Prishja/ fshirja e shënimeve më të vjetra krijonte gjithnjë sëmbim te studiuesi i tyre. Sikur të ishte e mundur të mos cenoheshin, se po humbitnin gradualisht shkrimet me figurina.

Mëndja e Grigorit u ndriçua një ditë. Duhet të bëhen përpjekje të mbrohet e të ruhet çdo nivel i shkrimit, po si? Ishte një grup jo i vogël që njihnin shkrimet e vjetra.

Ideja parësore “Të mbledhim llojet e elementëve, t’i grupojmë, sistemojmë, seleksionojmë dhe t’i lidhim midis tyre”, u mbërthye në mendjen e tij. Mblodhi kolegët më të besuar në një nga kthinat e manastirit dhe u parashtroi konceptimin e punës së re. E përkrahën njëzëri, ndonse paraqitën dhe rezervat.

Ishin nën vrojtim dyfish, shtetëror dhe klerikal. Puna që do bënin ishte përtej kërkesave fetare dhe në kundërshtim me qëndrimin e Portës dhe Patriarkanës ndaj gjuhës shqipe. Fshehtësia e veprimeve ishte kërkesë e parë prandaj puna në grup nuk do të ishte e dukshme, do të ishte një përgjegjësi individuale.

Në këto diskutime shtesë, u poq mendimi i tjetër, kjo punë duhej jo vetëm fshehur por dhe duhej mbrojtur nga të dy drejtimet e dhunës, shtetërore e fetare (ideologjia osmane dhe ajo ortodokse, pse jo dhe prej shfaqjeve të reja ideologjike që do lindnin rishtas). Përgatitja të ishte e një niveli të tillë të lartë se përfundimi/et do të trashëgoheshin për brezat e ardhshëm. U theksua, brezat do të na falënderojnë për atë që do të bëjmë dhe që do shërbejë në shekuj për gjuhën shqipe.

Mendimi i tretë, kjo punë duhet të kryhej me shpejtësinë më të madhe, jo vetëm shkrimet po dëmtoheshin, por duhet përgatitur edhe për më të keqen, dyert e arshivës mund të mbylleshin për të shkruarat e hershme.

Grigori organizoi dy grupe. Grupi me murgjit më të përgatitur e më të vjetër do të shfletonte dokumentet e shkruara para daljes së shkronjave. Do të hulumtoheshin shkrime kryesisht para mijëvjeçarit të parë p.e.r, por jo detyrimisht. Detyra e tyre përveç mbledhjes së elementëve, i kam quajtur figurina, do të ishte mbështetja me rreshta të kopjuara, të lexuara prej tyre e të lexueshme prej kontrollorëve.

Grupi tjetër do të vepronte po njëlloj me të njëjtat detyra, ndonëse më të lehta. Ata ishin të njohur mirë me shkronjat, i përdornin përditë në shkrime, por edhe lexonin më të vjetrat sipas kërkesave. Shkrimet shoqëruese të kopjuara me lloje shkronjash ishin dhe për ta të detyruara.

Shpejt u arritën rezultate të premtuese, “dy shportat” me elementë u mbushën shpejtë. Punohej krahas për mbushjen e shportës së “tretë” me çiftet e elementëve. Por puna ra në erë, pjesëtarët kuptonin se po vrojtoheshin dhe për rrjedhojë pengoheshin në veprimet e radhës. Grigori vendosi, u përfshi tërësisht në plotësimin me shpejtësi të çifteve figurina-shkronja. Krahas po mendonte për tu larguar, për të mos rrezikuar pjesëtarët dhe punën e bërë. Njoftoi të mbyllej puna dhe shënimet të mblidheshin, do dilnin jashtë manastirit, pa dijeni se ku. Pjesëtarët të tërhiqeshin në punën rutinë, vetëm dy tre më besnikët sistemonin e bashkëpunonin me Grigorin. Ai kishte miq në trojet e tija, atje ku duheshin dhe arritjet e punës, për në atë drejtim do të lëvizej.

Momenti erdhi. I shoqëruar prej miqve besnikë doli nga qyteti së bashku me pjesën e mundshme të dokumenteve. Ishte normale dëshira e tij të merrte me vete çdo gjë të grumbulluar e sistemuar! Udhëtuan ditë e natë me karrocat deri sa mbërritën në zonën e Manastirit.

Mitropolitin e kishte mik. I bashkonin mendimet patriotike dhe kultura gjuhësore. Ishte kundërshtar i kërkesave të kishës greke, ishte prej Voskopoje. I priti si jo më mire. Sapo kuptojë arsyen e vizitës shprehu gatishmërinë e bashkëpunimit dhe se ndihma do të ishte sa duhej. Shprehu kënaqësinë kur dëgjojë nga goja e miku konceptimin e punës së nisur, e vazhduar dhe me dëshirën për tu përfunduar brenda trojeve shqipfolëse. Dëgjoi për:

– mbushjen e “tre shportave” me elementët e shkrimit shqip,

– renditjen e dokumenteve të përgatitura për mbështetjen e elementëve dhe të shkrimit shqip në mijëvjeçarë. Pjesa e mbetur shpresonte të nisej shpejtë prej Kostandinopoje,

– mos mbërritja e tyre, nëse do të ndodhte, duhet të mbulohej me shkrime të kopjuara të ditës. Shkrimi i lashtë duhej dokumentuar që të mos humbiste (ABC-ja pellazge ishte gati),

– do të rishikohej “shporta” me shkronja (ABC-ja Profesionale e quaj) për të zgjedhur më të përshtatshmet për të derdhur germat, do të përdoreshin ato në botimet në gjuhë shqipe, sot e më pas,

– “shporta e tretë” ishte kapaku i artë (TABELË e kam quajtur shkurt), ajo do tregonte lidhjen e elementëve të shkrimit shqip të përcjellë prej mbi 4 mijëvjeçarë dhe në shekujt që do të vinin,

– duhet të përgatiteshin për mbrojtjen e punës së kryer. Jo vetëm germat që do derdheshin, por edhe dokumentet do të ishin në disa kopje dhe ruajtur nga njerëzit më të besuar të çështjes e të gjuhës shqiptare.

U entuziazmua mitropoliti me shtjellimin e mendimeve tepër të qarta të Grigorit, kuptoi se ai kishte menduar çdo gjë në hollësitë më të vogla. Do bëhej!

Kërkesës për strehim, me qëllim për përfundimin e punës së nisur, iu përgjigj me vënien në shërbim të grupit të Shkollës së Voskopojës. U fol për përzgjedhjen e mësuesve e të drejtuesve, arshivës dhe shtypshkronjës në ndihmë të grupit. Shkëmbyen mendime deri te emri i ri i shkollës, ai Akademi e Re.

U vlerësua largimi prej Kostandinopojës, ai mundësonte veprimtari të patrazuar për shumë kohë prej qarqeve që kishin nisur përndjekjen. Grigori u emërua zv. Rektor dhe sipas rregullave kishtare u quajt Grigor Voskopojar, kishte dhe një person të dytë me këtë emër në shkollë. Nisja e punës në mësimdhënie dhe përgatitja e teksteve në shërbim të emërimit, mbuloi periudhën e domosdoshme për të përzgjedhur midis kolegëve dhe nxënësve. Duheshin disa individë besnik për përfshirje në ndihmë të punës shkencore e studimore madhore.

Grupi i ardhur vazhdoi punën korrigjuese dhe të përshtatjes të materialeve që kishin sjellë. Grigori përveç të tjerave u përqendrua në seleksionimin e shkronjave, përshtatjen e disave prej tyre për tu derdhur në germa të pranueshme dhe më të thjeshta. Disa prej tyre nuk ishin të përshtatshme.

Veprimtaria nuk ishte e shkurtër. E shkruaj lehtësisht këtu. Edhe në vitet e jetës në Voskopojë ajo vazhdoi, mbase me ritëm më të ultë. Pjesëtarët e grupeve në shumicë mbetën në Kostandinopojë. Të rinjve u mungonin njohuritë fillestare. Arshiva ishte e varfër, është e kuptueshme. Për të dhënë ndihmesën më të vogël në Vepër, duheshin njohuri të llojeve të shkrimit shqip. Edhe nëse një mësues kishte dije, ato mund të ishin jo të njëjta me përpunimet e grupit të Grigorit. Shkolla për bazë kishte mësimin e greqishtes dhe të vllahishtes dhe nuk bëri pak, u përpiluan tekste të cilat u shtypën po në shkollë. Përmenden vlerat e Rektor Kavaliotit.

Edhe në Akademi të Re nisi përgjimi, pushtuesi dhe kundërshtari ortodoks ushqente spiunët/afijet. Grigori e ndjeu se po afronte goditja përfundimtare e Voskopojës dhe nëpërmjet miqësisë pëlqeu të bëhej Mitropolit i Durrësit por të vendosej në Elbasan. Ishte në rrugën e komunikimit, pranë Voskopojës, me mundësi të mëdha mbështetës dhe kryesorja në këtë qytet kishte disa nxënës që e donin gjuhën shqipe dhe kishin prova besnikërie. Nisi në Manastirin e Shën Gjonit organizimin e veprimeve përmbyllëse të punës. Vepra kishte përfunduar, mbeteshin veprimet e ruajtjes së saj, fshehjes dhe derdhjes së germave.

Fshehja

1. Përgatiti disa dosje me dokumentet. Dihet se në Manastir edhe nga gjermanët u bënë dëmtime,
2. Shtëpia e Theofan Haxhifilipi u dogj, bashkë me dokumentet e strehuara,
3. Voskopoja u dogj e tëra!
4. Del pyetja “po Dosja nga u publikuan materialet prej HAHN dhe CARL në Vjenë ku ishte strehuar?” Nuk dihet.

Derdhja e germave!

1. Përfundoi ABC-në me 36 shkronja. Dokumenti u nis në Kostandinopojë,
2. U pagua derdhja e shkronjave,
3. Trimi bashkëpunëtor Theofan Haxhifilipi u besua të transportonte germat. Spiunët bënë punën, ai u eliminua, “flori e shkuar floririt” humbi,
4. mirë turku, mirë greku, po ja dhe Mbreti nuk kishte fuqi, po gjuhëtarët e diktaturës si nuk u kujtuan për “floririn e shqipes”? Si është e mundur të ndodh kështu?

Elbasanasit e vazhduan mbrojtjen! Grigor Durrsaku, mbase me këtë mbiemër bëri një fshehje, e nisi mbrojtjen dhe projektoi hapat e mëtejshme të mbrojtjes. Testamenti i tij, kështu mund të lexohet prej ngjarjeve që pasuan pas largimit të tij nga jeta, ishte i detajuar:

1. Mësoni shkrimin pellazg dhe individë të shkruajnë shënime me të. Ato të mblidheshin dhe të fshiheshin deri në momentin e duhur. (Është dokumenti me emrin “Fletorja e Simonit” i vitit 1827-28 në arshivë, janë mbledhur shkrime pa lidhje midis tyre, të mbajtura nga disa individë),
2. Të nxirret Dosja jashtë vendit, në rast konstatimi të rrezikut të niveleve të mëdha, Ashtu ndodhi, në vitin 1827 ajo përfundoi në Vjenë,
3. Të botohen libra në shqip me alfabetin me 36 shkronja. U realizua në vitin 1872 prej Kristoforidhit, botoi në shqip punimet e tija,
4. Të vazhdojnë pa ndërprerje përpjekjet për të konfirmuar alfabetin me 36 shkronja deri në miratimin kombëtar të tij. Ndodhi në vitin 1908 në Manastir. Grupi i Elbasanit këmbënguli për tu mbushur mendjen përfaqësuesve dhe me Fishtën triumfuan. Shqifolësit përdorin sot alfabetin e Voskopojarit me modifikime të disa shkronjave (Foto 3 te Shtojca).

Meritat e kësaj vepre të parë në gjuhën shqipe i përkasin:

1. Grigor Voskopojari/Durrsaku- shkencëtar të parë!
2. Bashkëpunëtorëve të tij të shumtë në Kostandinopojë, Voskopojë e Elbasan, si Kavalioti e ndoshta Papa Totasi, Bogomili, Dhaskal Todhri etj.
3. Voskopojarasve që e strehuan dhe e përkrahën edhe në Akademinë e Re. Elbasanasve që e mbrojtën punën, e fshehën atë dhe që luftuan deri në fund për të konfirmuar shkronjat e Voskopojarit.
4. Mund të cilësohen edhe persona të panjohur për veprimet fundore që kryen. Ai që fshehu dhe ai që e nisi Dosjen në Vjenë, Haxhifilipin për transportin, Kristoforidhin se përdori shkronjat, Simonin për arshivimin e shkrimit pellazg, grupin që argumentoi shkronjat në Manastir,
5. Carl Faulemanit dhe Johann Georg Von Hahn që jo vetëm e strehuan por botuan pjesë të Veprës.