Çdo 19 gusht, bota kremton Ditën Botërore të Fotografisë, duke kujtuar shpalljen e shpikjes së procesit daguerreotype më 1839 nga Louis Daguerre në Francë.

Ky zbulim shënoi një nga arritjet më të mëdha të shekullit XIX, pasi i mundësoi njerëzimit ruajtjen e realitetit në imazhe të qëndrueshme. Fotografia, që prej asaj kohe, është bërë jo vetëm një formë arti, por edhe një mjet dokumentimi historik, social dhe kulturor.

Në këtë kontekst global, fotografia shqiptare ka një rrugëtim të veçantë, i cili reflekton zhvillimet historike, politike dhe shoqërore të vendit. Nga pionierët e parë në Shkodër, te përdorimi propagandistik gjatë komunizmit, e deri te liria e imazhit në tranzicion dhe epoka digjitale, fotografia shqiptare mbetet një arkiv i gjallë i kujtesës kombëtare.

Zanafilla e fotografisë në Shqipëri (shek. XIX)

Fotografia hyn në Shqipëri në gjysmën e dytë të shekullit XIX, kryesisht përmes qyteteve të mëdha si Shkodra, Korça, Vlora dhe qendrat tregtare ku kishte kontakte me Evropën.

* Pjetër Marubi (1834–1903) konsiderohet themeluesi i fotografisë shqiptare. Studioja e tij “Dritëshkronja Marubi” (1856) në Shkodër është një nga të parat në Ballkan.

* Dinastia Marubi, e vazhduar nga Kolë Marubi (1862–1940) dhe Gegë Marubi (1907–1984), krijoi një arkiv prej mbi 500.000 negativash në xham dhe film, i cili sot ruhet në Muzeun Kombëtar të Fotografisë “Marubi”.

* Krahas Marubëve, fotografë si Kolë Idromeno, Kristo Sulidhi (1858 – 1938) / Perikli Kaçauni (1870 – 1940) / Dhimitër Vangjeli (1872 – 1957) / Vani Burda (1875 – 1949) / Kristaq Sotiri (1883 – 1970) / Petro Dhimitri (1886 – 1953) / Thimi Raci (1886 – 1966) / Mandi Adham Koçi (1912 – 1988).  dhe të tjerë kontribuan në pasqyrimin e jetës urbane dhe rurale, portreteve të figurave kombëtare dhe ngjarjeve të rëndësishme të Rilindjes.

Ky fond i hershëm nuk është thjesht artistik, por edhe historik-antropologjik, pasi përfaqëson mënyrën e jetesës, veshjet tradicionale dhe realitetin social të shqiptarëve në prag të Pavarësisë.

Fotografia shqiptare në periudhën e monarkisë dhe Luftës së Dytë Botërore

Gjatë viteve 20–40, fotografia në Shqipëri përjetoi një zgjerim të konsiderueshëm. Studio fotografike u hapën në qytete të ndryshme, duke përfshirë Tiranën, ku fotografia filloi të shërbejë edhe si mjet i jetës urbane moderne.

Në këtë periudhë, fotografitë pasqyrojnë:

* Ndërtimin e institucioneve shtetërore gjatë mbretërisë së Zogut;

* Jetën kulturore e shoqërore në qytetet e mëdha;

* Ngjarjet e Luftës së Dytë Botërore, ku shumë fotografë dokumentuan pushtimin dhe rezistencën.

Fotografia gjatë komunizmit (1945–1990)

Pas vendosjes së regjimit komunist, fotografia kaloi nën kontroll shtetëror. Ajo u përdor si instrument propagandistik, i ngjashëm me praktikat e vendeve të tjera të bllokut lindor.

* Agjencia Telegrafike Shqiptare (ATSH) dhe Kinostudio “Shqipëria e Re” u bënë qendrat kryesore të prodhimit fotografik.

* Imagjinari vizual i kohës dominohej nga paraqitjet e punëtorëve, kooperativistëve, manifestimeve politike dhe portrete të udhëheqësve të Partisë së Punës.

* Fotografia artistike u kufizua, por disa autorë arritën të ruajnë elemente krijuese dhe të fiksuan jetën e përditshme përtej kornizës zyrtare.

Arkivat fotografike të kësaj periudhe sot janë një burim studimi i rëndësishëm për historianët e shoqërisë dhe kulturës shqiptare.

Pas viteve 90  Tranzicioni dhe fotografia e lirë

Me rënien e komunizmit, fotografia shqiptare rifitoi lirinë e imazhit. Ajo u bë pjesë e gazetarisë së lirë, duke dokumentuar protesta, emigracionin masiv, ndryshimet politike dhe sociale. Emra të fotografëve që bënë ndryshimin si Alqi Golloshi , Leon Cika , Lulzim Lika , Armando Babani , Hektor Pustina , Albes Fusha , Plator Ilo , Arben Celi , Eliano Kalemi , e shumë të tjerë të cilët bënë kthesën e propagandeskes në realitetin e kohës ku jetojmë , por pas 90 fotografë si Ardian Fezollari e pak të tjerë bënë edhe ndryshimin nga skematikja në realen e peisazhit shqiptar.

Në vitet 2000, përhapja e aparateve digjitale dhe më pas e telefonave inteligjentë e bëri fotografinë më të përhapur se kurrë. Një brez i ri fotografësh shqiptarë u afirmua në ekspozita brenda dhe jashtë vendit, duke e lidhur fotografinë shqiptare me rrymat bashkëkohore ndërkombëtare.

Fotografia shqiptare sot  ndërmjet trashëgimisë dhe inovacionit

Në kohët moderne, fotografia shqiptare lëviz në disa drejtime:

* Fotografia artistike dhe konceptuale, e cila eksploron tema të identitetit, tranzicionit dhe kujtesës.

* Fotoreportazhi, që dokumenton ngjarje aktuale dhe sfidat sociale.

* Ekspozitat dhe muzealizimi, ku Muzeu “Marubi” luan rol qendror në ruajtjen dhe promovimin e trashëgimisë fotografike shqiptare.

* Fotografia digjitale dhe rrjetet sociale, që e kanë bërë imazhin pjesë të përditshmërisë dhe komunikimit masiv.

Fotografia shqiptare është një pasqyrë historike e shoqërisë shqiptare. Nga mjeshtrit e hershëm të shekullit XIX, te propaganda komuniste, e deri te liria digjitale e shekullit XXI, ajo ka pasqyruar ndryshimet më të thella të jetës shqiptare.

Dita Botërore e Fotografisë është një mundësi jo vetëm për të festuar artin e imazhit, por edhe për të reflektuar mbi rolin që fotografia ka luajtur në ruajtjen e kujtesës kolektive dhe në ndërtimin e identitetit kulturor kombëtar.