Nga Aurenc Bebja*, Francë – 3 Gusht 2025

“American Junior Red Cross News” ka botuar, në shkurt të 1927, në faqet n°114 – 116, tregimin asokohe të Elizabeth Cleveland Miller (punonjëse e mirëqenies së fëmijëve dhe autore librash për fëmijë në Shtetet e Bashkuara) për Marashin, një djalosh shqiptar, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Marashi, i biri i Palokut

Nga Elizabeth Cleveland Miller

Vizatime nga Anna Milo Upjohn

“B-r-r-r, b-r-r-r”, thirri bariu i vogël i dhive, duke hapur rrugën përmes shkurreve të gjelbra me gjemba. Dhitë i adhuronin këto shkurre. Ato qëndronin në këmbët e tyre të pasme për të arritur gjethet e gjelbra të buta në majë.

“B-r-r-r, b-r-r-r, ejani këndej”, tha Marashi.

Ai dhe dhitë kishin ndjekur shtegun drejt një ure të lartë prej guri me hark dhe tani ecnin lart mbi majën e saj të lakuar. Nga pjesa më e lartë e urës ai mund të shihte shtëpitë e shpërndara prej guri të fshatit të tij dhe shtëpinë e tij që ngrihej pak më lart se të tjerat aty ku mali zbriste nga lumi.

Ai nxitoi. Përkëdheli një dhi përtace. Ai ishte i uritur. Ishte bukur të ktheheshe në shtëpi në perëndim të diellit, i sigurt për bukën e misrit dhe djathin e dhisë, dhe ndoshta, nëse do të kishte mysafirë, edhe për një pulë të sapo therur.

Ai i çoi dhitë lart shpatit deri te dera e shtëpisë së tij, pastaj hyri nga vetë dera dhe në njërën anë të dhomës së errët të poshtme, ku i mbylli pas një gardhi prej xunkthi dhe pastaj u ngjit shkallëve prej guri që të çonin në katin e sipërm.

Nata e ftohtë malsore kishte filluar dhe Marashi u dridh ndërsa i afrohej zjarrit. Vatra e ngritur ishte në qendër të dhomës dhe flakët e ndritshme të tufave që digjeshin, të cilat motra e saj, Zina, sapo i kishte grumbulluar, ngriheshin si një kullë e hollë pothuajse deri në tavanin e ulët prej druri, i mbuluar nga bloza, si arsye e zjarrit (tymit) ndër vite.

Ai mund ta dëgjonte nënën e tij duke gatuar bukën në gjysmëerrësirë. Babai i tij dhe dy miqtë e tij, burra të gjatë dhe të pashëm, të tre, ishin ulur në stola të ulëta pranë oxhakut. Marashi u ul pranë tyre. Ai hoqi këpucët e tij prej lëkure dhie dhe pantoflat e çorapet e leshta që Zina i kishte qendisur dhe i zgjati gishtat e këmbëve drejt flakëve. Babai i tij derdhi kafe nga tenxherja e vogël në hi dhe u dha miqve të tij nga një filxhan secilit. Ata pinë nga filxhanët e vegjël si tas, duke i uruar mikpritësit të tyre fat të mbarë.

Marashi e pa nënën e tij teksa derdhte bukën e misrit në një tavë të sheshtë dhe e shtronte në hi, duke e mbuluar me një tavë tjetër dhe duke grumbulluar prush të kuq mbi të. Do të bëhej së shpejti dhe do të nxirrej me ngjyrë kafe dhe me avull me shenjën e kryqit në pjesën e poshtme ; sepse buka në male ishte një gjë e shenjtë dhe asnjë bukë në një familje të krishterë nuk piqej pa shenjën e shenjtë mbi të. Marashi e dinte se duhej të ishte shumë i kujdesshëm me bukën. Nëse i binte një copë në dysheme, ai gjithmonë e merrte shpejt dhe e vinte në buzë dhe ballë, së pari në njërën dhe pastaj në tjetrën, sa më shpejt që mundej, disa herë, dhe gjithmonë ndihej pak i turpëruar për një pakujdesi të tillë.

Nxehtësia e bëri të përgjumet dhe ai u zvarrit drejt vendit ku ishte ulur i ati dhe u mbështet në gjunjët e tij.

Ai u zgjua nga britmat e të atit “Bëj vend për sofrën, Marash” dhe pa nënën e tij të shtronte sofrën e ulët e të rrumbullakët prej druri në gjunjët e të atit dhe dy burrave që kishin lënë stolat e tyre dhe ishin ulur këmbëkryq në dysheme. Tre copa të mëdha buke misri me avull u vendosën para tyre. Një tas me djathë të bardhë të butë, me erë të fortë, u vendos në mes dhe burrat filluan të hanin. Marashi shikonte. Ai ishte i uritur, por jo i paduruar. Nuk i shkoi ndërmend se mund të hante para se të mbaronin të ftuarit.

Vezët vinin më pas, një lloj omëlete në një tas qendror. Burrat përdornin copa buke për të mbledhur ushqimin e nxehtë. Secili hëngri me kujdes nga ajo pjesë e tasit përpara tij dhe secili la pak. Pastaj kishte pulë nga tenxherja e hekurt që varej mbi zjarr. Nëna e tij e kishte prerë dhe e kishte lënë të ftohej pak, sepse aty ku nuk ka pirunë, ushqimi nuk duhet të jetë shumë i nxehtë për gishtat. Marashi dëgjoi me vëmendje kur njëri nga burrat që mbante kockën e kraharorit të shpendëve, nën dritën e zjarrit, lexoi prej tij fatin e familjes. “Ju vjen e mira”, tha ai teksa e uli, “një anëtar i shtëpisë tuaj do të fitojë mençuri të madhe.” Marashi u çudit për këtë.

Sigurisht, kishte mbetur pak pulë. Nëna e Marashit, Zina dhe ai vetë nuk kishin ngrënë ende. Pasi burrat mbaruan, nëna e tij zbrazi sofrën dhe i hodhi thërrimet në zjarr. Burrat ndezën cigaret në mbajtëset e tyre të gjata prej argjendi.

Dhe tani erdhi Zina me një bidon me ujë dhe Marashi i zgjati duart. Uji i përshkoi ato dhe ra si avull në vatër. Këtë herë sofra ishte shtruar më larg zjarrit, në mënyrë që të mos i shqetësonte burrat. Marashi e përtypi bukën e trashë me kënaqësi. Ai i zhyti vezët nga ana e tij e enës. Do të donte më shumë, por pjesa tjetër ishte e Zinës dhe e nënës së tij. Nuk i shkoi kurrë ndërmend të hante pak më tej në pjesën e tyre. Gjatë gjithë nëntë viteve të jetës së tij, ai kishte parë njerëz të silleshin kështu dhe nuk kishte parë kurrë askënd të përpiqej të merrte më shumë se pjesa e tij. Edhe kur hante me kushërinjtë e tij të vegjël dhe nuk kishte të rritur në tavolinë, secili ishte shumë i kujdesshëm për të drejtat e tjetrit.

Duke u kthyer te zjarri dhe duke lëpirë një kockë mishi pule, Marashi u ul përballë babait dhe dy miqve të tij. Nuk e zinte më gjumi dhe donte të ulej aty ku mund t’i shikonte fytyrat e tyre ndërsa bisedonin. Ndonjëherë te zjarri dëgjonte gjëra shumë interesante. Shpesh dëgjonte të dyja palët e një debati në fshat për tokën ose kafshët ; dhe ndonjëherë vendoste se cila ishte ana e duhur, por nuk thoshte kurrë asgjë. Kur të bëhej i madh dhe i gjatë si kushëriri i tij gjashtëmbëdhjetë vjeçar, Nushi, dhe kur të mbante një armë dhe të fliste me burrat, atëherë ai do u tregonte atyre se cilën anë mendonte se ishte e drejtë.

Burri me sy të kaltër po fliste :

“Po, është e vërtetë. Do të ndërtojnë një shkollë në fshatin tonë. Do të ketë vend për pesëdhjetë fëmijë. Do t’i dërgoj djemtë e mi.”

Burri tjetër foli. Ai kishte një fytyrë të gjatë e të hollë, dhe sytë e tij të errët shkëlqenin mbi mustaqet e tij të gjata e të zeza. “Epo, unë nuk kam ende djalë.” Ai psherëtiu lehtë, sepse djemtë ishin shumë të rëndësishëm në male. “Por do ta dërgoj Lenën. Ajo është dhjetë vjeçe dhe është një vajzë e mirë dhe e zgjuar. Do ta marrë me vete qëndisjen e saj, dhe nëna e saj mund t’ia dalë mbanë në shtëpi pa të.”

Babai i Marashit e shikoi Marashin. Sytë e tij vështruan të birin, me krenari dhe plot shkëlqim. Djaloshi u drejtua paksa. Atij i pëlqente që babai i tij ta shikonte ashtu. Ai mendonte se asnjëri nga burrat e tjerë nuk ishte aq i gjatë dhe as aq i fortë sa i ati, dhe asnjëri nuk kishte mustaqe kaq të gjata dhe të bukura.

“Për Zotin,” tha ai me zërin e tij të madh dhe të thellë, “djali im do të shkojë !”

Marashi pyeste me vete se ku do të shkonte. Çfarë ishte një shkollë dhe çfarë bëje atje ? Ai ishte i sigurt se ishte një gjë shumë e mrekullueshme, përndryshe i ati nuk do të kishte folur kurrë për të me një zë kaq të mprehtë. Ai shikoi sytë gri dhe të qëndrueshëm të të atit. Tani kishte një zjarr në to ndërsa ai – u kthye përballë burrit pranë tij. “A e di,” tha ai seriozisht, me zë të ulët, “do të jepja gjithçka që kam, fushat dhe kafshët e mia, këtë shtëpi, gjithçka që kam në botë, nëse do të mund të lexoja një libër dhe të shkruaja ?”

Marashi nuk dinte se çfarë ishin leximi dhe shkrimi i vërtetë, por mendonte se e kuptonte, sepse babai i tij përdorte për fjalën “lexo” fjalën shqipe “këndo”. Nuk ka fjalë tjetër në male për “lexo”. Dhe për “shkruaj” ai përdori fjalën që për Marashin do të thoshte “vizato” ose “dizajno”, e njëjta fjalë që Zina përdori kur qëndisi “shputën” e tij të leshit me fije ari në pjesën e sipërme të këmbës. Sa qesharake, mendoi Marashi, që babai i tij donte të bënte dizajne dhe sa i përket “këndimit”, babai i tij mund të këndonte mrekullisht. Marashi ishte i hutuar. Por ai nuk tha asgjë. Fëmijët nuk bënin kurrë pyetje pranë zjarrit kur burrat dhe gratë flisnin.

Babai i Marashit foli përsëri, ngadalë, seriozisht ; fytyra e tij ishte e trishtuar. “Më shiko.” Preku zinxhirin e argjendtë që i varej në gjoks. “Mund të përdor një armë po aq trimërisht sa kushdo, kur është e nevojshme, por…” ai vuri dorën në ballë, një ballë të hollë, “nuk di asgjë”.

Marashit iu thur fryma kur po fliste i ati ? Çfarë ishte kjo që tha ? Ai nuk dinte asgjë ? I ati, Paloku ! Pse, nuk kishte asnjë burrë në luginë që dinte më shumë se ai ! Kjo ishte arsyeja pse Marashi ndihej kaq krenar kur dikush e thërriste me emrin e tij të plotë, “Marashi, i Biri i Palokut”. A nuk ishte i ati gjithmonë në këshillat e rëndësishme dhe mik i “Bajraktarit”, kryetarit të të gjitha fshatrave në luginë ? Dhe ja ku ishte, ulur pranë zjarrit të tij dhe para mysafirëve të tij, duke thënë aq seriozisht sikur ta mendonte me gjithë zemër, “Nuk di asgjë”. Marashi nuk mund t’u besonte veshëve të tij.

“Sikur të dija të lexoja dhe të shkruaja” — Marashi dëgjoi. Burrat po flisnin për priftin në fshatin tjetër. “Ai është i vetmi njeri në luginë që di të lexojë dhe të shkruajë”, thanë ata. Pra, ky lexim nuk ishte thjesht këndim. Marashi kujtoi priftin. Ai kishte qenë në kishë ditën e Shën Markut të kaluar kur kishte marrë me vete një tufë të vogël me degëza të holla e të qëruara të lidhura në formën e kryqeve për bekimin e priftit. Dhe e kishte parë priftin duke parë një libër të madh dhe duke “kënduar” fjalë. Pra, ky ishte “lexim”. Dhe shkrim ? Marashi dëgjoi. “Po”, tha burri zeshkan, “Isha atje një ditë kur prifti mori një copë letër që ia kishte dërguar Kryepeshkopi.Dhe e hapi atë letër dhe e pa, pastaj më pa mua dhe tha : “Peshkopi ka dërguar fjalë për problemin e motrës suaj”.Dhe ai më shpjegoi gjithçka nga ajo letër që Kryepeshkopi e kishte shënuar me bojë të zezë.Ai shkroi një letër për mua pastaj për motrën time në Plani (Plan).Të gjitha fjalët që thashë ai i shkroi në mënyrë që motra ime të dinte se çfarë doja që ajo të bënte.

Më në fund Marashi e kuptoi. Leximi dhe shkrimi nuk ishin vetëm këngë dhe qëndisje pantoflash. Ishte të dije se çfarë kishte menduar dikush, orë e ditë larg. Ndoshta nuk do ta shihje kurrë atë dikë, por mund ta kuptoje nga letra se çfarë mendonte ose çfarë donte, vetëm nga shenjat në letër.

Marashi mendoi thellë. Po, babai i tij ishte një njeri shumë i mrekullueshëm, por ai nuk mund ta bënte këtë. Dhe i shkoi ndërmend pse i ati e kishte parë me atë mënyrë krenare dhe plot mall. I ati donte që ai, Marashi, të dinte si t’i bënte këto gjëra të mrekullueshme, të lexonte dhe të shkruante, dhe kjo ishte arsyeja pse ai do ta dërgonte në shkollë, sepse atje në shkollë dikush mund të të thoshte se si.

Të gjithë burrat heshtën, duke menduar. Marashi iu afrua të atit me shpejtësi. Krahu i të atit i kaloi rreth shpatullave, por i ati po shikonte nga zjarri, jo nga Marashi.

Marashi e dëgjoi emrin e tij. Nëna e tij i kishte shtruar një batanije në cep të tij. Epo, ai ishte i përgjumur ; dhe burrat do të këndonin tani, dhe ai mund të shtrihej atje dhe të mendonte për të gjitha këto gjëra të reja. Ai e zgjidhi brezin dhe hoqi kapelen (plisin). Duke u përpëlitur, ai u mbështjell në cep.

Burrat kishin filluar të këndonin. Burri me ngjyrë esmere këndonte i pari dhe pas çdo vargu ai ndalonte dhe të tjerët e përsërisnin këngën me tonin e lartë, ulëritës dhe hundor që përdornin gjithmonë në këngë.

“Njëqind shtëpi vajtuan prijësin, njëqind shtëpi mbetën pa prijës !”

Historia ishte e gjatë. Zërat ngriheshin e uleshin. Ato mbushën shtëpinë.Magjia e tyre e përshkoi Marashin dhe e la të qetë. Së bashku burrat kënduan vargun e fundit dhe heshtën.

“Lavdi gojës tuaj !” Ishte zëri i babait të tij dhe burrat e vlerësuan falënderimin e tij.

Ata kënduan përsëri e përsëri. Nata kaloi duke e zgjatur gjumin e Marashit për t’u zgjuar me vështirësi dhe për të parë shkëndijën e zbehtë të pishtarit të vogël prej pishe katran që shtrihej mbi një rrjetë hekuri që varej në një tra.

“Shkollë !” mendoi Marashi. Ai do të mësonte të lexonte dhe të shkruante, dhe — u dridh nga gëzimi — kur të rritej, një burrë, ai, po, ai, Marashi, do të dinte më shumë se babai i tij. Duket se diçka pothuajse e gabuar në një mendim të tillë, por a nuk e kishte dashur babai i tij pikërisht këtë gjë ? Pra, në fund të fundit, nuk ishte vërtet e ligë, por e mirë, një lloj mrekullie. Ai do të ishte gjithashtu një mik i “Bajraktarit”. Njerëzit do të shkonin tek ai për këshilla, tek ai, Marashi, i biri i Palokut, njeriu që mund të këndonte nga një libër dhe të bënte shenja që flisnin në letër.

Kaq shumë gjëra për të cilat do të lexonte ; do të dinte për gjithçka, për të gjithë botën. Ai pyeste veten i përgjumur për botën. Kishte lugina të tjera, e dinte ai, përveç asaj ku jetonte. Dhe duhet të ketë njerëz. Ai kishte kaluar një herë qafën e malit – “qafë”, e quante ai – dhe kishte parë fshatra të tjerë nga malësia. Kështu ishte bota, qafa për të kaluar dhe lugina përtej, dhe gjithmonë e më shumë qafa dhe më shumë lugina derisa të arrije në skaj. Marashi i hutuar. Kur të mund të lexonte, do t’i zbulonte këto gjëra. Ai do të mësonte për të gjitha luginat e të gjithë botës, ai, Marashi, i biri i Palokut.

Pishtari i pishës ishte fikur. Zjarri ishte aq i dobët sa Marashi e dinte vetëm nga zhurma e frymëmarrjes se ku flinin i ati dhe miqtë e tij, të shtrirë në dysheme, me këmbët e tyre pranë hirit të ngrohtë.

“Luginat e të gjithë botës !”, pëshpëriti Marashi pak para se ta zinte gjumi.