Udhëheqësit e Armenisë dhe Azerbajxhanit, në praninë e presidentit amerikan Donald Trump, nënshkruan të premten në Shtëpinë e Bardhë një marrëveshje për t’i dhënë fund konfliktit disadekadësh.

Armenia dhe Azerbajxhani nënshkruan në Uashington marrëveshje me SHBA-në për rihapjen e korridoreve kryesore të transportit, në kuadër të një plani që, sipas Shtëpisë së Bardhë, synon edhe zvogëlimin e ndikimit rus në rajon.

“Armenia dhe Azerbajxhani po zotohen t’i japin fund përgjithmonë luftimeve, të hapin tregtinë, udhëtimin dhe marrëdhëniet diplomatike, si dhe të respektojnë sovranitetin dhe integritetin territorial të njëri-tjetrit”, tha Trump.

Presidenti amerikan tha gjithashtu se po i heq kufizimet për bashkëpunimin ushtarak me Azerbajxhanin, veprim për të cilin Aliyev shprehu mirënjohje. Kufizimet ishin vendosur ndaj Azerbajxhanit në vitin 1992.

Marrëveshja përfshin krijimin e “Rrugës Trump për Paqe dhe Mirëqenie Ndërkombëtare”.

Trump tha të premten në Shtëpinë e Bardhë se emërimi i rrugës në emrin e tij është “një nder i madh për mua”, por shtoi se “nuk e kam kërkuar këtë”.

Një zyrtar i lartë i administratës amerikane tha para ngjarjes se ishin armenët ata që propozuan emrin e korridorit.

Në samitin e paqes të premten, presidenti i Azerbajxhanit, Ilham Aliyev, tha se korridori transit do të “krijojë mundësi lidhjeje për shumë vende” dhe se po nis “rruga drejt partneritetit strategjik”.

Marrëveshja nuk parasheh që Shtetet e Bashkuara të paguajnë për ndërtimin e korridorit tranzit, por u bën thirrje kompanive private ta zhvillojnë atë. Ajo u arrit pas vizitës së të dërguarit të posaçëm amerikan, Steve Witkoff, në Baku më herët këtë vit dhe pas vazhdimit të bisedimeve mes palëve.

Kryeministri i Armenisë, Nikol Pashinyan, e quajti marrëveshjen “moment të rëndësishëm”, duke shtuar: “Po vendosim themelet për të shkruar një histori më të mirë se ajo që patëm në të kaluarën”.

Të dy liderët thanë se marrëveshja u bë e mundur falë Trumpit dhe ekipit të tij, duke iu bashkuan listës në rritje të udhëheqësve dhe zyrtarëve të huaj që mendojnë se presidenti amerikan meriton Çmimin Nobel për Paqe.

“Presidenti Trump e bëri një mrekulli brenda gjashtë muajve”, tha Aliyev.

Trump tha se konflikti mes dy vendeve zgjati 35 vjet, por tani “janë miq dhe do të mbeten të tillë për një kohë të gjatë”.

Korridori do ta lidhë Azerbajxhanin me enklavën e Nakhçivanit, të ndarë nga një brez 32 kilometra i territorit armen – kërkesë që më herët kishte bllokuar bisedimet e paqes.

Ai shtoi se do të donte ta vizitonte një ditë: “Do të duhet të shkojmë atje”.

Armenia dhe Azerbajxhani kanë zhvilluar dy luftëra të mëdha për rajonin e njohur si Nagorno-Karabak që nga shpallja e pavarësisë pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik më 1991.

Dy shtetet e Kaukazit Jugor kanë ndërmarrë hapa të rëndësishëm drejt normalizimit të marrëdhënieve që nga konflikti i fundit i armatosur më 2020 dhe eksodi që pasoi i popullsisë etnike armene nga rajoni i kontestuar, të cilin zyrtarët në Jerevan tashmë e njohin si territor sovran të Azerbajxhanit.

“Ndjehem optimiste dhe kam pritje pozitive. E kam ndjekur lajmin disa herë, jam emocionuar dhe kam qarë”, tha për Radion Evropa e Lirë një grua në Armeni.

“Më vjen keq për të gjitha jetët që humbëm, por megjithatë ndihem pozitive”.

Çështjet kufitare

Në një tjetër arritje diplomatike, që u mirëprit nga komuniteti ndërkombëtar, Armenia dhe Azerbajxhani realizuan për herë të parë delimitimin dhe demarkimin e një segmenti prej 13 kilometrash të kufirit të tyre verior gjatë vitit 2024.

Si rezultat i kësaj, ushtria armene u tërhoq nga katër fshatra të pabanuara që kishin qenë pjesë e Azerbajxhanit sovjetik përpara se të shpërthente lufta mes dy vendeve në fillim të viteve ’90.

Të dyja palët janë pajtuar të vazhdojnë procesin e delimitimit dhe demarkimit të kufirit, por gjatë vitit të fundit nuk është shënuar asnjë përparim në pjesë të tjera të kufirit – teksa Armenia pretendon se Azerbajxhani vazhdon të okupojë më shumë se 200 kilometra katrorë të territorit të saj.

Opozita armene e ka dënuar demarkimin e diskutueshëm të kufirit dhe hapat e mëtejshëm diplomatikë të ndërmarrë nga Jerevani, duke i cilësuar si “dorëzim” dhe ka kërkuar dorëheqjen e Pashinianit. Megjithatë, protestat dhe tubimet e vazhdueshme të opozitës, në të cilat morën pjesë mijëra qytetarë në maj dhe qershor të vitit 2024, përfundimisht u ndërprenë, ndërsa kryeministri armen ka deklaruar se përpjekjet e Qeverisë së tij për një paqe të qëndrueshme me Azerbajxhanin gëzojnë ende një mbështetje të gjerë të publikut.

Korridori Zangezur

Një tjetër aspekt i ndjeshëm i negociatave mes Armenisë dhe Azerbajxhanit ka qenë edhe i ashtuquajturi Korridori Zangezur.

Sipas një prej neneve të marrëveshjes së armëpushimit të vitit 2020, të ndërmjetësuar nga Moska – e cila i dha fund luftës së përgjakshme 44-ditëshe në Nagorno-Karabak – Armenia duhet të garantojë “sigurinë e lidhjeve të transportit” mes territorit kryesor të Azerbajxhanit dhe eksklavës së tij perëndimore, Nahçivanit, duke siguruar “lëvizjen e papenguar të qytetarëve, automjeteve dhe mallrave në të dy drejtimet”.

Armenia, e cila ka qenë e bllokuar nga Azerbajxhani dhe Turqia për gati 40 vjet në aspektin tokësor, ka insistuar vazhdimisht që çdo rrugë transiti duhet të jetë pjesë e një procesi më të gjerë të zhbllokimit rajonal dhe duhet të respektojë sovranitetin, juridiksionin dhe integritetin territorial të Armenisë. Zyrtarët në Jerevan e kanë kundërshtuar idenë dhe madje edhe narrativin e një korridori ekstraterritorial, duke e cilësuar si një pretendim të fshehtë territorial nga ana e Azerbajxhanit.

Në vitin 2024, për shkak të mungesës së një zgjidhjeje, Azerbajxhani dhe Armenia sinjalizuan se çështja e transportit do të trajtohet veçmas nga marrëveshja e përgjithshme e paqes.

Sipas marrëveshjes së armëpushimit të vitit 2020, kontrolli mbi lidhjet e transportit mes Armenisë dhe Azerbajxhanit do të ushtrohej nga Shërbimi i Rojeve Kufitare i FSB-së së Rusisë. Megjithatë, pas një sërë zhvillimesh – përfshirë dështimin e paqeruajtësve rusë për të mbrojtur popullatën etnike armene gjatë ofensivës së Azerbajxhanit në shtator të vitit 2023 dhe tërheqjen e tyre të mëvonshme – Armenia ka ndryshuar orientimin e saj gjeopolitik, duke u larguar nga Moska dhe duke u afruar më shumë me Perëndimin.

Diskutimet për një përfshirje të mundshme të SHBA-së në administrimin e rrugës, si pjesë e një zgjidhjeje për mosmarrëveshjen e vazhdueshme, dolën në pah rreth kohës së samitit të 10 korrikut mes Pashinianit dhe Aliyevit në Abu Dabi, ku bisedimet 5-orëshe thuhet se u përqendruan gjithashtu në çështjet e transportit rajonal.