Kur kërkohet ‘Arkitektura e Tiranës’ në Google, rezultojnë pothuajse një milion përmbajtje, shumë prej të cilave janë publikuar gjatë 15 viteve të fundit. Ata që kanë njohuri mbi kontekstin bashkëkohor shqiptar nuk do të jenë të befasuar. Politikat urbane, nëse mund të quhen të tilla, të realizuara nga Edi Rama që kur mori detyrën si kryeministër (2013), kanë vendosur qytetin në hartën e arkitekturës globale, duke e bërë atë një terren pjellor për nxitjet e shumë emrave të njohur të dizajnit botëror.

Një histori e dokumentuar gjerësisht: MVRDV, inovacion, shpejtësi, ARCHEA, futurizëm, 51N4E janë disa nga etiketat që kalojnë përmes një tregimi që megjithatë lë jashtë shumë dimensione. Tërheqja për internacionalizim, pa dyshim një vektor për rritjen ekonomike dhe për përcaktimin e statusit mediatik të vendit, fsheh mënyra të dyshimta (dhe të paqarta) të dhënies së kontratave: praktika që përjashtojnë shumë projektues vendas nga konkurset, sipas kritereve të huazuara nga menaxhimi pothuajse emergjent i viteve të para të mijëvjeçarit të dytë.

Po ashtu, pak a shumë nuk shihet asnjë gjurmë mbi statusin real të një ekonomie të pasurive të paluajtshme, e cila, sipas disa analizave, mund të jetë rezultat i një flluske të madhe spekulative. Këto janë vetëm dy nga shumë aspekte që nuk shfaqen në tregimin dominues. Megjithatë, kjo nuk do të thotë që nuk ekzistojnë hetime që nuk përfundojnë me përshkrimin e praktikave nxjerrëse që po rimodelojnë qytetin.

I njëjti giornaledellarchitettura.com ka ndërtuar përmes akumulimit një histori me shumë nivele, e bërë nga ekskursione historike (si raporti i Amarda Velcanit), analiza të ndërhyrjeve specifike (Andrea Bulleri mbi projektin e 51N4E për Sheshin Skënderbej ose Fabrizio Aimar dhe Valerio Perna mbi jetën e re të Piramidës së Hoxhës 2023) dhe shqyrtime kritike mbi devijimet që lidhen me mungesën e një sistemi të përshtatshëm planifikimi (Luciano Belli Laura).

Për të pasuruar edhe më tej diskutimin, duke shmangur kalimin nga kronika e projektimit të fundit (për ata që janë të interesuar, mund të monitoroni Shigeru Ban, OMA, Oppenheim studio dhe BIG), propozohen disa refleksione mbi aspekte hapësinore që janë më pak të hetuara. Në veçanti: marrëdhënia mes hapësirës publike dhe private; vlera e teksturës informale post-socialiste; mosefikasiteti i planifikimit. Këto janë tema që përmbledhin çështjen e mundshme të një trashëgimie urbane (dhe pesha e saj eventuale në politikat e ardhshme), në lidhje me të cilat do të kthehemi më vonë.

Erozioni i hapësirës publike

Një problem multidimensional që përfshin praktika socio-hapësinore, ekonomi dhe politika, duke kaluar përmes fazave kryesore të urbanizimit që nga rënia e regjimit (1991) deri më sot. Një ripërcaktim i parë i këtij raporti vjen nga shpërthimi i ndërtimit të pakontrolluar të viteve ’90, efekt i liberalizimit të pronësisë, që ka vazhduar për rreth 15 vjet dhe ka vepruar në dy nivele materiale: niveli vertikal i ndërteseve ekzistuese; niveli horizontal i tokës së papërdorur.

E para lidhet me zgjerimin e banesave brenda ndërtesave të rrepta socialiste, të cilat u bënë papritur objekt i formave të ndryshme volumetrike. E dyta lidhet me ndarjen e shpejtë të tokës që e bëri qytetin një mozaik, ku secili mund të fusë copën e tij sa më shpejt, duke shfrytëzuar boshllëkun ligjor.

Të dyja këto procese kontribuuan në një erozion drastik të hapësirës publike dhe sipërfaqeve të lira. Nëse është e vërtetë që zgjerimi i banesave (shtesat e quajtura ‘shtesa’, dokumentuar shkëlqyer nga Gjergji Islami, Denada Veizaj dhe Manfredo di Robilant) reflekton një reagim kolektiv ndaj kufizimeve të regjimit, veçanërisht interesant në nivelin historiko-antropologjik, përveç asaj arkitekturore, është gjithashtu e vërtetë që kjo ri-appropriim ka prodhuar një kulturë të përdorimit të hapësirës që ka hequr shumë zona nga dispozita publike. Një kulturë që ende ushqehet në mënyrë izotropike. Ndërkohë, copëtimi abuziv ka penguar mundësinë për urbanizimin dhe infrastrukturimin adekuat të territorit, një problem i cilësuar pjesërisht nga ligji për legalizimin e ndërtimeve të paligjshme të vitit 2006.

Sot, megjithëse abuzivizmi është nën kontroll, praktikat ndërtimore vazhdojnë të shkaktojnë kritika të ngjashme, pasi në shumicën e rasteve ato nuk përputhen me ligjin për përdorimin e tokës dhe orientimet e planifikuara. Vazhdojnë pa ndalur dhe ndërtesat e reja bien mbi qytetin pa hyrë në rezonancë me komponentët e tjerë hapësinorë. Dhe nuk bëhet fjalë për aspekte morfologjike apo formale, por për mungesën e një lidhjeje mes sipërfaqes së re të ndërtimit dhe çdo kriteri urbanizimi, produkt i arbitraritetit ekstrem në zbatimin e ligjeve ekzistuese dhe masave eventuale kompenzuese.

Pyetja ‘deri kur ky presion e pasurive të paluajtshme do të jetë i qëndrueshme, në mungesë të një strategjie të përshtatshme?’e cila është ngritur për më shumë se një dekadë. Megjithatë, ndërhyrja midis shpërndarjes post-socialiste dhe ndërhyrjeve që janë në proces, kthen një aglomeratë urbane gjithnjë e më të dendur dhe të copëtuar, ku asgjë nuk duket të shkojë jashtë dinamikave vertikale të drejtuara nga tregu.

Planet, vizionet dhe të gjelbrat

Di Robilant, Islami dhe Veizaj sugjerojnë provokativisht të rikalibrojnë gjykimin mbi shtesat post-socialiste, të cilat konsiderohen gjerësisht si një njollë kombëtare, duke ngritur një çështje të rëndësishme: çfarë të bëjmë me një teksturë që mbulon pjesën më të madhe të sipërfaqes së qytetit? Deri tani, nuk ka një përgjigje të vetme, as një zgjidhje për ripërdorimin e saj ekonomikisht të qëndrueshëm. Por, të pyetemi për vlerën e këtyre objekteve, nëse mund të merren vërtet si pasuri, është thelbësore për të përcaktuar rolin e pjesëve të mëdha të qytetit në programet që nuk kalojnë domosdoshmërisht përmes dy ekstremeve: miratimi i një plani të ri vs një fillim të ri.

Sigurisht, pikturimi i fasadave me ngjyra të ndritshme, siç u bë gjatë administratës së Edi Ramës në vitet e para të mijëvjeçarit të dytë, nuk mund të mjaftojë. Tirana është një rast potencialisht pjellor për të menduar mbi vlerën e një tekstureje që, përtej konsideratave të pastra arkitekturore, është një shenjë e praktikave që kanë luajtur një rol të rëndësishëm në kalimin nga sistemi i komandës qendrore në atë të tregut të lirë.

Dhe fakti që ende nuk janë zhvilluar sisteme të qarta dhe të detyrueshme për përcaktimin e trashëgimisë, së bashku me dukshmërinë e mungesës së një karakteri të fortë të opinionit publik mbi këtë çështje, lë të kuptohet se ekzistojnë mundësi për eksperimente. Por për të pranuar vlerën dokumentale të këtyre arkitekturave pa arkitektë, është më e rëndësishme të mendojmë në terma programatikë, duke i analizuar ato në një mënyrë të lidhur, gjithashtu në raport me kriticitetet që u diskutuan më parë.

Programimi, megjithatë, duket si një mirazh në dritën e irrelevancës së sistemit të planifikimit aktual. Pavarësisht shumë planeve të prodhuara gjatë dy dekadave të fundit, nga konkursi historik i vitit 2003 ‘Tirana 2030’i fituar nga ‘Architecture Studio’  (vizioni ‘i gjelbër’ i Stefano Boerit i vitit 2016, i mbështetur fuqishëm nga Rama), duke kaluar përmes planit të hartuar nga Grimshaw në vitin 2012, asnjë mjet orientues nuk ka gjetur vërtet realizimin.

Për më tepër, mbi zonën e rripit të gjelbër, elementin kyç të projektit të Boerit, që duhet të ofronte një kundërmasë ndaj zgjerimit urban, duke ripërcaktuar sistemin mjedisor, po realizohen projekte të natyrës krejt tjetë. Mund të jepen shumë shembuj të ngjashëm. Nga çdo këndvështrim që të shikohet, në gjendjen aktuale, presioni i pasurive të paluajtshme vazhdon të riformulojë parametra urbanistikë, plane, kode dhe ndarje të zonave që, pa shumë kundërshtim, përshtaten, duke hequr kufizimet dhe mjetet rregullative.

Dinamizmi dhe çmimet në rritje

Është e qartë se Tirana është një nga vendet më dinamike të Europës. Një gjë e rrallë: një nga pak qytetet që arkitektët e perceptojnë si një shumëzues mundësish, siç tregohet duke biseduar si me profesionistët, ashtu edhe me projektuesit e rinj që janë në fazën e formimit. Midis rritjes së ngjarjeve ndërkombëtare (Java e Dizajnit të Tiranës është ngjarja kryesore në këtë drejtim), rritjes së sektorit në nivelin e punësimit dhe rëndësisë që i është dhënë asaj në nivelin qeveritar, sfera e transformimit urban mbetet një shtyllë e sistemit ekonomik shqiptar.

Megjithatë, nuk mund të bëhet sikur ky sistem nuk mbështetet mbi mekanizma të diskutueshëm, të cilët këtu janë vetëm përmendur, si rritja e ofertës për banesa dhe çmimet vertikale të pasurive të paluajtshme dhe kërkesat për kredi të lidhura me to, të nxitura nga një ndërtim i lodhshëm që duket i shkëputur nga nevojat reale. Eksplorimi i mundësive alternative për transformimin urban dhe territorial duket një kalim kyç për të përcaktuar një të ardhme më të qëndrueshme nga ana sociale, përveç asaj mjedisore. Dhe kjo nuk mund të kalojë përveçse përmes një vëzhgimi të thellë të qytetit. Nga ngjyrat e tij të brendshme, më shumë se sa nga sipërfaqet shkëlqyese të ndërtesave të reja që po ndodhin.

*Valerio Della Scala, arkitekt, është kërkues në Politeknikun e Torinos, ku jep mësim për projektimin arkitektonik dhe urban. Ai ka studiuar arkitekturë në IUAV të Venecias dhe në të njëjtin Politeknik të Torinos, ku në vitin 2021 ka përfunduar doktoratën në ‘Arkitekturë. Historia dhe Projektimi’, me një temë që zhvillohet midis Torinos dhe Prishtinës, mbi marrëdhënien mes projektimit dhe proceseve të krijimit të rregullave në stabilizimin pas luftës të Kosovës. Interesat e tij të kërkimit janë të përqendruara në lidhjet mes arkitekturës dhe dimensionit politik-normativ, si dhe në inovacionin e praktikave të projektimit dhe metodologjive të përfaqësimit. Ai gjithashtu bashkëpunon si arkitekt i pavarur me disa zyra projektimi. Është autor i artikujve dhe eseve në libra dhe revista italiane dhe ndërkombëtare. Ndër botimet e tij më të fundit janë: ‘Oltre l’aporia postbellica. Pristina e politika e projektimit’ (Editpress, 2025), ‘Tra centro e margine’ (Electa, 2022).