“Arti më i fuqishëm është ai që të bën ta pyesësh veten: çfarë do të bëja unë në vendin e tij?”, thotë për Radion Evropa e Lirë regjisori malazez, Nikolla Vukçeviq, teksa përshkruan thelbin e filmit të tij të ri “Obraz”, apo Fytyra.

Ngjarja nga Lufta e Dytë Botërore, e bazuar në një rrëfim të vërtetë, ndjek një djalë që gjen strehim në shtëpinë e një shqiptari të quajtur Nur Doka, i cili përballet me një vendim të vështirë – t’ia dorëzojë fëmijën armikut dhe kështu të shpëtojë familjen e tij, ose të rrezikojë gjithçka për të mbrojtur djalin dhe për të shpëtuar fytyrën.

Filmi, i frymëzuar nga rrëfimi i akademikut malazez, Zuvdija Hoxhiq, fitoi çmimin për regjinë dhe skenarin më të mirë në Festivalin Ndërkombëtar të Filmit në Saragosa.

Për Vukçeviqin, siç thotë vetë ai, nuk është thjesht një film, por një “mision personal, profesional dhe artistik”.

“’Obraz’ na përball me busullat tona morale, pavarësisht kohës dhe hapësirës”, thotë regjisori.

Duke folur për Radion Evropa e Lirë, ai shpjegon se përse e ka tërhequr kjo histori, si e ka krijuar filmin, çfarë ngjashmërie sheh me shoqërinë e sotme, si dhe çfarë do të thotë për të arti që “nuk i mbyll sytë para së vërtetës”.

Radio Evropa e Lirë: Kur e keni dëgjuar rrëfimin e akademikut Zuvdija Hoxhiq dhe çfarë ju ka motivuar që të krijoni filmin “Obraz”? A keni vendosur menjëherë, apo është dashur kohë që ideja të piqej?

Nikolla Vukçeviq: Ajo që më tërhoqi te kjo histori për burrërinë dhe trimërinë, ishte mesazhi i saj universal: njeriu dhe dashuria për njeriun si vlera themelore, veçanërisht në kohë shkatërrimi dhe lufte.

Në të, njoha thelbin e tragjedisë antike, të rrënjosur thellë në realitetin ballkanik, si dhe një zë të fortë e autentik të njerëzimit nga hapësira jonë kulturore.

Rruga drejt këtij rrëfimi ishte e pazakontë. Së pari e dëgjova, nuk e lexova, i bindur se bëhej fjalë për një ngjarje të vërtetë nga luftërat e viteve ‘90.

Ishte një tregim pothuajse mitologjik për një person që – i udhëhequr nga kodi i nderit – mbron një fëmijë të një feje dhe kombi tjetër, edhe me çmimin e shkatërrimit të familjes së vet.

Vetëm disa vite më vonë, falë një miku nga Zagrebi, Danillo Iveziq, gjeta librin e Zuvdija Hoxhiqit, në të cilin lexova ‘Obraz’-in, një histori e zhvilluar gjatë Luftës së Dytë Botërore, por me të njëjtën përmbajtje.

Atëherë, m’u bë e qartë se sa shumë dilema morale nga e kaluara, ndikojnë ende fuqishëm në kohën tonë.

Nuk është vetëm një rrëfim për një individ, por edhe për komunitetin, trashëgiminë dhe çështjet komplekse morale që e formësojnë thelbin e një personi.

Tema e tij universale – nderi, familja, përgjegjësia – më dukej njëkohësisht e rëndësishme dhe thellësisht prekëse.

Doja të bëja një film që të shprehte tërë qenien time – të qenët pjesë e një brezi të dëmtuar jugosllav, që kërkon me ngulm tolerancën.

Ky rrëfim kishte një forcë poetike dhe një të vërtetë të papërpunuar.

Unë doja që filmi ta transmetonte këtë, në mënyrë që publiku të mos jetë thjesht shikues, por ta ndjejë rëndësinë e zgjedhjeve me të cilat përballen personazhet.

Radio Evropa e Lirë: Në qendër të rrëfimit është Nur Doka, një shqiptar që gjatë Luftës së Dytë Botërore i dha strehë një fëmije ortodoks. Si mendoni se do të reagonin sot njerëzit përballë një dileme të tillë?

Nikolla Vukçeviq: Sot, edhe pse jetojmë në rrethana ndryshe, pyetja nëse duhet të shpëtojmë jetën e të tjerëve me çmimin e pasigurisë për familjen tonë, por duke ruajtur paqen morale, ngjall emocione të forta dhe hap dilema të thella.

Shumë do të mahniteshin me një lloj guximi të tillë, por çështja e rrezikut është jashtëzakonisht komplekse, sepse ndërgjegjja për përgjegjësitë personale shpesh shtypet nga presionet dhe interesat e shoqërisë së sotme.

Në filmin tonë, ne jemi përpjekur që këtë kompleksitet ta paraqesim përmes dilemave të të gjithë anëtarëve të familjes, duke u dhënë thellësi emocionale dhe psikologjike disa detajeve që më kanë frymëzuar si nga aspekti tematik, ashtu edhe vizual.

Kur them “ne,” mendoj kryesisht për autoret e skenarit – Ana Vujadinoviq dhe Melina Pota Koleviq – të cilat e kanë marrë me shumë përkushtim këtë pjesë thelbësore të procesit.

Rruga drejt këtij rrëfimi ishte e gjatë dhe sfiduese.

Kemi punuar qysh nga viti 2016, përfshirë edhe periudhën sfiduese të pandemisë, gjatë së cilës është realizuar pjesa më e madhe e xhirimeve.

Dhe, e gjithë kjo është bërë me një buxhet shumë më të ulët sesa ishte i nevojshëm për të arritur cilësinë e synuar.

Megjithatë, falë përkushtimit të të gjithë ekipit, këmbënguljes dhe besimit në rëndësinë e këtij rrëfimi, kemi arritur t’i japim jetë dhe të hapim një dialog për këtë dilemë universale: si do të reagonin njerëzit sot në të njëjtën situatë?

Radio Evropa e Lirë: Dhe, sa realiste është të pritet që një individ të bëjë një zgjedhje sot si ajo që ka bërë Nuri?

Nikolla Vukçeviq: Zgjedhje të tilla heroike, si ajo që ka bërë Nur Doka, janë vërtet të rralla, por jo të pamundura. Filmi na kujton se humanizmi në kohë dhune dhe lufte, është akti më i guximshëm që mund të bëjë një individ.

Pikërisht për këtë arsye, ky rrëfim ka një vlerë universale: nuk e idealizon heroizmin, por e vendos atë në një kontekst real të dobësisë njerëzore, frikës, dilemave dhe guximit për të vepruar drejt, pavarësisht çdo gjëje.

Rreziku për të cilin flasim – dikush që vë në rrezik jetën e familjes së vet për një fëmijë që nuk është i tij – përbën thelbin e dilemës morale në filmin tonë.

Ngjarja kryesore e filmit zhvillohet brenda 36 orëve intensive, por në këtë periudhë të shkurtër publiku futet thellë në botën e brendshme të personazheve kryesore, veçanërisht të Nur Dokës. E kisha të rëndësishme që publiku jo vetëm ta kuptonte, por edhe ta ndjente peshën e vendimit të tij.

Jam përpjekur të gjej një balancë midis dramës personale dhe kontekstit më të gjerë historik – pa lejuar që njëra të mbizotërojë mbi tjetrën.

Historia aty është si sfond, si një presion që formëson rrethanat, ndërsa në qendër janë njerëzit me dobësitë dhe virtytet e tyre. Këto janë personazhe që nuk trajtohen si simbole apo ideale, por si njerëz të vërtetë, falë interpretimeve të jashtëzakonshme aktoriale që sjellin thellësi dhe nuanca emocionale.

Të gjithë aktorët, të udhëhequr nga Edon Rizvanolli dhe i riu Elez Axhoviq, kanë luajtur shumë mirë dhe me ndjenja, duke na treguar se këto histori janë reale dhe ia vlen të dimë për to.

Në fund, pyetja më e rëndësishme që bën filmi nuk është “a është e mundur”, por “çfarë do të bëja unë”.

Radio Evropa e Lirë: Ngjarja e filmit zhvillohet gjatë Luftës së Dytë Botërore. Çfarë ndikimi mund të ketë ajo në shoqërinë e sotme që po përballet me përpjekje për revizionizëm?

Nikolla Vukçeviq: Në një kohë kur faktet historike relativizohen, rishqyrtohen dhe madje rishikohen me vetëdije, ky film nuk mund të luajë një rol të rëndësishëm në ruajtjen e vetëdijes kolektive dhe respektit për të vërtetën, sepse kjo nuk është më koha e epokës së hershme sovjetike, as epoka e Leni Riefenstahlit.

Gjithashtu, edhe për faktin se filmi nuk është trillim. Por, fuqia e tij emocionale dhe empatike është ajo që i jep rëndësi kinematografisë.

“Obraz” nuk merret me ideologji, formacione ushtarake apo beteja të mëdha. Është një film për guximin personal, për forcën morale të një njeriu që kundërshton dhunën dhe forcën e më të fortit, pavarësisht çmimit që paguan për të.

Ky është një rrëfim lufte pa partizanë dhe çetnikë. Pra, nuk kemi për qëllim të rishikojmë historinë apo të ndryshojmë mënyrën se si ajo kuptohet sot.

Ne jemi larguar qëllimisht nga klishetë e zakonshme, duke hequr simbole si partizanët apo çetnikët, që për vite kanë dominuar rrëfimet për luftën. Në qendër të tregimit kemi vendosur njeriun – individin. Dilemat e tij, nderin, ndërgjegjen e tij.

Besoj se “Obraz” nuk do të shërbejë vetëm për të kujtuar të kaluarën, por do të nxisë edhe një dialog bashkëkohor mbi atë se çfarë do të thotë të jesh njeri në një kohë kur njerëzillëku nuk është më një vlerë e çmuar.

Besoj se ky mesazh universal mund ta bëjë këtë film të rëndësishëm në kontekstin e shoqërisë së sotme, ku nevoja për empati, përgjegjësi dhe rezistencë ndaj manipulimit është ndoshta më e madhe se kurrë.

Radio Evropa e Lirë: A është rastësi që filmi juaj është zhvilluar në një kohë kur këto tema po rishikohen gjithnjë e më shumë dhe në një atmosferë jotolerante? A është ky një kontribut për tolerancën?

Nikolla Vukçeviq: Në këtë film kam punuar për tetë vjet dhe shumë nga gjërat që formësojnë kontekstin shoqëror dhe politik sot, nuk kam mundur t’i parashikoj kur kemi filluar.

Megjithatë, duket se tema e filmit – ndoshta pa e kuptuar – ka mbërritur në kohën e duhur, kur ndarjet e vjetra janë gjithnjë e më të zhurmshme, kur revizionizmi historik dhe jotoleranca na kujtojnë se sa e rëndësishme është të flasim për njerëzimin.

Unë besoj thellësisht se shembujt e guximit, empatisë dhe qëndrueshmërisë morale që sjell ky rrëfim, janë një përgjigje e fuqishme ndaj atmosferës së jotolerancës.

Filmi nuk ofron slogane, por, përkundrazi, na kujton vlerat që i tejkalojnë kornizat ideologjike, etnike dhe politike. Kjo është pikërisht ajo që unë e shoh si kontribut në kulturën e tolerancës dhe pajtimit në rajon dhe më gjerë.

Radio Evropa e Lirë: A reagojnë ndryshe njerëzit nga grupe të ndryshme – kombëtare, fetare apo të tjera – ndaj filmit?

Nikolla Vukçeviq: Filmi është parë nga një audiencë e larmishme, nga Gjermania, në Lindje të Mesme dhe Indi, në Ballkan në Festivalin e Filmit në Sofje, pastaj në Spanjë, Hungari dhe së shpejti në Itali dhe Argjentinë.

Jam krenar, sepse po shoh që filmi po e përmbush me përkushtim misionin e tij: arrin të zgjojë empati dhe mirëkuptim, duke i tejkaluar kufijtë etnikë, fetarë dhe kulturorë.

Pavarësisht përvojave të ndryshme historike dhe shoqërore të publikut, filmi funksionon si një urë që lidh perspektiva të ndryshme dhe nxit dialogun. Dhe kjo është pikërisht arsyeja e kënaqësisë sime më të thellë.

Unë besoj se, falë universalitetit dhe aktualitetit të tij, ai mund të arrijë njerëz të ndryshëm, pavarësisht nga përkatësia e tyre kombëtare, etnike apo shoqërore.

Aftësia që empatia të njihet dhe të përjetohet nëpër kontekste të ndryshme kulturore, përbën një vlerë të shtuar të filmit “Obraz”.

Radio Evropa e Lirë: Çfarë paralelesh mund të tërhiqen me kohët e sotme?

Nikolla Vukçeviq: Ekzistojnë paralele, veçanërisht kur shihen përmes prizmit të tensioneve në rritje, forcimit të nacionalizmave dhe polarizimit të thellë shoqëror.

Të kuptuarit se edhe një ndikim i vetëm negativ mund të krijojë përçarje dhe urrejtje të thellë midis njerëzve, është shqetësuese.

Megjithatë, unë besoj se e mira, përmes vlerave të tilla si guximi, empatia dhe solidariteti, ka rolin e saj të qëndrueshëm dhe vendimtar. Ajo është forca që mund të kapërcejë konfliktet dhe përçarjet.

Shpresa ime është që përmes artit, bisedave dhe mirëkuptimit, të zhvillohen cilësitë e mira, të cilat na tregojnë se pavarësisht vështirësive, bashkëpunimi dhe njerëzillëku janë rruga më e mirë përpara.

Radio Evropa e Lirë: Sa është e rëndësishme që në Mal të Zi dhe në rajon të bëhen më shumë filma që trajtojnë histori personale pozitive?

Nikolla Vukçeviq: Në një rajon të rënduar shumë nga viktimat njerëzore, gjaku i njerëzve të pafajshëm, e kaluara, traumat dhe trashëgimia komplekse historike, filmat që përmes tregimeve personale promovojnë njerëzillëkun, virtytet, tolerancën, mendimet e çliruara nga paragjykimet dhe shpresën, kanë një rëndësi të veçantë.

Tregimet e tilla na ndihmojnë ta kuptojmë më mirë veten, por edhe të tjerët, dhe të ndërtojmë ura mirëkuptimi.

Jam i vetëdijshëm që shumë plagë janë ende të hapura, që vitet ‘90 janë ende të gjalla në kujtimet tona, dhe që për shumë njerëz – për shkak të humbjeve personale dhe familjare – nuk është e lehtë.

Ende më kujtohen lufta, refugjatët, viktimat, por edhe varfëria. Po ashtu edhe ata që përfituan nga lufta, që u ngritën mbi parime të gabuara morale.

Nuk jam i sigurt se sa mund t’i shërojë arti këto plagë ose t’u japë zë heshtjeve që historia ndonjëherë i injoron. Ngjarjet e sotme në botë më bëjnë të dyshoj në këtë forcë.

Megjithatë, unë kam zgjedhur ta trajtoj këtë temë përmes filmit “Obraz” dhe kam investuar tetë vjet të jetës sime në këtë film, duke besuar në rëndësinë e tij.

Besoj se tregimet pozitive dhe humane nuk janë vetëm udhërrëfyes, por edhe ilaç. Ato na kujtojnë se është e mundur të gjejmë të mirën dhe forcën në njerëzillëk, edhe në rrethana më të vështira.

Mendoj se rëndësia e tyre në Mal të Zi dhe në të gjithë rajonin është e madhe. Përmes tyre ndërtojmë një të ardhme të bazuar në mirëkuptim, solidaritet dhe përgjegjësi të përbashkët.

Do të shohim nëse kam pasur të drejtë, por e di që kam bërë maksimumin, së bashku me të gjithë bashkëpunëtorët dhe miqtë, pa të cilët ky film nuk do të mund të realizohej.

Radio Evropa e Lirë: A ishte qëllimi juaj që përmes filmit të nxisnit kapërcimin e dallimeve fetare dhe kombëtare?

Nikolla Vukçeviq: Qëllimi i filmit ishte pikërisht të nxirrte në pah se si vlerat tona të përbashkëta njerëzore, janë shumë më të forta se të gjitha dallimet fetare dhe kombëtare që shpesh na ndajnë.

Përmes këtij rrëfimi, ne duam të tregojmë se vetëm nëpërmjet mirëkuptimit, empatisë dhe respektit për njëri-tjetrin, mund të ndërtojmë një shoqëri, në të cilën dallimet nuk janë pengesë, por aset.

Filmi bën thirrje për kapërcimin e përçarjeve dhe gjetjen e një gjuhe të përbashkët, pasi kjo është e vetmja rrugë drejt paqes dhe përparimit të vërtetë.

Radio Evropa e Lirë: Filmi është shfaqur tashmë në festivale ndërkombëtare dhe ka fituar një çmim. Si e shihni vazhdimin e jetës së tij në rajon dhe më gjerë?

Nikolla Vukçeviq: Është shumë e rëndësishme për ne që filmi tashmë ka arritur një pjesë të misionit të tij në festivalet ndërkombëtare – gjë që i jep forcë dhe besueshmëri për të arritur një audiencë më të gjerë, sidomos këtu te ne.

Në rajonin e ish-Jugosllavisë, ku plagët janë ende të freskëta, dëshira është që filmi të bëhet një platformë për një bisedë të hapur rreth së kaluarës, por edhe rreth së ardhmes së përbashkët.

Filmi i inkurajon njerëzit që ta marrin në konsideratë rolin e tyre në ndërtimin e një shoqërie më tolerante.

“Obraz” nuk i promovon vetëm këto vlera – ai u krijua mbi to, nëpërmjet punës afatgjate të njerëzve që morën pjesë në projekt.

Të bashkosh një ekip kaq të larmishëm dhe të talentuar në kushte shumë modeste financiare, ishte sfidë, por edhe një proces i mbushur me entuziazëm të madh dhe besim të ndërsjellë.

Kur keni një rrëfim që mbart fuqi dhe thellësi universale, ai natyrshëm tërheq njerëz që duan të kontribuojnë në diçka kuptimplote.

“Obraz” u njoh që në fillim si një projekt që eksploron tema universale, përmes një perspektive specifike dhe autentike rajonale – gjë që tërhoqi bashkëpunëtorë nga pjesë të ndryshme të rajonit, e madje edhe nga Evropa.

Kemi pasur privilegjin të punonim me profesionistë të nivelit të lartë nga rajoni dhe më gjerë – si para, ashtu edhe pas kamerave.

Kasti përfshin aktorët malazezë: Aleksandar Radulloviq, Branimir Popoviq, Ana Vuçkoviq dhe doajenin e aktrimit malazez, Zef Bato Dedivanoviq, në rolin e tij të fundit në film.

Rolin kryesor e luan Edon Rizvanolli (Kosovë/Holandë), ndërsa janë edhe Nikolla Ristanovski (Maqedoni e Veriut), Igor Bencina (Serbi), Alban Ukaj (Kosovë/Bosnje e Hercegovinë), Selman Jusufi dhe Xhejlane Terbunja (Kosovë).

Në rolet e fëmijëve luajnë: Elez Axhoviq, Vuk Bullajiq, Merisa Axhoviq dhe Hana Pavlloviq.

Ai është xhiruar kryesisht në Tivar dhe në lumenjtë përreth Liqenit të Shkodrës.

Para shfaqjeve premierë në festivalet në Kotbus, Kajro dhe Goa – të gjitha në nëntor të vitit 2024 – filmi “Obraz” u prezantua edhe në Festivalin e Filmit në Kanë (Marche du Film 2023) me dy projeksione të mbyllura, dhe më pas u përzgjodh në një seksion të veçantë për filma në prodhim (Work in Progress International) në festivalin e Talinit – në një grup prej vetëm pesë filmash nga e gjithë bota.

Radio Evropa e Lirë: Si mendoni se do të pritet nga publiku i ri, veçanërisht duke pasur parasysh paragjykimet ndaj feve dhe kombeve të tjera?

Nikolla Vukçeviq: Nga përvoja ime, të rinjtë janë shumë më të hapur dhe më të lirë nga paragjykimet sesa mendojmë.

Mendimet dhe qëndrimet e tyre janë shpesh më të freskëta, më tolerante dhe më të gatshme për të pranuar dallimet – gjë që më gëzon sinqerisht dhe më jep shpresë për të ardhmen.

Ajo që të rinjtë në Serbi artikulojnë, ngjall shpresë dhe gëzim.

Shpresoj që “Obraz” të zgjojë kureshtjen dhe empatinë, dhe të ndihmojë që përmes rrëfimit tonë, t’i thyejmë paragjykimet dhe të kuptojmë se sa e rëndësishme është njerëzia e përbashkët – si themel për një shoqëri më të qetë dhe më të bashkuar.

Besoj se filmi është një medium i fuqishëm që mund të arrijë te të rinjtë si në nivel emocional, ashtu edhe intelektual – të thellojë mirëkuptimin e tyre dhe të përcjellë mesazhin e tij te brezat e rinj.

Për mua, “Obraz” ishte një mundësi për të folur artistikisht mbi tema që shpesh heshten, por edhe për t’u dhënë zë njerëzve të zakonshëm dhe betejave të tyre, të cilat mbeten të pashënuara në historinë zyrtare.

Reagimet e publikut në festivalet ndërkombëtare, veçanërisht te të rinjtë, si dhe kritikat pozitive, dëshmojnë se kemi arritur të krijojmë një komunikim dhe mirëkuptim të fuqishëm.

Kjo më mbush me besim dhe më jep shpresë se filmi do të ketë ndikim edhe te publiku i ri, i cili është kyç për ndërtimin e një shoqërie pa paragjykime.

Përgatiti: Valona Tela