Romancieri i mirënjohur , Kristaq Turtulli, del përpara lexuesit  me një roman te ri , me një kryevepër që trajton hollësisht të tërë problematikën e tranzicionit dhe domosdoshmërinë e ndërtimit të shoqërisë  demokratike , ku shteti ligjor të thotë fjalën në të gjitha fazat e konsolidimit te  demokracisë funksionale . Romani “Dhimbja e ikonës”  është ndërtuar me narrative intensive të  personazheve , që autori i ka skalitur me mjeshtëri të lartë dhe brenda kuadrit real historik. Është me vend të sqaroj se romani nuk është historik, por artistik. Romanin artistik e realizojnë dialogët e personazheve të vizatuar me mjeshtëri nga autori.

Romani që kam në analizë nga ana historike dhe letrare është një risi, sepse del nga korniza e imagjinatës dhe autori bëhet një me personazhet, që provojnë realitetin e produktit politik të kohës.

Autori fillimisht na jep një tablo të zhvillimeve shoqërore në diktaturën komuniste. Aty janë rritur, arsimuar dhe kanë lënë gjurme personazhet, që kanë marrë pjesë dhe kanë gatuar lëndën e re të zhvillimit demokratik, në Shqipërinë, ku sistemi komunist ishte me ekstremisti në planet. Lufta e klasave zhvillohej në të tërë e piramidës komuniste. Fillonte në bankat e shkollës dhe përfundonte në pushkatimet e ish borgjezeve dhe gjeneralëve  të përgatitur nga vete ish regjimi totalita.

Një nga këta mësues ishte Keti Gjylameti që nxënësin Fatbardh e  detyronte të lidhte mësimin me prejardhjen e tij borgjeze. Presioni ishte i atij formati, që Fatbardhi u detyrua te lërë shkollën dhe të gjejë mundësi alternativa, për t’u arsimuar. Mësuesit e llojit Keti ishin militantë të ish sigurimit të shtetit.

Diaspora jonë ka pasur dhe ka  nevojë të shtuar, për lidhjen me Atdheun. Përfaqësuesi i Diasporës në roman është Fatbardh Ananezi, larguar nga Korça prej 15 vjetësh, njeri i pajisur me kulturë dhe edukatë, punë perëndimore. Ka mall edhe për gurët e udhës të vendlindjes. Rrjedh nga një familje me emër korçare. E luan mirë rolin e tribunit, në të tëra ballafaqimet me  bashkëqytetaret, gjatë kohës që është midis tyre. Përben figurën e mërgimtarit ku duhet te synojnë bashkëqytetarët, duke përsosur shtetin e së drejtës, në demokracinë liberale.

Tasi Kotorri, është personazhi, që zë vend të gjërë në roman. Është figurë enigmatike, me veprimtari të gjërë tregtarë dhe me shoqëri po kaq te gjërë miqsh të natyrave dhe tendencave të ndryshme, që përzihen me veprimtari kriminale të gjërë, deri në sofistikim. Tasi mund të quhet shtrofulla kryesore e krimit dhe antiligjor, në Korçën e atyre kohëravë. Shumica e ngjarjeve tronditëse, antiligjit dhe krimit te organizuar kanë vulën e tij. Lidhja miqësore me deputetin Jonuz, është kulmi i lidhjeve të krimit me pushtetin. Disa nga veprimtaritë e tij kriminale, autori i ka përshkruar gjerësisht duke i lënë të kuptoi lexuesit se deformimi ligjor i shtetit të së drejtës, nuk është spontan, por buron nga lart. Shtresat e ulëta, nuk kanë energji, për te penguar ligjin dhe përparimin shoqëror. Këto shtresa rropatën në punë të ndershme, për të begatuar veten dhe shtetin e tyre, që është demokracia liberale.

Stela, gruaja legjitime e Tasi Kotorrit, është jo vetëm një bashkëshortë e rremë, por dhe ndihmëse e Tasit, në kundërvajtjet për pronat  dhe inkurajuese, për punët kriminale të burrit  bashkëjetues  për te rritur pasuritë  me c’do mjet ilegjitim.

Tasi – Keti, këta borgjeze të sforcuar te tranzicionit  shqiptar. Komuniteti I jetesës në  familjen borgjeze Kotorri, e kënaqte vetëm fizikisht Fatbardhin, që krijoi dyshime reale, për këtë pasuri përrallore te  çiftit Tasi – Stela. E lodhte mendimi, si arritën nga varfanjakë, në multimilionerë. Kapitalizmi, që njihte Fatbardhi , qofte ne familjen  e vet , qoftë  në Amerikë ka për baze punën  intensive, me fitimet e limituara, por gjithsesi nuk mund të  mos  dyshoi, për korrupsion, ndaj këtij shteti, që po lindte rakitik, por dhe ambicioz.

Në tranzicionin enigmatik u zhvilluan dy katrahurat më të mëdha, që ka ndodhur ne  Shqipërinë-shtet, firmat piramidale dhe katrahura e 97. Shqiptaret e varfëruar, u varfëruan dhe me shumë, nga firmat piramidale, që u krijuan edhe me përkrahjen e shtetit  tranzitiv por thellësisht kriminal. Qetësia relative u shndërrua në katrahurë të përgjithshme, ku fjalën e morën armët. Kaosi dhe pasiguria u benë përditshmëri në të katër anët e vendit.

Njerëzit e revoltuar kapen armët dhe jo çfarëdo armesh , por gjithë arsenalin ushtarak , që kishte depozituar Diktatura. Tankët barisnin rrugëve të qyteteve, ishin lojna  fëmijësh . Një nga  bandat  përshkruhet me hollësi në roman. Brenda në kishe zbrazte armë, madje edhe kundër ikonave. Ikonat e copëtuara veshën dyshemenë e kishës, midis këmbëve të besimtarëve.

Me të tëra këto zhvillime , nuk mund të pritej, që të  edukohej një  brez i ri me edukatë qytetare  ndaj shoqërisë dhe ndaj punës së ndershme.  Rinia, që shef shpërdorimet e pasurisë dhe të pushtetit , i dorëzohet aventurës dhe drogës. Në një orgji të tillë u përfshi dhe vajza e Tasit dhe Stelës.

Përfaqësuesi i klasës se ndershme është përshkruar Raqi Shoguni. Njeri, që rrjedh nga klasat e varfër e shoqërisë njerëzore. Është njeriu, që i është betuar ndërgjegjes, jetuar me djerse  dhe ndershmëri. Me të drejtë autori i përkushton  shumë faqe libri, këtij personi, që është pjesë e embrionit te shëndoshë, të klasës progresive, që po lind.

Raqi është përfaqësues i denje i shtresës, që lufton me mish e shpirt, për shtetin e demokracisë liberale. Ai shquhet për shpirtin human dhe drejtësinë legjitime. U gjend në kohën e duhur, në ndihmë të rinjve, që pësuan aksident fatal. Romancieri Turtulli ka shënuar një sukses të ri, në karrierën e tij romanciere, me botimin e romanit të radhës. Në aktivitetin e këtij romancieri, të gjitha krijimet janë të një niveli të lartë artistik dhe përmbajtësor. Romancier lind, nuk bëhesh. Këtë shpresë na e vërteton më së miri rruga romanciere e z. Turtulli. Nuk mund të komentohet për epokat historike, pa përmbajtjen e romaneve, të cilat i kanë ndriçuar këto epoka. Një roman i realizuar është një ngjarje kombëtare. Është vetë epoka, e cila i kushtohet asaj, por e përsëris: I realizuar. Romanet e dobëta harrohen nga koha, siç është vërtetuar në kohën e sotme. Unë nuk jam romancier, por një lexues i përkushtuar. Sipas gjykimit tim si lexues, z. Turtulli është romancieri më i famshëm i kohës së sotme. Le ta thonë kritikët fjalën profesionalë.

Siç e theksova në fillim shkrimtari Kristaq Turtulli ka shkruar një kryevepër në të gjitha drejtimet dhe nuk di ndonjë rast tjetër, në letërsinë shqipe, që është shkruar një roman artistik si romani DHIMBJA E IKONËS, për një realitet kaq kompleks, pas diktaturës së egër 50 vjeçare.

  I uroj z. Turtulli suksese të mëtejshme.

Illo Foto – Studjus në NY, 8 Mars 2025.