EPISTOLARI I EUGENE DHE HELENE PITTARD(NOELLE ROGER)
ME MIDHAT FRASHËRIN(LUMO SKËNDON) NË AGUN E SHEKULLIT TË
XX-TË

EUGENE DHE HELENE PITTARD KUVENDOJNË ME MIDHAT FRASHËRIN
PËR PUNËT E SHQIPËRISË

Nga KUDRET ISAJ

Letër e Midhat Frashërit e datës 17 prill 1919 dërguar Eugène Pittard

17 prill 1919

Zoti Ing. Pittard

Gjenevë

Unë u prezantova tek ju dimrin e kaluar si mik i doktor Turtullit. Ju më premtuat ndihmën tuaj të çmuar dhe së bashku bëmë një program për të punuar për çështjen shqiptare dhe nisja juaj për udhëtim në Paris dhe nisja ime nga Gjeneva, përshpejtuan daljen e dy broshurave të vogla, që i kam botuar nën emrin tim të shkrimeve, Lumo Skëndo : ja gjithashtu edhe dy harta për t’ju treguar se nuk ju kam harruar. Kam gjithashtu për botim një broshurë të titulluar Shqiptarët në vendin e tyre dhe jashtë atdheut, për të cilën do të doja t’ju kërkoja nderin e një parathënieje të shkurtër, nëse kjo lutje e imja nuk ju bezdis. Do të isha mjaft i lumtur që të mund të flisja me ju për çështjet shqiptare. Do t’ju isha shumë mirënjohës nëse do të më telefononi një pasdite, pas pashkëve, që të më ftoni të vij t’ju takoj.

Midhat Frashëri, 17 prill 1919

Letër e Eugène Pittard e datës 19 korrik 1921 dërguar Midhat Frashërit

19 korrik 1921

I dashur zotëri

E mora pusullën tuaj dhe i shkrova menjëherë z. Traz. Nuk e di nëse është në Gjenevë. Letra do të mbërrijë ditën e martë. Shpresoj se do t’ju japë përgjigje pozitive. E mora letrën me informacionin plotësues. Faleminderit. Imzot Fan Noli u nis para disa ditësh në Romë nga Tirana.
Pittard

Letër e Eugène Pittard e datës 29 tetor 1921 dërguar Midhat Frashërit

29 tetor 1921

I dashur zotëri,

Do të përpiqem që të mbështes me letra(e palexueshme – shën. im. K.I).Kam nevojë që të jepni disa argumenta. Si fillim. 1). A është e vërtetë se në verën e vitit 1919 popullsia e jugut të Shqipërisë, Gjirokastra dhe Korça në mënyrë të veçantë, bëri përçapje të rëndësishme që të bëhej pjesë e Greqisë ? Dikush më ka thënë se atij i janë drejtuar kërkesa të kësaj natyre nga ana e popullsisë së kësaj zone. 2). Cilat janë fshatrat e jugut që flasin ende gjuhën greke ? 3). Eshtë e vërtetë se shqiptarët kanë masakruar popullsi në jug ? 4). Si është historia e Moskopojës(Voskopojës – shën. im. K.I.) ? Eshtë e vërtetë se Voskopoja është djegur nga shqiptarët ? Nëse po, cilat kanë qenë rrethanat ? Ju e kuptoni se avokatët tuaj kanë nevojë ta dinë gjithë të vërtetën. Ju e dini se kam qenë për drekë me Balfour-in në Imperial. Besoj se tani Balfour-i e ka kuptuar se si janë shqiptarët. Do të shkoj t’i takoj personalisht delegatët anëtarë që do të shkojnë në Shqipëri. Edhe pse nuk jam fromason, lexova para më shumë se 400 fromasonëve ndërkombëtarë një memorandum me temën e Shqipërisë së jugut(sensacionale !). Do të përpiqem të bëhem ndërmjetës (e palexueshme – shën.im. K.I.) me serbët për të ndërmarrë(e palexueshme -shën.im. K.I.) më pas. Bëra kërkesë për një vizë pranë konsullatës së përgjithshme të Francës. Një grua ka shkruar një artikull në gazetën La Suisse mbi kryqin e kuq shqiptar. Artikujt e mi janë bllokuar te gazeta e Gjenevës(për arsye politike) por gazeta La Suisse m’i ka hapur dyert. Justin Godart erdhi për darkë te ne të premten mbrëma. Pres nga ju lajme të sakta.
Pittard

Letër e Midhat Frashërit e datës 25 tetor 1923 dërguar Helene Pittard

Legata e Shqipërisë

Athinë, më 25.10.1923

Zonjë e dashur,

Rregullat e mirësjelljes kërkojnë që t’u shkruajmë një pusullë miqve menjëherë sapo arrijmë në destinacion. Nuk desha t’i nështrohem rregullave : preferoj të kem një korrespondencë pa ngut por më të qëndrueshme, për më tepër nuk jam larguar nga Sarina më 2 tetor, siç e shpresoja. M’u desh të prisja një javë për të gjetur një vend në tren, një javë që e kalova në Montreux me shpresën të ecja në malet e krahinës se Vod-it. U mërzita, bënte ftohtë dhe binte shi, uji rridhte pa mëshirë. Por u shpërbleva në burgimin tim duke lexuar Përmbytja e re, ku nënvizova fragmentet më të bukura. Ju jeni Rusoja i ri, ju luteni që të kthehemi sërish në natyrën origjinale. Po ju dërgoj me këtë letër një kopje të një libri të vogël Hi dhe shpuzë. Që ta kuptoni titullin, ju përktheva enkas pjesën e parë të tij, që e gjeni këtu bashkangjitur. Po ju dërgoj gjithashtu përkthimin e një novele me titull Kur kupton se fëmija është më i fortë se një burrë. Ju lutem t’i transmetoni respektet e mia zotit Pittard dhe mikut tim të ri Zhan-Zhak.
Midhat Frashëri

Letër e Midhat Frashërit e datës 17 dhjetor 1923 dërguar Helene Pittard

Legata e Shqipërisë

Athinë, më 17.XII. 1923

E shtrenjta zonja Pittard,

Ju pata thënë njëherë në Gjenevë se kisha zakonin e keq të mos shkruaj për herë të dytë kur nuk marr përgjigje pas letrave që dërgoj. Përjashtimi konfirmon rregullin, por ky përjashtim është vetëm për ju që jeni simotër. Në të vërtetë heshtja juaj – sepse kanë kaluar dy javë që jua a kam dërguar letrën – nuk ma heq dëshirën për t’ju shkruar. Megjithatë, për t’ju provuar se nuk ju mbaj mëri, do t’ju kërkoj një shërbim, domethënë do t’ju bëj një lutje. Do të ma lejoni ? Ju kërkoj t’i telefononi zotit Robert de Traz (të Revistës së Gjenevës) për ta pyetur se ç’farë ka ndër mend të bëjë me artikullin tim Evolucioni i shpirtit publik në Shqipëri. Po i lejoj vetes gjithashtu t’ju dërgoj edhe dy dokumente të shkurtra : 1. Mbi shpronësimin e shqiptarëve në Greqi dhe si do të dëbohen ata ? 2). Mbi fatin e shqiptarëve që duan të udhëtojnë në Turqi. Për ta përmbledhur shkurt, nëse Purgatori dhe Ferri ekzistojnë, shqiptarët nuk kanë nevojë t’i kërkojnë në një botë tjetër. Ju lutem merrni zonjë e dashur, sigurinë e devocionit tim të përzemërt dhe shprehjen e respekteve të mia.

Midhat Frashëri

P.S. Kini mirësinë t’i flisni për mua z. Pittard dhe thuajini që kam shpresa tek ndihma e tij për sistemin tim të(i palexueshëm – shën.im.K.I.) të valutës. Transmetojini miqësinë time djalit tuaj z. Zhan – Zhak. Ju kam folur për motrën time që jeton në Fier : ka dy muaj që është me mua dhe libri Përmbytja e re i ka pëlqyer shumë. Ajo më thotë se ju njeh edhe pa u takuar.

Letër e Lumo Skëndos e datës 18 qershor 1946 dërguar Eugène Pittard

Zotit Eugène Pittard
Ch. Cottages 36
Genève(Suisse)

I dashur Profesor

Më 14 marsin e kaluar pata nderin t’ju dërgoj një letër dhe disa broshura. Por posta është kaq e parregullt dhe nuk e dimë asnjëherë nëse ajo që i besojmë arrin apo jo në destinacion ! Ju uroj të jeni me shëndet të plotë dhe ju mbetem besnik.

Lumo Skëndo
Adresa : Midhat Frashëri
Fermo posta. Reggio – Emilia(Italie)

Korrespondenca e botuar më lart është botuar për herë të parë në janar të vitit 2023 në librin me titull : «Udhëtimi i mbramë i Helene dhe Eugene Pittard në Shqipëri. Gjenevë – Tiranë. Në gjurmët e kryqit të kuq shqiptar në Gjenevë» të autorit të këtyre rradhëve. Referencat dhe burimet arkivore të kësaj korrespondence gjenden në librin në fjalë. Tekstet nga frengjishtja në shqip janë përkthyer nga Rina Cela Grasset.

Duke bërë kërkime dhe hulumtime për shumë vite me rradhë në arkivat e Gjenevës kam gjetur një letër që Dr Roger Guder(1894-1957), me banim në Aubonne të kantonit Vaud i ka dërguar Prof Eugène Pittard(1867-1962) në 12 qershor 1935. Po e citojmë letrën në fjalë :

«Po i lejoj vetes t’ju pyes nëse keni një ekzemplar të punimit që keni bërë në vitin 1894, mbi antropologjinë e shqiptarëve. U ktheva i kënaqur nga udhëtimi që bëra në këtë vend, ku kujtimi që keni lënë pas jush është ende i gjallë dhe do të jem shumë i lumtur të kem një dokument, falë jush, për këtë popull kaq simpatik…»
Dr Roger Guder

Për fat të keq ky punim shkencor i shkruar në vitin 1894 nga 27 vjeçari Eugene Pittard, student në Universitetin e Gjenevës nuk është gjetur as në arkiva, as në biblioteka, as në arkivin privat të familjes Pittard. Nëse ky punim do të dalë në dritë ndonjë ditë, ky do të jetë padyshim një lajm sensacional si për arkivat shqiptare, po ashtu për arkivat zvicerane. Megjithatë, më cyt vazhdimisht pyetja se si i lindi idea Eugène Pittard-it të merret me çështjen shqiptare plot shtatë vjet para se t’i takojë shqiptarët në Dobruzha të Rumanisë ? A mos vallë studenti Eugène Pittard në vitet e studimeve të tij universitare ka njohur një profesor të antropologjisë në Universitetin e Gjenevës apo një shqiptar sui generis dhe diturak, i cili i ka sugjeruar të bëjë një studim për antropologjinë shqiptare ? Këtu duhet të ndalemi pak dhe të shtrojmë një hipotezë. Gjergj(Gaqo)Adamidi Frashëri(1859-1939), e përfundoi fakultetin e mjekësisë në Lozanë në vitet 1886 ose 1887. A mos vallë ai shqiptari erudit, i cili i propozoi Eugène Pittard-it të bëjë një studim për antropologjinë shqiptare në vitin 1894 ka qenë Gjergj Adamidi Frashëri ? A mos vallë Eugène Pittard dhe Gjergj Adamidi Frashëri janë njohur me njëri tjetrin në këtë periudhë kohore në Gjenevë ose në Lozanë ? Pasi e ushtroi për disa kohë profesionin e mjekut në Gjenevë, Gjergj Adamidi Frashëri largohet nga Zvicra dhe në vitin 1890 vendoset në Kajro ku filloi punë në spitalin austro-hungarez. Megjithatë, ai kishte shumë lidhje me Gjenevën dhe kthehej shpesh në qytetin e Zhan-Zhak Rusoit. Pasi mori diplomën e doktorit të shkencave në Universitetin e Gjenevës në vitin 1899, Eugène Pittard e hodhi spirancën e anijes së tij në Dobruzha të Rumanisë ku për disa vite me rradhë do të kryejë ekspedita shkencore antropologjike i shoqëruar nga bashkëshortja e tij Helenë Pittard, e njohur me pseudonimin Noëlle Roger. Në harkun kohor të viteve 1899-1910, ata kryen së bashku me qindra matje antropometrike të një numri të konsiderueshëm shqiptarësh që kishin ardhur nga Shqipëria në Rumani për të punuar tokat e arhondëve rumunë. Pasi u njoh me rezultatet e matjeve antropometrike, Prof Eugène Pittard botoi disa artikuj studimorë për antropologjinë shqiptare në revistën shkencore të Universitetit të Parisit dhe të Universitetit të Bukureshtit. Në vitin 1912, okulisti shqiptar me origjinë nga Korça, Gjergj(Gaqo) Adamidi Frashëri la Egjiptin ku kishte vite të tëra që punonte si mjek personal i Abaz Hilmiut II, khedifit të fundit të Egjiptit, i cili ishte me origjinë shqiptare. Ai u rikthye në Gjenevë së bashku me familjen e tij dhe mori nënshtetësinë zvicerane. Hedhim hipotezën që në këtë periudhë kohore Dr Adamidi Frashëri është lidhur përsëri me Eugène Pittard-in mikun e tij zviceran, i cili në atë kohë ishte restaurator në muzeun etnografik dhe docent i jashtëm në Universitetin e Gjenevës. Midis tyre lindi një miqësi e fortë si dhe një bashkëpunim shkencor i frytshëm në dobi të Shqipërisë dhe të çështjes shqiptare. Në vitin 1902, Gjergj Adamidi Frashëri kishte mbajtur një konferencë dhe kishte botuar një studim për pellazgët në institutin egjiptian të Kajros. Doktori i dytë shqiptar që njohu Eugène Pittard në Lozanë ishte Mihal Turtulli(1856-1935). Sotir Kolea, Hilmi Këlcyra, Pandeli Cale dhe Mihal Turtulli në harkun kohor të viteve 1915-1919, botuan në Lozanë gazetën L’Albanie. Në vitin 1920, Mihal Turtulli do të zgjidhej anëtar i Këshillit Kombëtar të Shtetit Shqiptar bashkë me Aqif pashë Elbasanin, Luigj Bumçin dhe Abdi Toptanin. Mendoj se mund të ketë qenë Mihal Turtulli që ka propozuar kandidaturën e Eugène Pittard-it në postin e konsullit të nderit të shtetit shqiptar në Gjenevë.

Në dimrin e vitit 1918, Dr Mihal Turtulli e prezantoi për herë të parë mikun e tij Eugène Pittard me Midhat Frashërin, i cili sapo kishte ardhur në Lozanë. Pas një kërkese të Midhat Frashërit, Prof Eugène Pittard shkroi në maj të vitit 1919, parathënien e librit të tij me titull «Shqiptarët në vendin e tyre dhe jashtë atdheut». Ky libër përbën faktikisht zanafillën e bashkëpunimit midis tyre. Prof Eugène Pittard do të ndërhynte tek miku i tij Robert de Traz, botues i Revistës së Gjenevës për të botuar një artikull të Lumo Skëndos në vitin 1921. Edhe Eugène Pittard-it herë pas here i bllokoheshin artikujt që shkruante në mbrojtje të Shqipërisë në gazetën Journal de Genève për shkak të ndërhyrjes së qarqeve pro serbe dhe pro greke në politikën editoriale. Duhet pohuar se gazeta La Suisse i ka botuar të gjithë artikujt e Prof Eugène Pittard për çështjen kombëtare shqiptare. Në fund të tetorit të vitit 1921, pas kthimit nga udhëtimi tre mujor në Shqipëri i ftuar si konsull nderi i shtetit shqiptar në Gjenevë, Prof Eugène Pittard i dërgon një letër mikut të tij Midhat Frashërit. Në këtë letër ai i kërkon që t’i vërë sa më shpejt në dispozicion të gjithë dokumentet e nevojshme për të shpërndarë mjegullën e dendur mediatike që ishte përhapur në shtypin e huaj kundër qeverisë shqiptare duke paraqitur në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë fakte të besueshme dhe të pakontestueshme. Letrën e fundit Midhat Frashëri ia ka drejtuar Prof Eugène Pittard nga Reggio-Emilia në datën 18 qershor 1946. Në këtë letër ai e vë në dijeni mikun e tij të Gjenevës se në 14 mars i kishte dërguar një tjetër letër dhe disa broshura me postë rekomande. Sado që kam kërkuar në arkivat dhe në bibliotekat e Gjenevës dhe të Lozanës nuk kam mundur të bie në gjurmë të kësaj letre dhe të broshurave në fjalë. Megjithatë, i shtroj vetes një pyetje hipotetike : nëse Midhat Frashëri nuk do të ishte nisur në Amerikë në maj të vitit 1949 dhe do të kishte shkuar në Gjenevë të takonte me mikun e tij të vjetër Eugène Pittard, cili do të kishte qenë fati dhe e ardhmja e tij ?

Kur Midhat Frashëri ushtronte funksionet e ministrit fuqiplotë të Shqipërisë në Athinë në vitin 1923 i ka dërguar dy letra Helene Pittard-it e njohur me pseudonimin Noëlle Roger. C’ka të bën përshtypje në letrën e parë të datës 25 tetor 1923, është fryma e çlirët dhe miqësore ku Midhat Frashëri nëpërmjet toneve të buta lirike përpiqet të zbërthejë botën e tij të brendshme shpirtërore. Pasi i bën komplimente për botimin e librit Përmbytja e madhe, ai nuk do të ngurrojë t’i dërgojë Helene Pittard-it një kopje të librit të tij me titull Hi dhe shpuzë. Letra e dytë që Midhat Frashëri i ka dërguar Helenë Pittard-it në 17 dhjetor 1923 ka të bëjë me botimin e shkrimeve të tij në organet e shtypit zviceran. Ai i kërkon Helene Pittard-it që të ndërhyjë miqësisht tek Robert de Traz në mënyrë që ky i fundit ta botojë në Revistën e Gjenevës artikullin e tij me titull Evolucioni i shpirtit publik në Shqipëri. Ky komunikim i ngrohtë dhe i hapur nuk është gjë tjetër veçse një shkëmbim mendimesh midis dy miqve të apasionuar pas letërsisë dhe publicistikës dhe i dy autorëve, të cilët përjetojnë dhe kanë të njëjtat shqetësime dhe andralla me botuesit e artikujve të tyre. Pavarësisht hulumtimeve që kam bërë në arkivat dhe në bibliotekat e Gjenevës dhe të Lozanës nuk kam mundur që të bie në gjurmë të letrave që Helene Pittard i ka dërguar Midhat Frashërit. Në arkivin e shtetit dhe në bibliotekën kombëtare në Tiranë ndodhen mbi 2000 letra të Midhat Frashërit, 600 prej të cilave janë në gjuhën frënge, përpos faktit që biblioteka kombëtare ka në fondin e saj 40.000 vëllime të bibliotekës së tij personale. Deri tani kemi të njohur faktin se letërkëmbyesit më të mëdhenj shqiptarë janë Dora D’Istria, De Rada, Fan Noli. Megjithatë, duhet pohuar që letërkëmbimi i Midhat Frashërit nuk mbetet më pas. Shpresoj që një ditë të botohet epistolari i plotë i Midhat Frashërit, i cili ka më tepër se 100 vjet që «fle» në arkivat dhe në bibliotekat e shumë vendeve ballkanike dhe europiane, në mënyrë të veçantë në arkivat dhe në bibliotekat turke, greke, rumune, serbe, zvicerane, italiane, franceze, belge, austriake, gjermane, britanike dhe amerikane.

MIDHAT FRASHËRI I RRËFEN NËNËMADHES LOZANË GJENEALOGJINË
E FAMILJES SË TIJ

Midhat Frashëri alias Lumo Skëndo lirohet nga internimi në Moldavi në 23 mars të vitit 1918. Burimet arkivore dëshmojnë që Moldavia ka një lidhje të hershme me Shqipërinë për shkak se një shqiptar, Vasile Lupu(1595-1653), nga viti 1634 deri në vitin 1653 e ka qeverisur këtë vend si princ i Moldavisë, madje moldavianët i kanë ngritur një statujë në Chisinau, në kryeqytetin e vendit. Një ditë të ftohtë dimri të nëntorit të vitit 1918, Lumo Skëndo mbërrin para portave të rënda të qytetit të Lozanës rreth orës 10 të natës. Në horizont i shfaqet silueta e mjegulluar dhe ngjyra prej smeraldi e valëve të liqenit Leman në sipërfaqen e kulluar të të cilit, Lozana kreh leshrat e saj në pasqyrë çdo mëngjes me krëhrin e saj të praruar. Ky peizazh bukolik dhe idilik Lumo Skëndos i kujtonte dhe i nxirrte mallin e liqenit të përmallshëm të Janinës, qytet në të cilin, ai kishte kqyrur diellin me sy për herë të parë dhe kishte kaluar fëmininë e tij. Pasi priti disa minuta të gjata para portave të qytetit të Lozanës, Lumo Skëndo thirri me zë të lartë :

A pret miq o i zoti i hanit ? (Vetëtimthi iu kujtua që në Shqipëri e shtronin pyetjen në një trajtë tjetër: A pret miq o i zoti i shtëpisë ?). Po vij me një valixhe druri nga internimi në vendin e Drakulës. Jam i lodhur nga udha e gjatë dhe dua të hyj në qytet, të gjej një han ku të bëj një gjumë të thellë, të cilin nuk dua të ma prishin as shtojzovallet, as circet e Odiseut dhe as zvicerankat tunduese me belin si myhyr.

Lumo Skëndo trokiti tri herë në portën e madhe dhe të rëndë të qytetit të Lozanës. Për një çast i përngjau se një shqiponjë e zuri nga krahët dhe e ngjiti në malin e Kokojkës së tij mbi Frashër. Hanet, bujtinat dhe hotelet zvicerane kishin gati 200 vjet që nuk kishin dëgjuar një britmë orale si ajo, e cila oshëtinte nga një kohë e largët dhe e mistershme ku udhëtarin e rraskapitur e zinte nata udhës dhe kërkonte një shtrat për të fjetur. Rregullat e hanit kërkonin që pasi myshteriu ta lidhte kalin në trungun e një peme në oborr, ta porosiste hyzmeqarin t’i jepte ujë kalit të lodhur nga rruga e gjatë dhe ta kashaiste. Myshteriu mund të hynte në han dhe të kërkonte një dhomë për të fjetur ose mund t’i kishte hequr më parë një telegraf të zotit të hanit në Lozanë. Po Lumo Skëndo, mendja e të cilit ishte veshur me mure të lartë librash dhe dorëshkrimesh të vjetra për Shqipërinë kujtonte se ajo kohë e largët ende nuk kishte perënduar dhe vazhdonte pa pra.

Lumo Skëndo, i cili shquhej për fibra të ndjeshme njerëzore dhe nuhatje të hollë poetike sa mund të dëgjonte me kilometra larg përplasjen kokë më kokë të reve në qiell, frushullimën e krahëve të shpendëve kur ngriheshin në fluturim, zhurmën e thumbit të bletës që pjalmon lulet e livadheve, më në fund zbriti në tokë dhe u kthye në realitet duke përplasur fort dorezën prej hekuri të portës së madhe të qytetit të Lozanës. Askush nuk pipëtinte dhe askush nuk po i përgjigjej thirrjes së tij të përsëritur, madje nuk po dëgjohej as kërkëllitja e vrazhdë e shulave dhe e llozave në portën e madhe. Kaluan rreth njëzet minuta të gjata dhe Lumo Skëndo po e humbiste durimin para bedenave të mureve të larta prej guri ku në vendrojë vigjëlonin roje të armatosura dhe të veshura me të njëjtën rekuizitë karakteristike si garda zvicerane që ruante Papën në Vatikan. Në këtë orë të vonë të natës të gjitha portat e qytetit ishin të mbyllura. Një hop herë më pas, Lumo Skëndo dëgjoi nga lartësia e një frëngjie një zë të thellë që i përngjau me zërin e butë të një nëne a të një gjysheje zvicerane, e cila artikuloi frengjisht fjalët e mëposhtme :

– Ti je Midhat ? E njoh trokitjen tënde, edhe zërin tënd të ngadalshëm nuk e kam harruar, ndonëse që nga ajo ditë kanë kaluar tre vjet. Ti je ai shqiptari i Albanisë që trokite në portën time në vitin 1915 pasi kishe bredhur tërë Helvetinë dhe më dhurove me dedikas librin tënd me titull Letra mi një udhëtim në Svicrë. Në kasabanë e Lozanës sonte të gjitha hanet janë të zëna por ti mos u mërzit se për një mik si ty do të gjej një dhomë në hanin e Clarens-it, një fshat i vogël pranë Montreux, jo më shumë se dy hapa larg nga bregu i liqenit Leman.

– Nënëmadhja Lozanë. Lejomë të të thërras në këtë mënyrë, siç i thërrasim ne shqiptarët gjyshet tona të dashura në Shqipëri. Të falenderoj për dhomën që më ke gjetur në hotel Gambetta në Clarens. Para se të nisem për udhë do të doja të të rrëfeja disa copra kujtimesh që i kam hedhur në rradhua. A ke kohë dhe durim t’i dëgjosh nënëmadhja Lozanë ? Nënën time Ballkëzen, bashkëshorten e tim eti, Abdyl Frashërit(1839-1892), i cili punoi gjithë jetën e tij për Shqipëri dhe i mbylli sytë në Stamboll e kam larg, më përvëlon malli për të dhe shpesh më del në ëndërr. Para se im atë Abdyli të ndërronte jetë, i la amanet xhaxhait tim dhe vëllait të tij Shemshedin Samiut(1850-1904), të përkujdesej për mua dhe motrën time Eminenë, e cila më pas u martua me Kahreman Vrionin në Fier, djalin e Omer pashë Vrionit. Pasi u nda me të për shkak të kontradiktave që kishin njëri me tjetrin, Emineja u largua nga Shqipëria dhe filloi punë në ministrinë e punëve të jashtme në Stamboll. Im ungj, Shemsedin Samiu në vitin 1895 u martua me time më Ballkëzen, kunatën e tij, martesë prej së cilës lindi një djalë që ia vunë emrin Skënder Sami Frashëri. Shemsediu Samiu pati me Eminenë katër fëmijë : Samijen, Ali Sami Jen-in, Sadijen dhe Sadiun. Unë me motrën time jemi rritur dhe edukuar në të njëjtën shtëpi dhe në të njëjtin oborr me katër fëmijët që im ungj Shemsedin Samiu pati me gruan e tij të parë Eminenë, e cila ndërroi jetë në vitin 1893.

Po të besoj një sekret nënëmadhja Lozanë. Të lutem mos ia rrëfe njeriu. Ditën që vdiq Emineja, im ungj Shemsedin Samiu preu me gërshërë një tufë nga gërsheti i saj i zi, të cilin e mbylli në një kornizë të zezë bashkë me fotografinë e saj. Këtë kornizë, Shemsedin Samiu e mbante në dhomën e tij të fjetjes ku nuk hynte askush tjetër përveç tij. Unë atë fotografi dhe atë gërshet të zi të mbyllur në kornizë e kam parë vetëm njëherë në jetën time. Vajza e ungjit tim, Samija, e cila kishte një lidhje të fortë shpirtërore me të atin, shkruan në kujtimet e saj se kur Shemsedin Samiu zgjohej në mëngjes vinte në sobë një ibrik me çaj të zi. Pasi e vlonte për disa minuta e hidhte çajin në filxhan duke i vënë në cep një fetë limon. Ai nuk linte asnjëherë pa hedhur në filxhan një gllënjkë konjak dhe një gllënjkë me ponç portokalli. E bija e tij kujton gjithashtu që një ditë para se të ndërronte jetë, Shemsedin Samiu i kishte thënë : Më lexo Graziella-n e Lamartinit. Ungji tjetër Naim Frashëri(1846-1900) kishte jetuar rreth 15 vjet në Janinë dhe në Camëri. Në veprën e tij Bagëti e Bujqësi, ai i drejtohet dallëndyshjes në çamërisht : «Eni vjen prej Camërie…me milëra fjalë me gluhë perëndie». Pas vdekjes së vëllait të tij Sherifit, Naim Frashëri u martua me Hatixhenë, gruan e Sherifit, e cila kishte mbetur e ve dhe të cilën e kishte kunatë. Naimi i adoptoi të dy vajzat e vëllait të tij Sherifit, Fatmën dhe Asijen(Asia). Asija u martua me Murat Toptanin. Naim Frashëri vetë kishte dy vajza, Nergizin dhe Nevrezin. Nergizi u sëmur dhe ndërroi jetë kur ishte tre vjeç, ndërsa Nevrezi u martua me Shahin Kolonjën nën tingujt e sazeve të Leskovikut duke shkaktuar një zhurmë dhe habi të madhe në Stamboll me pianon që solli për pajë në konakun e ri. Martesa brenda familjes tek frashërlinjtë konceptohej si shenjë fisnikërie dhe nuk konsiderohej se mund të binte në kundërshtim me kodet e vjetra zakonore shqiptare. Përkundrazi, sipas gjykimit të tyre një akt i tillë nënkuptonte dhe dëshmonte përgjegjësinë e lartë që kishin për familjen vëllezërit frashërlinj. Në lidhje me këtë hulli, Monika Stafa në gazetën Panorama të datës 2 korrik 2023 shkruan si më poshtë: «…Ndërsa për Konicën e rreptë Frashërlinjtë do të gjendeshin nën një fshikullim të rëndë për faktin se njëri prej tyre mori të kunatën për grua të dytë…». Pak më poshtë autorja citon Kadarenë : «…Të njëjtit mendim do t’i kthehej edhe I.Kadare, veçse kësaj rradhe duke e eufemizuar atë që kishte ndodhur dhe duke e krahasuar me një traditë hebraike që synon mbajtjen e kushtëzuar të linjës së trashëgimisë gjenetike me atë pasurore…». Im atë Abdyl Frashëri dhe dy ungjit e mij, Naim Frashëri dhe Sami Frashëri, çuditërisht sikur të jetë shkruar dhe paramenduar në doktrinën masonike, në pëllëmbën e dorës apo në eshtrat e shpendëve kanë ndërruar jetë gati në të njëjtën moshë. Im atë Abdyli ka ndërruar jetë në moshën 53 vjeçare, ndërsa dy ungjit e mij Naim Frashëri dhe Sami Frashëri kanë ndërruar jetë që të dy në moshën 54 vjeçare.

NJË VËSHTRIM ANTROPOLOGJIK MBI DISA KODE ZAKONORE SHQIPTARE

Nëse do të bëjmë një analizë nga pikëpamja e antropologjisë kulturore na del se deri vonë në fillimet e shekullit të XX-të në Shqipëri pranohej që vëllai i martuar kishte të drejtë të merrte për grua të dytë gruan e vëllait të vdekur, të bashkëjetonte me të në të njëjtën çati, madje të bënte edhe fëmijë. Kjo bashkëjetesë e dy grave me të njëjtin burrë sipas kanunit të Lekë Dukagjinit pikësëpari bëhej për të ruajtur nderin e gruas së ve para syve të kasabasë dhe të katundit. Pikësëdyti bëhej për të siguruar një mbështetje ekonomike për gruan e ve dhe fëmijët e saj. Pikësëtreti bëhej që të mos humbte pasuria dhe të mbetej brenda familjes. Në fakt, sipas kanunit, gruaja e ve nuk gëzonte asnjë të drejtë trashëgimie materiale dhe pasurore dhe kjo e drejtë i takonte automatikisht vëllait më të madh të burrit të vdekur. Precedenti i bashkëjetesës së burrit me dy gra në Shqipëri meriton një studim të mirëfilltë antropologjik, historik, psikologjik, kulturor dhe social, studim i cili ndoshta mund të jetë kryer nga studiuesit e antropologjisë kulturore. Këtë temë të pazakontë në letërsinë shqipe e ka trajtuar me vërtetësi dhe mjeshtëri artistike shkrimtari Luan Rama, autor i më se 50 librave në romanin e tij me titull Dalia botuar shqip në Tiranë nga shtëpia botuese Albas në vitin 2021 dhe botuar frengjisht në Paris në vitin 2022 nga shtëpia botuese Les Fauves me titullin Concubine des montagnes. Në këndvështrimin e rastit në fjalë në fillimet e shekullit të XX-të kjo bashkëjetesë e burrit me dy gra, njërës prej të cilave i kishte vdekur burri, çuditërisht nuk shihej me sy të keq dhe nuk dënohej as nga kanuni dhe as nga pleqësia e fshatit kur mblidhej në kuvend, madje konsiderohej si një hap i urtë dhe i matur, i cili meritonte respekt. Në traditën zakonore shqiptare kumtohet se marrëdhëniet midis dy grave, të cilat ndajnë shtratin bashkëshortor me të njëjtin burrë duke i ndarë ditët e javës përgjysmë njëra me tjetrën nuk kanë qenë gjithmonë armiqësore dhe këto gra nuk e kanë parë detyrimisht veten si shemra, apo si të vetëdënuara që ta kalojnë gjithë jetën e tyre me të njëjtin burrë, të bëjnë fëmijë me të dhe të formojnë familje.

Nënëmadhja Lozanë. Nuk e di a të kam treguar që im ungj Naim Frashëri, poeti kombëtar i Shqipërisë, në vitet 1874-1876, domethënë rreth 150 vjet më parë ka punuar dy vjet si nëpunës në doganën e Sarandës dhe ka sjellë për herë të parë dru piperi në atë qytet. Këtë informacion na e jep shkrimtari, poeti dhe eruditi Moikom Zeqo në librin e tij me titull Syri i tretë , në të cilin shkruan: «…Do të përmend me nderim mikun tim, shkencëtarin e bujqësisë Ahmet Osja, i cili qe i pari që më kumtoi se në qytetin e Sarandës ndodhen dy drurë piperi, këto drurë ishin sjellë në formë fidanësh nga Maroku dhe qenë mbjellë nga duart e Naim Frashërit…»(po aty fq 281). Meqenëse im ungj Naim Frashëri vuante nga tuberkulozi dhe era e ftohtë e detit i a dëmtonte mushkëritë kur punonte në doganë, në vitin 1877 ai shkon për kurim në banjat termale të Badenit në Zvicër. Dogana e Sarandës ndodhet akoma te limani i vjetër, megjithëse bashkia e qytetit ende nuk ka vënë një mbishkrim ku të shkruhet që aty ka punuar Naim Frashëri në vitin 1874. Pasi shërohet nga sëmundja, Naim Frashëri i hipën vaporrit dhe kthehet në Stamboll ku emërohet kryetar i komisionit të kontrollit dhe të inspektimit të librave që botoheshin në perandorinë osmane. Në 14 gusht të vitit 1882, Naim Frashëri nënshkroi lejen për botimin e gramatikës shqipe hartuar nga Kostandin Kristoforidhi(1827-1895). Kjo është lidhja ime e parë familjare me Zvicrën nëpërmjet ungjit tim Naim Frashërit. Lidhja ime e dytë me Zvicrën ka të bëjë me ungjin tjetër Shemsedin Samiun, shkrimtar, filozof, dramaturg, autor i fjalorëve turqisht-frengjisht. Shemsedin Samiu në traktatin e tij filozofik të titulluar : «Shqipëria, ç’ka qenë, ç’është dhe çdo të bëhetë» botuar në vitin 1899 lëshoi thirrjen lapidare : «Ta bëjmë Shqipërinë një Zvicër të dytë». Lidhja ime e tretë familjare me Zvicrën ka të bëjë me Mehdi Frashërin(1872-1963). Ish kryeministri i Shqipërisë në vitet 1935-1936 nga viti 1923 deri në vitin 1939, ka përfaqësuar qeverinë shqiptare në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë. Gjasat janë shumë të mëdha që gjatë seancave plenare në Lidhjen e Kombeve, në ndonjë hotel a në ndonjë kafene të Gjenevës, Mehdi Frashëri mund të jetë takuar dhe përshëndoshur me mall me mikun e tij të vjetër zviceran, konsullin e përgjithshëm të nderit të shtetit shqiptar në Gjenevë me Prof Eugène Pittard. Eshtë gjithashtu e mundur që Eugene Pittard me bashkëshorten e tij Helenë Pittard ta kenë ftuar Mehdi Frashërin për darkë në shtëpinë e tyre në rrugën Cottages 36 dhe të kenë cakrritur gotat me verë së bashku duke kuvenduar deri natën vonë për problemet e Shqipërisë. Udhëtimet e Lumo Skëndos në Zvicër në vitet 1915, 1918, 1919 dhe më pas, do të bënin që në sytë e tij Gjeneva, Lozana dhe Clarens-i t’i përshfaqeshin si oaze ku ai do të artikulonte në formën më të kulluar shpirtin e tij të drobitur dhe të trazuar, ndonëse shpirti i tij nuk u sinkronizua asnjëherë me valët e buta të liqenit Leman. Ai ishte një burrë i kulturuar dhe poliglot, i cili njihte me themel frengjishten, gjermanishten, greqishten, anglishten, italishten, latinishten, osmanishten, persishten dhe arabishten. Para se të vendosej në Clarens në vitin 1918 dhe më pas, Midhat Frashëri ka banuar disa kohë në një pension në Lozanë. Për fat të keq deri më sot emri i këtij pensioni ka mbetur enigmagmatik. Lumo Skëndo duke banuar në Clarens do të shprehte në këtë mjedis piktoresk dhe frymëzues metamorfozën dhe nivelin e tij më të lartë publicistik dhe poetik. Pas kërkesës që kisha bërë me shkrim në arkivin e Montreux në Zvicër, arkivistja Eléonore Rinaldi Lecciso në 13 shkurt 2019 më dërgoi informacionet dhe të dhënat e mëposhtme në lidhje me Midhat Frashërin:

Zoti Midhat Frascheri, i lindur më 1880, me origjinë nga Shqipëria. Arriti në Montreux më 12.11.1918 nga Lozana. Adresa : Hotel Gambetta dhe Pension Sans Souci. Nisja për Gjenevë më 09.12.1918. Kthimi nga Gjeneva më 4/7.01.1919. Nisja për Lozanë më 24.01.1919. Kthimi nga Lozana më 09.04.1919. Nisja për Lozanë më 07.10.1919.

Nënëmadhja Lozanë. Që kur të pashë për herë të parë nuk e di seç ndodhi një magji dhe rashë në dashuri me ty sikur të isha një djalë adoleshent. Si ta harroj unë bujarinë dhe mikpritjen tënde që në takimin tonë të parë në vitin 1915 kur të dhurova librin tim me titull Letra mi një udhëtim në Svicrë ! Ti më hape portat e lashta të qytetit të Lozanës, të Clarens-it dhe të tërë hinterlandit ku shtrihet kantoni Vaud. Ti më hape portat e zemrës tënde dhe besove tek unë ndonëse ti e dije shumë mirë që unë vija nga një vend i vogël si Shqipëria që ka një histori të lashtë, e cila ka fatin e mirë të shtrihet në shtratin e dy deteve Adriatik dhe Jon dhe ta mbështesë kryet në malin e Korabit 2764 metra të lartë, siç e mbështet edhe Zvicra kryet e saj në malin Mont Rose, 4634 metra të lartë.

Nuk kam se si ta harroj nënëmadhja Lozanë që ti më dhe mua shqiptarit Midhat Frashëri atë që nuk blihet as me ar, as me çek, as me para. Ti më dhurove dashurinë tënde të paskajshme gjatë gjithë viteve që qëndrova në Helveti ku u përpoqa të bëj punë të mira për Shqipërinë.

(Marrë nga Nacional)