Kjo nuk është vetëm histori e një familjeje – është një dëshmi. 

Një dëshmi e qëndrueshmërisë së heshtur të atyre që u shtypën nga totalitarizmi, por nuk u thyen kurrë. 

Ajo që vijon nuk është trillim, por kujtim; jo hidhërimi, por e vërteta. 

Me këto fjalë, e kaluara flet – jo me hakmarrje, por me dinjitet. 

Është historia e një nëne, fëmijëve të saj dhe një emri që ata u përpoqën ta fshinin… por nuk mundën.

—

Ishte viti 1974.

Në burgun famëkeq të Spaçit, në Mirditë, vuante dënimin xhaxhai im, Koço I. Dilo – i dënuar me dhjetë vite burg, krejtësisht i pafajshëm. 

Ne familjarët shkonim herë pas here për ta vizituar.

Ktheheshim të pikëlluar, me sy të mjegulluar, kur e shihnim të shndërruar në një hije të vetes – një skelet që mezi qëndronte në këmbë.

Po atë vit, halla jonë Viktoria, bashkë me vëllain tim Ylli, shkuan ta shihnin në burg.

Kur u kthyen në shtëpi, tregonin me lot në sy çfarë kishin përjetuar në ato pak minuta përballë hekurave të trasha dhe të kryqëzuara – përmes të cilave lejohej vetëm një komunikim i ftohtë, i dhimbshëm.

E kishin gati të paqenë.

Nuk u shqitej nga mendja pamja e atyre që zvarriteshin, të rraskapitur, të shkatërruar – trupa të thyer, por ende frymë që përpiqej të mbijetonte.

Në një bllok të vogël, vëllai im shkruante poezitë që krijonte, mes tyre disa vargje të frymëzuara nga vuajtjet e Spaçit – me tone që ngjanin sikur dilnin nga ferri i kampeve të Gestapos në Prishtinë.

Disa vite më vonë, me disa poezi të miat në dorë, mora një nga krijimet e vëllait dhe e dërgova në gazetën “Drita”, në emrin tim, pa i thënë gjë.

Doja të provoja nëse do ta botonin.

Nuk mora kurrë përgjigje për poezitë, por në një nga numrat e gazetës, profesori i nderuar Vehbi Bala më përmendi me fjalë të mira për vargjet që i kishin lënë përshtypje.

Por ajo kohë ishte më shumë se burg dhe poezi.

Familjes sonë i ishin mohuar të gjitha të drejtat e jetesës.

Përveç burgosjeve dhe internimeve, na kishin lënë pa bukë – jo në mënyrë metaforike, por drejtpërdrejt: aty ku bashkëfshatarët merrnin bukën, ne nuk kishim të drejtë ta merrnim.

Na kishin mohuar të merrnim edhe frymë.

Na ndalonin të shkolloheshim. 

Më perjshtuan disa here nga shkolla.

Na ndalonin që edhe hapësi i varreve të mos guxonte të hapte një varr për njerëzit tanë të shtrenjtë, kur ndërronin jetë.

Kur vdiq babai im, Margarit I. Dilo, 

ndaluan njerëzit të vinin për ngushëllim dhe nuk lejuan hapësin e varrezave të hapte varrin për të.

Isha vetëm 13 vjeç.

Me duart e mia, të vëllezërve dhe të disa të afërmve, hapëm me thonj në dhe’ vendin ku do të prehej njeriu më i shtrenjtë për ne – Babai.

Ne vetë mbajtëm arkivolin. 

Ne vetë bëmë gjithçka.

Nënës sonë – motër e dy dëshmorëve të Atdheut – kur shkonte të kërkonte një të drejtë, qoftë për fëmijët apo për një copë bukë, ia mbyllnin derën në fytyrë.

E përçmonin.

I thoshin me ftohtësi cinike:

“Nuk të takon asgjë. Vëllezërit nuk janë të tutë. Ti u martove me një armik të partisë.”

Aty mësuam për herë të parë çfarë do të thoshte të të zhveshnin edhe nga ato që nuk i sheh me sy: nderi, kujtimi, lidhja me gjakun tënd.

Dëshmorët që kishin dhënë jetën për lirinë, nuk quheshin më vëllezër të nënës sonë – vetëm sepse ajo kishte dashur një burrë që regjimi e quante armik.

E lanë të heshtur, të përulur, por kurrë të thyer.

Ajo nuk u ankua kurrë. Edhe kur nuk kishte me çfarë të na ushqente, edhe kur fëmijët i dëboheshin nga shkolla, edhe kur njerëzit e bënin sikur nuk e njihnin rrugës.

Ishte e forte si vete toka ku varrosëm Babanë dhe në sytë e saj lexoje dlirësinë engjëllore dhe krenarinë

Vuajtjet nuk kishin fund.

Kur mendonim se kishim prekur fundin e poshtërimit, vinte një tjetër goditje – më e rëndë, më e padrejtë.

Jetonim nën një regjim që nuk donte vetëm të të ndëshkonte, por donte të të shlyente – si emër, si kujtim, si njeri.

Një ditë, vëllain  e madh Yllin e thirrën në zyrën e punës.

I komunikuan pushimin nga puna sepse nuk ishte i denjë të punonte ne Institutin e Studimeve dhe Projektimeve të Naftës.

Përpiqej ta mbante veten, por sytë e tij e tradhtonin – sytë e dikujt që e kishin vrarë për së gjalli, pa bërë asgjë.

E quajtën “biografi e keqe”, sikur trashëgimia të ishte krim!

Nënës sonë nuk i lanë asnjë derë hapur.

 zyre ku mund të kërkonte një të drejtë elementare për fëmijët dhe vehten e saj.

Kur shkonte të kërkonte punë për ne, i përgjigjeshin me fjalë të thata:

“Ke fëmijë që janë edukuar nga një armik. Nuk mund të punojnë.”

Na privuan nga e drejta për t’u shkolluar, nga e drejta për të blerë bukë në furrën e fshatit por nuk arritën të na ulnin dinjitetin dhe pajisjen me dije dhe kulturë .

Na lanë vetëm me njëri-tjetrin dhe me atë pak dashuri që mund të ruanim mes errësirës.

Por edhe atë donin ta shkatërronin.

Na vinin në shtëpi njerëz që kthenin kokën anash në ambjente shoqërore. Ata vinin të vëzhgonin se kush hynte në shtëpinë tonë, çfarë bisedonim dhe me se ushqeheshim.

Na donin të izoluar, të vetmuar, të trembur.

Por nuk na mposhtën. Nuk na mposhtën.

U rritëm me një heshtje që zhurmonte më fort se çdo britmë.

Mësuam të lexonim sytë e njëri-tjetrit, sepse fjalët ishin të rrezikshme.

Në vend të lodrave, kishim frikën. Në vend të këngëve, kishim heshtjen.

Por zemra jonë rrihte fort – për Nënën, për njëri-tjetrin, për kujtimin e atyre që nuk u kthyen më.

E vërteta është se nuk e kupton sa i fortë je, derisa forca të bëhet e vetmja mundësi.

Të tre vllezërit e mëdhenj, por dhe unë e motra e vogël,  detyruar nga kushtet shkonim në mal, mblidhnim bimë medicinale, i shisnim dhe me lekët që fitonim të përballonim jetesën. 

Asnjë të ardhur tjetër nuk kishim.

Ylli, dhe dy vëllezërit e tjerë, punonin kur lejoheshin – në ndërtim, ku të mundnin.

Pa të drejtë shkolle, pa mbështetje – vetëm me vuajtje dhe mohime.

Ktheheshin çdo natë të lodhur, por kurrë pa një fjalë ankese.

Në sytë e tyre kishte diçka të pashpjegueshme  – një krenari të heshtur, një rezistencë që nuk kishte nevojë për fjalë.

Motra jonë e vogël nisi të mësonte të punonte triko me shtiza.

“Do ndihmoj edhe unë,” thoshte, “na duhen lekë për të jetuar.”

Çdo hap i jetës sonë ishte ngjitje e copave të një jete të ndarë më dysh – asaj që na u mohua dhe asaj që po përpiqeshim të ndërtonim vetë.

Dhe nëna…

Nëna nuk qau kurrë para nesh. Por natën, kur mendonte se flinim, e dëgjonim të qante pa zë.

 – Ajo jetonte siç kishte jetuar: me dinjitet, në heshtje, e palëkundur.

Dhe mbijetuam nga ai terr, sepse, pavarësisht vuajtjeve çnjerëzore, ne mbështesnim njëri-tjetrin. (nga prindërit u edukuam që, edhe pse trajtoheshim çnjerëzisht, të ishim të lirë në shpirt.)

Shokët tanë më të mirë ishin librat, të cilët ndikuan thellë në edukimin tonë, në formimin e karakterit dhe intelektit.

Me triumfin e demokracisë, Babait dhe 

Nënës time ju njoh “Statusi i Veteranit të Luftes per liri”.

Një shkrimtar i njohur i viteve që jetojmë, bashkëkrahinasi ynë,deklaron : “kur neve humbisnim kohën me lodra pa kuptim, Dilejtë u mësonin fëmijve gjuhë të huaja”.

Ne duruam – jo sepse ishim më të fortë se regjimi, por sepse dashuria, dinjiteti dhe kujtesa rezultuan të pathyeshme. 

Ata u përpoqën të na fshinin. 

Në vend të kësaj, ata na bënë të përjetshëm. 

Ky është zëri ynë, që ngrihet nga heshtja.

 Dhe ne jemi ende këtu.