VOAL- Pas disa vitesh punë, CERN në Gjenevë dhe partnerët e tij ndërkombëtarë kanë përfunduar studimin e fizibilitetit për përshpejtuesin e ri të super grimcave Future Circular Collider. Ky tunel në formë unaze, 90.7 kilometra në perimetër, mund të zëvendësojë Përplasësin e Madh të Hadronit (LHC) në vitet 2040. Korrespondenti ynë në Romandie, Riccardo Bagnato, intervistoi më pas Fabiola Gianotti, drejtoreshë e përgjithshme aktuale e CERN-it, për të kuptuar implikimet e këtij projekti madhështor (intervista e plotë video në krye të artikullit): “Ky është një projekt shumë i rëndësishëm, sepse nëse miratohet do të jetë instrumenti më i jashtëzakonshëm i ndërtuar ndonjëherë nga njerëzimi për të studiuar përbërësit e një niveli më të madh të shkencës dhe ligjit”. shkencë e madhe dhe ashtu si teleskopët e mëdhenj dhe përshpejtuesit e mëdhenj, ata janë instrumente që mund të ndërtohen vetëm për një periudhë shumë të gjatë: kërkojnë teknologji shumë komplekse dhe për këtë arsye janë projekte që shpalosen gjatë dekadave”.

Si do t’i shpjegonit dikujt që nuk e njeh shkencën ndryshimet midis përshpejtuesit të ri dhe atij të vjetër?

“E reja do të na lejonte të eksploronim një kufi të ri energjie: të bëjmë një kërcim 7-10 herë më të madh se energjia që ne jemi në gjendje të riprodhojmë sot, me përshpejtuesin aktual. Energjia që riprodhojmë (sot, red.) mund të gjurmohet prapa në temperaturën që kishte universi në fazat fillestare; prandaj, sa më shumë të jemi në gjendje të origjinojmë në sistem, sa më shumë të jemi në gjendje të trasojmë energjinë e sistemit”.

15 miliardë franga: kjo është afërsisht kostoja e treguar në studimin e fizibilitetit për këtë projekt të ri që ende nuk është miratuar. Por e gjithë kjo në një kontekst gjeopolitik që ka ndryshuar shumë vitet e fundit… Si do t’i bindni shtetet anëtare se duhet të investojnë?

“Është pikërisht në kohë të vështira për njerëzimin, si ajo aktuale në të cilën ka shumë tensione gjeopolitike, që ne duhet të investojmë në vlera të mira, në gjëra të bukura: në shkencë, në teknologji, në vlerat e bashkëpunimit paqësor, përfshirjes dhe shkencës së hapur. Të gjitha këto janë vlerat e CERN-it këto argumente: do të ishte demonstrimi në historinë e tij 70 vjeçare, shtetet anëtare kanë vazhduar ta financojnë ndër vite, edhe në vitet e fundit pavarësisht se kanë kaluar ngjarje të tilla si COVID, pushtimi i Ukrainës, probleme të mëdha ekonomike… Shtetet Anëtare nuk kanë kërkuar asnjëherë të ulin kontributin e tyre, sepse mendoj se e njohin rëndësinë e këtij institucioni që na e ka zili e gjithë bota.

Komunitetet vendase po pyesin, megjithatë, nëse do të ketë probleme mjedisore, për asgjësimin e mbeturinave… disa shoqata vlerësojnë se projekti do të kushtojë realisht deri në 80 miliardë lekë dhe kërkojnë që të rishikohet nëse nuk ndalet, sepse thonë se studimet e fizibilitetit janë bazuar në rreziqe, në hipoteza… si përgjigjeni?

“Unë përgjigjem se studimi i fizibilitetit është shumë serioz dhe do të shqyrtohet nga komitetet ndërkombëtare të ekspertëve të fushave të ndryshme, të cilët do të rivlerësojnë kostot. Ne kishim një rishikim afatmesëm dhe kostoja që ata kishin vlerësuar u verifikua dhe u mbështet nga komisionet shqyrtuese… Secili nga ne mund të hipotezojë disa shifra, por më pas ajo që ka rëndësi është realiteti i fakteve.”

Si shkencëtarë, çfarë shpresoni se do t’i sjellë konkretisht njerëzimit ky përshpejtues i ri?

“Nga pikëpamja shkencore, ëndrra ime do të ishte të isha në gjendje të zbuloja natyrën e materies së errët, e cila përfaqëson rreth 25% të Universit… Nuk e di nëse përshpejtuesi i ri do të japë këtë përgjigje, por sigurisht që do të na lejojë të bëjmë hapa shumë, shumë të rëndësishëm përpara në kuptimin e Universit”. RSI