Mendimi që Elbasani të ishte kryeqyteti i Shqipërisë është i hershëm. Madje para shpalljes së shtetit të pavarur shqiptar.

Në vitin 1910, Në Librin “Brenga e Ballkanit” Edith Durham shkruan : “Elbasani ëndërron për një të ardhme të ndritur. Pozita e tij në qendër të vendit do të ishte ideale për kryeqytet”.

Gjuhëtari i shquar Gustav Weigand (i cili qëndroi në Elbasan në verën e vitit 1909, dhe pranverën e vitit 1912) në hyrjen e veprës së tij “Albanesische Gramatik” (Leipzig 1913 ) shkruan :

“Elbasani me pozitën e tij qëndrore është një zonë krejt shqiptare. Ai gjendet në anë të rrugës Egnatia, në luginën e Shkumbinit, ku kryqëzohen rrugët për në Tiranë, Durrës, Berat dhe Vlorë. Ai është nominuar për t’u bërë ktyeqytet i Shqipërisë së lirë. Në kohën që unë isha aty, në kohën që po shkruaj këto shënime, nuk ishte kryeqytet. Po i ka të gjitha shanset për tu bërë.”

SHANSI PARË

Pak ditë para shpalljes së pavarësisë, më 8 nëntor 1912, Ismail Qemali, në një intervistën dhënë gazetës kryesore vjeneze “Neue Freie Presse”, pyetjes së gazetarit se cili do të ishte kryeqyteti i Shqipërisë, do t’i përgjigjej:

“Kryeqyteti i Shqipërisë mund të ishte Elbasani për shkak të pozitës së tij qendrore, por rol të madh mund të kishte edhe Vlora… Elbasani mund të ishte Uashingtoni, ndërsa Vlora, Nju-Jorku ynë”. (Ilir ikonomi, Pavarsia. Udhëtim i paharruar i Ismail Qemalit,UET Press 2012, f. 96)

Elbasani kryeqytet ishte edhe kërkesë e Aqif Pashës, madje ai kish marrë dhe premtimin e Ismail Qemalit. Kjo shprehet në një letër që Esat Pashë Toptani i dërgon Aqif Pashës, në 8 shtator 1913, ku kërkon shkëputjen nga Qeverisa e Vlorës për t’iu bashkëngjitur qeverisë së tij. Esati i shkruan :

“…. Ky njeri (Ismail Qemali) mundet që juve ju kabon (ju merr me të mirë) dhe ju premton se Elbasani do të bëhet kryeqytet. Vëlla, nuk e ka për hall hiç njeri që ta caktojë tani kryeqytetin e Shqipërisë. Atë do ta caktojë Europa dhe do ta dijë vetëm princi që do të vijë këtu”. (A.Q.SH. Fondi Aqif Biçakçiu. Dosage 5, fletët 21/1, 21/2, 21/3. 8 shator 1913)

Percaktimin e Elbasanit kryeqytet e perforcojnë edhe dy fakte të tjera. Një letër që Lef Nosi nga Vlora, ministër në qeverinë e Ismail Qemalit i dërgon nënës së tij në 21 Shkurt 1913, ku ndër të tjera i shkruan :

” E dashuna im më.

…Besoj se nuk asht për t’u vonumë ma puna, e për së shpejti do të vimë në Elbasan në Kryeqytetin e pastajshëm të Shqipniës së re….”

Po keshtu, gazeta “Përlindja e Shqypnies”, organ i Qeverisë së Përkohshme të Vlorës, ne numrin e dates 3 nëntor 1913 shkruan se Princ Vidi për kryeqytet të shtetit të ri do të zgjidhte Elbasanin.(Përlindja e Shipnies 20/3 nëntor 1913)

Ndërkohë, Aqif Pasha vazhdon insistimin tek Ismail Qemali. Në letërkëmbimin e tij të mëtejshëm, më 14 nëntorit 1913, i kërkon transferimin e Qeverisë nga Vlora në Elbasan. Dhe Ismail Qemalit përgjigjej :

“Transferimi i qendrës së Qeverisë së Përkohshme në Elbasan është një interes kombëtar dhe në harmoni me mejtimet e mija personale, dhe do ta pranoja këtë transferim pa nguruar, por, këtë moment kur pritet të vijë mbreti, transferimi nuk është i përshtatshëm se do të lindnin probleme për ardhjen e tij…”

(A Q.SH, Fondi 71,Dosja 4, Dok.12031. 23 nëntor 1913 ).

Do të ishin Fuqitë e Mëdha dhe Princ Vidi që do të përcaktonin kryeqytetin. Zgjedhja do të ishte Durrësi dhe jo Elbasani. Shkakun na e jep në kujtimet e tij Charles Teleford Erikson, misionari amerikan i cili në atë kohë ndodhej në Shqipëri:

“Dikush pyet përse ishte zgjedhur Durrësi prej Princit për principatën e tij? E vetmja arsye e mundshme që hamendësoj është që ai mund të largohej menjëherë në rast nevoje, dhe Durrësi e ofronte këtë përparësi. Në rast se princi do të rrethohej, ai e dinte se nuk kishte flotë të gatshme që ta bllokonte atë nga deti…” (Charles Teleford Erickson ne librin “Shqiptaret- Enigma e ballkanit” pjesa dyte,f.186)

Kështu Elbasani e humbi shansin e parë për t’u bërë kryeqytet.

SHANSI DYTË

Vite më vonë një shans i dytë lindi.

Madje, që në vitin 1918 u mor një nismë nga Ahmet Zogu dhe Aqif Pasha për mbajtjen në Elbasan të një kuvendi kombëtar, madje u njoftuan dhe përfaqësuesit nga trojet shqiptare për të ardhur në Elbasan. Por kjo nismë u pengua nga Austro-Hungarezët.Vijmë kështu në vitin 1920, në Kongresin e Lushnjës.

Dihet që organizatori kryesor i mbajtjes së Kongresit ishte Aqif Pashë Elbasani. Me të drejtë lind pyetja: pse Kongresi nuk u mbajt në Elbasan, qytet i madh, për më tepër dhe me traditë? Vite më parë (1909) në këtë qytet ishte mbajtur me sukses Kongresi Kombëtar i Elbasanit për shkollat shqipe, në të cilin u mor dhe vendimi për hapjen e Shkollës Normale. Pse duhej që Kongresi të mbahej në një qytezë të vogël si Lushnja?!

Shkak ishin mosmarrëveshjet mes të parëve të Elbasanit, Aqif Pashës dhe Shefqet Vërlacit, të cilët ndonëse kishin lidhje të afërta familjare (ishin baxhanakë) ishin në armiqësi të ashpër mes tyre. Dihet që Vërlaci ishte më influenti në Elbasan. Dihet që ishte italofil. Dihet që italianët ishin kundër mbajtjes së Kongresit, madje tentuan ta ndalonin ushtarakisht atë. Prandaj duket se Vërlaci nuk lejoi që Kongresi të mbahej në Elbasan. Ja çfarë Sejfi Vllamasi shkruan në Librin “Ballafaqime politike ne Shqiperi 1897- 1942″: Mendimi i parë ka qenë që kongresi të bëhej në Elbasan, por mbasi bashkia e këtij qyteti ndodhej nën ndikimin e Shefqet Verlacit, nga kushtet e këtij proteksionisti të flakët, dëshira e përgjithshme për këtë vend nuk u realizua. Influenca e Vërlacit në Elbasan ka qenë aq e madhe, sa kundërshtari i tij Aqif Pasha mori pjesë në kongres jo si delegat i Elbasanit, por si delegat i Peqinit” ( Sejfi Vllamasi në Librin “Ballafaqime politike ne Shqiperi 1897- 1942.F.190).

Nëse Kongresi do të ishte mbajtur në Elbasan, sigurisht që kryeqyteti i Shqipërisë do të ishte Elbasani.

Në fakt, nuk është se Kongresi i Lushnjës e zgjodhi Tiranën kryeqytet. Debati për caktimin e kryeqytetit mbeti i hapur. Pretendonin disa qytete. Elbasani ishte një prej tyre.

Ja çfarë shkruhej në vitin 1923 në një editorial të Gazetës Elbasani:

“Të shofim kush nga qytetet e Shqipërisë mund t’i përmbushi konditat për kryeqytet. Korça, një nga qytetet ma të bukur të Shqipniës me kulturë, me godina të bukra e me klimë të shëndoshë, por, në një kand të Shqipniës e fare afër kufinit si të Greqisë ashtu edhe të Jugosllaviës, nuk mund të bahet kryeqytet. Gjithashtu edhe Shkodra nuk mund të bahet kryeqytet (ndonëse) sa e madhe dhe e bukur q’asht, me godina të mdha, me klimë e kulturë të shëndosh, nga shkaku se ndodhet në kandin tjetër të Shqipniës dhe afër kufinit të Jugosllavisë, veç inondasionevet (përmbytjeve) të shpeshta që ndodhin për ç’do vitë në Shkodër… Vlona e Durrsi, si qytete në buzë të detit, numërohen qytete afër kufinit të gjithë botës e gjinden në rrezik, janë qytete të vegjël (bëhet fjalë për vitin 1923) pa godina e pa ujë e me një klimë fort të dobët e malarike. Tirana, në një vend me të vërtet të bukur, mund të zgjanohet nga të mund, por, pa ujë si për të pimë ashtu edhe për pastrim e kanalizim të tepricavet e ndytsinavet.

Elbasani nga nj’anë, me gjith që sot për sot nuk ka godinat e nevojshme për t’u vendosë zyrat e duhuna (në rast nevoje, mund të plotësohen në një mot e sipër) m’anë tjetër përmbledhë gjith virtutat e nevojshme për një kryeqytet, në pikpamje topografike, morale, shoqnore, politike, strategjike, gjuhsore, shëndetsore e arhitekturore. Elbasani piksëpari gjindet në kërthizët të Shqipnisë. Në kohën e okupasionit austriak ishte “trait d’union” (bashkimi) i Shqipniës së Veriut e të Jugës…. Populli mbrenda në qytet asht në një shkallë kulture q’ë e meriton t’jetë banorë i kryeqytetit. Popullsia e rretheve të’ tij asht shum e squët, e urtë, e shoqnueshme e patriotike, si me qenë banorë qyteti…

Elbasani në pikpamje kulturale s’asht edhe fort larg, në krahasim me Shkodrë e Korçë, dhe ka shpresa të mdha jo vetëm t’ja mrrië, por edhe t’ja kaloj këtyneve, mbasi sot-për-sot ka 70 e sa studenta nëpër shkollat e ndryshme t’ Austrisë e të Gjermanisë. …Elbasani në pikpamje gjuhsore asht i vetmi qytet, i cili sikundër e lidhë politikisht Shqipniën e Veriut me atë të Jugës, ashtu edhe me gjuhë lidhë këto dy pjesë, në mënyrë që dialekti i Elbasanit, asht “trait d’ union i” (bashkimi) i dialektevet të Gegnisë e të Toskënisë. Për këte arsye në kohën e Turqisë më 1909, Kongresi Arsimuër u mblodhë n’ Elbasan dhe vendosi hapjen e Shkollës Normale po këtu n’ Elbasan, e cila prej asij kohe ishte Instituti ma i nalt i Rilindjes Kombëtare. Gjithashtu po për këtë arsye, Komisioni Arsimuër në kohën e okupasionit austriak, patë pranuë dialektin e Elbasanit, si për gjuhë zyrtare të Shqipniës. Nashti së voni, edhe Ministrija e Arsimit që prej vitit 1920, po këtë dialekt ka pranuë e pëdoruë gjer më sot, si për gjuhë zyrtare të shtetit.

Në pikpamje topografike, Elbasani ka nji pozitë që të shtrihet përsipër qytetit, nëpër kodrat ose në të dy buzët e Shkuminit, që me shum arsyë të quhet kryeqytet i Gegnisë dhe i Toskënisë.

Në pikpamje shëndetsore, Elbasani asht i vetmi qytet i Shqipniës që meriton për kryeqytet. Ka ujë për të pimë me shumicë, i cili rrjedhe prej nji burimit të kulluëm si argjanti, e që kryen plotsisht nevojat e një kryeqyteti të banuëm prej ma se 100 000 frymësh. Mjafton që ky ujë, i cili buron dy orë larg qytetit, t’i epet një kompanije, e cila me një sistem modern, passi t’a depozitoj, t’a sjelli në qytet me një kanal që të sigurohet mos trazimi me ujnat e shiut e tjera, dhe ashtu mund të përndahet, në ç’do shtëpië të qytetit në nji naltësië, sa t’i duhet sejcilit.

M’ anë tjetër Shkumini, si një lum me ujna të shumta, e me rrymë, ka me i shërbyë Elbasanit si kryeqytet, tue i dhanë ndriçimin me dritë elektrike, si dhe forcë motrike për fabrika e industrina të ndryshme. Ma në fund Shkumini po t’i epet një kompanije, për t’a thelluë e për t’a përmbledhë, bahet i lundrueshëm. Kështu që Elbasani si kryeqytet mund të ketë përveç vijavet të komunikasionit toksore, por, edhe një vijë për në detë, me anën e Shkuminit.

Pra, tue u marrun parasyshë gjith këto kondita e cilsiëna që ka Elbasani, të cilat e bajnë me të vërtet të merituëshëm për kryeqytet, kujtojmë sigurisht se jo vetëm neve, por edhe përfaqsuësit e qytetevet tjera të Shqipniës, nuk kanë me ja mohuë të drejtën për me qenë kryeqytet i Shqipniës”.

Kështu thuhej 100 vjet më parë në Gazetën Elbasani. Artikullshkruesi anonim, ndonëse pak euforik, është shumë vizionar dhe i ditur. Ide që ai shpreh para 100 vjetësh, janë atraktive edhe sot, si ndërtimi i qytetit të Elbasanin në të dyja anët e Shkumbinit, apo shfrytëzimi i tij për energji elektrike, siç po tentohet sot.

Megjithatë, Elbasani e humbi dhe shansin e dytë për kryeqytet.

A KA SHANS TË TRETE?

Tashmë bashkimi i Elbasanit me Tiranën nëpërmjet autostradës së re nuk është më një ëndër. Shansi i tretë mund të jetë Elbasani bashkëkryeqytet me Tiranën. Pse jo ? Tashmë dy qytet janë larg njëri tjetrit vetëm 18 minuta..

Endrrat jo gjithmonë mbeten ëndrra !

(Sh.D)