Arkiva Online e Viktimave të Komunizmit/ Si u bë personazh në një film perëndimor pasi e përshkroi Arshi Pipa në një tregim të tij. “Ali Kurti“, në film, ia kishte kaluar në tortura edhe vetë xhelatëve nazistë, aq sa një oficer gjerman kishte zbrazur koburen në drejtim të ekranit…

Ali Kurti ishte polici më famëzi i burgut të Burrelit. Nuk dihet sa mund të jetë numri i të burgosurve politikë, vdekur dhe torturuar nga duart dhe shpirti i tij i pa mëshirshëm. Madje thonë se ishte aq i besuar e i mbështetur nga Ministri i Brendshëm i diktaturës, sa që, për çfarëdo që kërkonte e thoshte Aliu në atë burg, komandantët ishin të detyruar t’i bindeshin. Madje cilido që vinte dhe ikte si drejtues i burgut gjëmëmadh, rrinte gatitu përpara Aliut, që shërbente aty qysh nga dita e popullimit për herë të parë me kundërshtarët e komunizmit, nacionalistët, klerikët dhe ajkën e inteligjencës shqiptare. Kisha dëgjuar për këtë përbindësh nga të burgosurit e hershëm, kur u gjenda midis maleve të shkretuar të burgut të Spaçit, por vetëm aq. Asnjë detaj, asnjë karakteristikë tjetër për të. Vetëm si njeri me një shpirt katran, të zi në fytyrë, siç është zakonisht përfytyrimi për një katil që vret dhe torturon njerëz të pa fajshëm. Pata dëgjuar, mandej, se ai ishte edhe një nga personazhet kryesorë në LIBRIN e Arshi Pipës, botuar në Perëndim, sapo ky qe arratisur nga Shqipëria. Rrëfenjat e të cilit kishin tërhequr regjisorët më të mirë perëndimor dhe libri ishte xhiruar film, brenda një kohe rekord. Thoshin se ai, filmi, kishte lënë nam, duke revoltuar shumë qytetarë të botës së lirë për masakrat e komunistëve shqiptarë në burgun e Burrelit. “Ali Kurti“, në film, ia kishte kaluar në tortura edhe vetë xhelatëve nazistë, aq sa një oficer gjerman kishte zbrazur koburen në drejtim të ekranit…

Ndërsa kur u gjenda vetë në Burgun e Burrelit, menjëherë, sapo mora dënimin e dytë e të rëndë për shkak të kryengritjes që bëmë ne, të burgosurit politikë në burgun e Spaçit, e pashë dhe e njoha nga afër Aliun e tmerrshëm. Krejt ndryshe nga ç’e përfytyroja unë dhe shumë të tjerë si unë, vetëm nga të dëgjuarat. I thatë, biond, me sytë të zbardhur si hirra që sapo del nga napa e djathit, ai të kujtonte shqarthin që kacavirret pas pemës për të kapur gjahun e vet, ose dhelprën e cila, në pamundësi për ta rrëmbyer pulën e ngjitur në pemë, e vështron atë gjatë me sytë e hirrët, deri sa ajo rrëzohet në tokë, në mënyrë tepër të çuditshme. Këtë çudinë e dytë e pashë me sytë e mi në një nga rastet kur i burgosuri, trim i çartur, siç ishte Adem Allçi, gjithmonë i uritur, sa herë zemërohej dhe revoltohej me njerëzit e komandës, hipte në tarracën e banjave në mes të oborrit rrethuar nga muri i lartë 12 m., mbi të cilin rrinin si kurorë gjembaçët e fabrikës së Kavajë, nuk zbriste prej andej pa iu realizuar kërkesat që paraqiste. Përleshej me policët, gjakosej me ta, por tarracën nuk e lëshonte. Ndërsa kur i afrohej Ali Kurti, pasi kishte urdhëruar policët e tjerë të largoheshin nga rrethimi i tarracës çuditërisht, habiteshin të gjithë se si Ademi i llahtarshëm zbriste qetë-qetë shkallët që ia mbarte vetë kapter Aliu deri aty, ecte para këtij që çoç i thoshte me zë të ulët dhe pa kërcënime, deri sa kyçej në dhomën e vet, ndërsa famëziu vazhdonte shërbimin, sikur të mos kishte ndodhur asgjë…

Kisha dëgjuar që sa herë Adem Allçi i çartur, ngjitej mbi tarracë, po të mos ndodhej Ali Kurti në shërbim, dërgonin njerëz për ta marrë atë në shtëpi…

Një rast ndodhesha në birucë… Kisha pesëmbëdhjetë ditë që vuaja nga uria dhe të ftohtit, në dimrin e paharruar të vitit 1975. Në birucën përbri meje, nga e djathta, ndodhej Koço Tashkoja, vëllai i Tefta Tashkos, këngëtares së famshme, njeriu më i rëndësishëm i themelimit Partisë Komuniste në Shqipëri, më 1941, i pleqëruar, i cili rënkonte nga dhimbjet dhe të ftohtit, ndërsa në krahun tjetër kisha Gjin Markun, një nga gjeneralët kryesorë të luftës nacional-çlirimtare, siç e quanin komunistët, i cili nuk pushonte së bëri talim, duke kënduar pa u lodhur internacionalen e tyre… Për shkakun e këtyre, të dyve, Aliu më kishte lidhur dy herë në hallkat e hekurave të ngulur në mur, pse bërtisja për Koçon që e linin të vuante në birucë nga të ftohtit dhe uria, ndërsa qortoja gjeneralin e famshëm me zë të lartë për të mos e kënduar më atë dreq kënge, që i frymëzonte torturuesit për të na shtuar vuajtjet më tepër…

Ndonëse nuk isha rraskapitur ende deri në fazën që të flisja me vete, apo të shikoja nëpër muret e birucës figura njerëzish të vdekur e fantazma… siç ndodhte zakonisht me të gjithë të burgosurit politikë që vuanin dënimet ekstra në birucat e akullta të Burrelit, si në rastin tim, Koço Tashkos e Gjin Markut, ngaqë rregullorja për dënime të tilla ishte e pamëshirshme; që jepeshin kastile në palcën e dimrit për t’i torturuar armiqtë sa më shumë në birucat që kishin formën e gjashtëkëndëshit, me beton e mur të akullt…me një dritare të ngushtë mbi kokë, ku natën vegullonte e varur një llambë e nxirë nga tymrat e cigareve dhe pezhishkat e merimangave, ishin gjithçka që mund posedonte një njeri në “Siberinë” e krijuar nga sivëllai për të torturuar vëllanë e racës së vetë…

Çdo vaktë në biruca pritej me padurim për të kollofitur lëtyrën që sillte komanda dhe një copë bukë të përtharë ose të mykur. Pas kësaj përpirje, që s’të ngopte kurrë, sa hap e mbyll sytë, merrje edhe një cigare nga të tuat të cilat i ruante polici para derës së birucës. (Nga përjashta, kuptohet ).

Një ditë që Ali Kurti ishte në shërbim, për vaktin e mëngjesit, më kishte dhënë një letër cigareje dhe duhan, aq sa mendonte ai se ishte mjaftueshëm për kapacitetin e letrës që unë do të dridhja. Më kishte dhënë edhe dy fije shkrepëse, me qëllim që, nëse nuk do të ndizte njëra, të më shërbente tjetra. Për fat, e ndeza duhanin me shkrepësen e parë. Edhe në drekë, sipas rregullit, Aliu më dha prapë një letër cigareje dhe një puqër duhan sa ç’e mendonte ai se duhej. Më dha edhe dy fije shkrepëse, sepse kapakun me zhivë e mbanim brenda në birucë. I thashë sinqerisht, pa prapamendim se nuk më duheshin dy fije shkrepëse, ngaqë më kishte mbetur njëra, e mëngjesit. Ai më vështroi me vëmendje e, kur pa fijen e shkrepëses që e mbaja në dorë, u ul poshtë, mori tufën e letrave që kishin mbetur dhe një grusht duhan dhe m’i dha të gjitha, së bashku me fijet e shkrepëses së zbrazur…

Dhe iku.

Mbeta i çuditur nga veprimi i tij, të them të drejtën më futi në mendime, por nuk e vrava shumë mendjen, sepse, në çast m’u kujtua rasti i tij edhe me Adem Allçin…

Thashë me vete :

“Sa do kriminel qenka njeriu, gjithsesi, ardhka një çast dhe u bëka… i besueshëm. E mposhtka, siç duket, edhe atë e vërteta dhe

e ndershmja…”

Kjo që tregova më lartë s’ ka nevojë, mendoj unë, për t’u betuar nëse është e vërtetë apo jo. Ka plotë të jetuar nga ajo kohë dhe ai vend, madje edhe vetë Adem Allçi, që është i gjallë, i tregon këto gjëra po njëlloj siç i tregoj unë…

Nuk është qëllim im, për të çuditur lexuesin pikërisht me historitë e pa treguara. As për të mallëngjyer nostalgjikët e “trimave” të luftës për fitoren e komunizmit në Shqipëri, siç i ka treguar dhe i tregon sot e kësaj dite rrëfimtari i “Heronjve të Heshtur”, Mark Dodani… Mua më ngjall krup sjellja dhe mënyra se si sillen dhe flasin sot, në demokraci, bijtë e nipërit e “Heronjve të Heshtur…” ndaj viktimave të komunizmit, duke e krahasuar sjelljen e tyre, qoftë edhe me një polic të rëndomtë, kriminel, siç ishte në diktaturë, Ali Kurti …

Sophie Boisvert Levesque, ishte ushtare kanadeze që shërbeu në Kosovë gjatë luftës së fundit, megjithatë, për të Kosova u bë shumë më tepër se një zonë lufte, kurse kosovarët ishin shumë më tepër se refugjatë e të përndjekur.

Ajo tregon në detaje përjetimet e saj gjatë dhe pas mbarimit të misionit të saj në Kosovë dhe për mënyrën se si fëmijët kosovarë, e ndryshuan jetën e saj përgjithmonë…!

Më poshtë gjeni rrëfimin e saj të plotë.

Dëshmia e Sophie Boisvert Levesque:

I jam bashkuar Ushtrisë Kanadeze, në vitin 1990, kur isha 18 vjeçare, me pritshmërinë që një ditë do të dërgohesha diku në botë, për të ndihmuar. Zgjodha të krijoja familje në një moshë të hershme, vajzën e linda kur isha në moshën 20 vjeçare dhe djalin tim të parë, në moshën 23 vjeçare.

Prandaj, nuk pata mundësi të shërbeja diku, para se të bashkohesha në “408 Tactical Helicopter Squadron in Edmonton”, Alberta, Kanada.

Në fillim të vitit 1999, na thanë të bëheshim gati, sepse do të vendoseshim në Kosovë. Kushërira ime erdhi që të kujdesej për fëmijët e mi dhe unë atë kohë, fola me majorin, për t’u siguruar se do të vija. Kjo ishte ëndrra ime dhe me lajmet që na vinin nga Kosova, e dija se ishte koha të ndihmonim.

Supozohej që të niseshim në fund të qershorit të vitit 1999, por për shkak të zgjedhjeve në Greqi (atje do të merrnim kamionin tonë dhe pajisjet tjera), u detyruam të niseshim më herët. Përfundimisht e lamë Greqinë më 8 qershor.

Atë kohë, për mua çdo gjë ishte, aksion, ngazëllim dhe aventurë. Kur vjen nga një vend i qetë dhe nuk ke pasur mundësi ta shohësh asnjëherë luftën në sy, të duket sikur diçka e re.

Kur mbërritëm në Greqi, dëshiruan që ne të largoheshim që nga dita e parë. Nuk na deshën atje gjatë zgjedhjeve, prandaj i shkarkuam pajisjet dhe prisnim anijet, që të arrinin me kamionët tanë.

Posa i morëm të gjitha gjërat, u vendosëm në Maqedoni. Derisa po linim Greqinë, kishte shkrime grafitë kudo, me parulla, në të cilët shkruhej: “Kthehuni në shtëpinë tuaj, vrasës”, “U kthefshi në arkivole”.

Qëndruam në Maqedoni për disa javë, përpara se të vendoseshim në Kosovë. Nuk më kujtohet data e saktë, por nuk do ta harroj kurrë, se çfarë kam parë atë ditë. Të shohësh refugjatët dhe shkatërrimet në lajme, është gjë e keqe, por ta shohësh atë me sytë e tu, është e tmerrshme. U ndamë në grupe.

Të fluturoja mbi tërë ato shkatërrime, ishte zemër-thyese. Burra, gra e fëmijë, që lëviznin nëpër kampet e refugjatëve. Tenda të bardha të vogla, varre masive, shtëpi të djegura….! Më shumë se një tmerr…!Për mua si kanadeze, më mbeti e shkruar në zemër përgjithmonë. E kjo ishte, vetëm dita e parë.

U vendosëm në Kosovë, afër Gllogocit (tashti Drenas), në një kamp 1 kilometër katrorë, që do të bëhej shtëpia jonë, për pesë muajt e ardhshëm, gjatë shërbimit tonë atje. Posa aterruam, fëmijët u afruan afër telave dhe na kërkuan ushqim. Një prej nesh, kishte bonbone dhe çokollata dhe ua dha atyre.

Një nga fëmijët, më pyeti se pse nuk po buzëqeshja. Përgjigja ime ishte e shkurtër dhe e thjeshtë: “Më jep pak kohë, derisa ta përpijë tërë këtë gjendje”. Instinkti i nënës, që ndodhej brenda meje, u lëndua shumë. Atë botë, e ardhmja ime, po ndryshonte.

Gjatë ditëve në vijim, në shtëpinë tonë, që e krijuam larg shtëpisë sonë të vërtetë, erdhën dy policë ushtarakë dhe po kërkonin një udhëheqëse grua, për t’u marrë me fëmijët refugjatë, dhe më pyetën, nëse doja të bëhesha unë lidere e tyre.

Meqë i dua fëmijët, i doja edhe në atë kohë, si dhe dëshiroja të bëja diçka të mirë, pranova menjëherë. Shefi im i ushtrisë më dha leje që të shkoja me ta një herë në javë.

Dita e parë që vizitova fëmijët, ishte pak e çuditshme. E çuditshme sepse ata, kishin sy të mëdhenj dhe të pikëlluar, e nuk dinin çfarë të prisnin, megjithatë ishin gati.

Ne i fotografuam të gjithë fëmijët dhe në to dukeshin si kur të burgosur lufte. Pa buzëqeshje, fytyra të drejta dhe shumë të pasigurt. Kurse, për mua, ishte fillimi i një rrëfimi dashurie, të përjetshme.

Ata 21 fëmijë, u bënë të mitë. Ishin të çiltër dhe inteligjentë. Unë nuk isha trajnuar asnjëherë më parë dhe nuk dija edhe aq nga veprimet, që duhej të bëja me fëmijë, por bënim aktivitete të ndryshme. Një ditë u thashë fëmijëve, të vizatonin se çfarë do të bëheshin kur të rriteshin.

Në Kanada, kjo ishte një pyetje e zakonshme. Kur i pyesje fëmijët kanadezë, ata donin të bëheshin policë, zjarrfikës, mësues. Por, nga fëmijët e mi kosovarë, mora një shikim të trishtë. Dy prej tyre, më dhanë përgjigje, kurse të tjerët, nuk e dinin.

Erdha në përfundimin se; kur nuk e di nëse do të jesh nesër, nëse do të kesh çfarë të hash, kur shtëpia jote, nuk ka çati, ajo se çfarë do të bësh, pas 20 vitesh, është plotësisht e parëndësishme.

Çdo javë më jepnin lule dhe biskota. Sa herë që i mbaja lulet, më vinte një ndjesi çlirimi, sepse edhe një ditë, fëmijët e mi kishin shpëtuar nga minat dhe do të kisha më shumë kohë t’i doja.

Isha e mrekulluar nga fakti, se sa pak kishin ata fëmijë dhe sa shumë donin t’i ndanin gjërat me mua. Nuk munda t’i merrja lulet me vete, por asnjëherë nuk i kam hedhur dhe nuk i kam ngrënë çokollatat e dhuratat tjera, që mora. Madje, i ruaj ende. Po të mos i ruaja, do të më dukej sikur po shkatërroja, lidhjen me fëmijët.

Dy nga vajzat e mia, një ditë më erdhën me dy kukulla. Donin t’ia jepnin vajzës sime. Përmes përkthyesit, u thashë që, me shumë gjasë, vajza ime, kishte më shumë kukulla, kështu që do të ishte më mirë, t’i mbanin.

Nuk do ta harroj asnjëherë, përgjigjen e tyre. Ato po m’i dhuronin ato kukulla, për ta falënderuar vajzën time, që e kishte ndarë nënën e saj me to, për gjashtë muaj.

Ditët e mia u bënë më të lumtura, kur ishim në gjendje të shihnim dritat, që po ktheheshin në fshatrat përreth. Kur shihnim se jetës së tyre, po i kthehej realiteti, ishte një ngushëllim për mua dhe shumë njerëz të tjerë.

Fëmijëve më në fund, po u kthehej buzëqeshja. Më kujtohet se nuk ishim të lejuar për të dhënë ilaçe apo, ndonjë gjë tjetër, për njerëzit rreth nesh, por ne e bëmë.

Një nga fëmijët e mi, erdhi njëherë në tendë dhe më kërkoi. Nëna e tij kishte një dhimbje të fortë dhe nuk mund të shkonte tek dentisti. E takova dentistin tonë dhe i tregova të vërtetën, se kisha nevojë për ndihmë, porse ilaçi, nuk ishte për mua, e ai prapëseprapë më ndihmoi. Ishte mashtrim, por nuk mund të rrinim pa bërë asgjë.

Pastaj, njëra nga vajzat e mia, kishte lytha në duart e saj. Unë e kisha një të tillë, kështu që kisha mundësi, të merrja ilaçe. Ia dhashë asaj. Përkthyesi ynë më ndihmoi, t’ia shpjegoja asaj se si ta përdorte atë. Ne i thamë asaj, që ta përdorte çdo ditë pas dushit.

Për ne, një dush në ditë, ishte normale. Ajo më shikoi dhe më tha që ajo, nuk mund ta bënte dush çdo ditë, kështu që ne i thamë të lante duart me kujdes çdo ditë dhe pastaj ta përdorte ilaçin që i dhamë.

Ishim dy botë plotësisht të ndara, sepse neve kurrë, nuk na u desh t’i mbijetonim asnjë lufte. Po më mungonin shumë fëmijët e mi, por e dija se duke i ndihmuar fëmijët kosovarë, edhe ndarja kishte vlerë.

Takimi i fundit ishte shumë i vështirë. Ne ishim renditur në rresht, për të thënë lamtumirën dhe i shtrënguam duart. Unë isha gruaja e vetme dhe ndodhesha në fund të rreshtit.

Fëmijët filluan të qajnë para meje dhe unë i mora në krahët e mi. Kjo po e ngadalësonte procesin, por isha aq e lënduar, sa nuk kisha zgjidhje tjetër, pos t’u thosha lamtumirë, në atë formë.

Ferri filloi kur u ktheva në shtëpi. Unë nuk dija të bëhesha nënë për fëmijët e mi dhe isha e frikësuar, për ata që lashë prapa. Për mua lufta nuk mbaroi sepse, isha në shtëpi dhe kisha frikë se ata ishin lënduar, ose në rastin më të keq, fëmijët e mi, ishin vrarë.

Para se të largohesha, i dhashë adresën time të gjithë fëmijëve, që të mund të shkruanin. Isha në një periudhë shumë të errët të jetës sime, kur mora një letër, nga Labinoti im i vogël.

Unë kurrë nuk iu përgjigja letrës së tij dhe pendohem për këtë gjë. Të gjitha kontaktet u ndërprenë, për 19 vitet e ardhshme. Doja të dija, por isha shumë e frikësuar, nga përgjigjja që mund të merrja. Kështu m’u shfaq një çrregullim stresi post-traumatik dhe nuk kam qenë kurrë më në gjendje, të jem e njëjtë me fëmijët dhe familjen time.

Çdo ditë, çdo javë, pa i treguar familjen time, po mendoja për 21 fëmijët e mi, fëmijët e mi nga Kosova. Më është dashur një kohë e gjatë, për të mbledhur guximin, për të bërë diçka. Unë isha luftëtare krenare dhe e fortë atje, por u ktheva, u bëra një person i pafuqishëm dhe i mërzitur.

Më 8 qershor 2018, i thashë vetes mjaft! Postova në një grup të cilit, i isha bashkuar disa javë më parë, “Young People of Kosovo” dhe kërkova ndihmë prej tyre, për t’i gjetur fëmijët. Kam ndjenjën sikur i gjithë vendi, më ndihmoi, të gjithë ishin të gatshëm.

Një polic kishte shkuar derë më derë në Drenas, për të gjetur informacion. Disa më thirrën, të tjerët më shkruan, por u deshën vetëm 72 orë, për t’i gjetur të gjithë gjallë dhe mirë.

Kosova është si shtëpia ime e dytë. Kam kontaktuar me fëmijët e mi, përmes internetit, por dua t’i marr në krahë përsëri dhe të mos i lë më kurrë të më ikin.

Ndjehem sikur i kam dhënë ata për adoptim dhe tash i kam gjetur vite më vonë. Unë e di se ata kishin prindër, familje dhe dashuri, por më kishte lënë një plagë të pashërueshme tek unë, fakti nuk e dija se çfarë kishte ndodhur me ta…!

Fëmijët e mi biologjikë, duhet të më falin. Unë nuk isha një nënë e mirë për ta, për shkak të asaj që po ndodhte në kokën dhe zemrën time. Por, tani unë jam e plotë përsëri. Kam familjen time këtu dhe familjen time atje. Po e lë prapë shtëpinë, për t’u kthyer në shtëpinë time të dytë, në Kosovë.

Shumë prej kosovarëve, më falënderojnë për kontributin tim dhe më trajtojnë si heroinë, por heronjtë e vërtetë, jeni ju. Ju përjetuat dhe i mbijetuat një lufte të tmerrshme. Falënderimi më i mirë për ne, është që t’ju shohim juve teksa, përparoni në jetë. Jam krenare me të gjithë ju. Memorie.al

1854 – 1909

1858 Kisha Katedrale Shkoder

Fakte historike: Në vitin 1856 vijnë në Shkoder pesë austriakë, per me bisedue me sundimtarin turk dhe ikin pa u marrë vesh prej askujt bisedimet e zhvillueme në Shkoder.

Edhe nga Stambolli po atë vit, vjen një i derguem me bisedue me konsullin austriak në Shkoder. Ai u takue me Ipeshkvin e Shkodres dhe Pashen.

Në vitin 1858 hidhet Guri i Parë i Kishës Katedrale të Shkodres (Kisha e Madhe Shkoder, ma e madhja në Ballkan).

Në vitin 1854 Kushë Micja lejohet me hapë shkollë per vajza.

Asht viti 1859, kur themelohet Seminari Papnor i Shkodres. Në Gusht të vitit 1861, Françeskanët ndertojnë Kuvendin e tyne në Shkoder.

Lejohen me u botue librat e Don Ejëll Radojës, të gjithë me karakter kombtar e historik, në gjuhen shqipe.

Në shkurt 1867, Shkodra bahet Seli Argjipeshkvnore.

Me 1 Shtator 1871 zhvillohet Konçili i II Shqiptar.

Në Tetor 1874, hapet shkolla e parë laike në Shirokë, prej Don Zef Ashtës, ku mësohet gjuha shqipe dhe aritmetikë. Shkolla u hap në shtëpinë e Tom Mark Radovanit.

Në Shkurt 1878, Malet e Veriut protestojnë kunder qeverisë Athinës, per çeshtjen e Epirit.

Në 1899, Abati i Mirditës Imz. Preng Doçi krijon në Shkoder Shoqninë Letrare “Bashkimi”.

Në vitin 1902 Shkolla Françeskane e drejtueme nga At Gjergj Fishta, jep mësimet në gjuhen Shqipe.

Në vitin 1903 Shoqnia “Agimi” në Shkoder, fillon botimin e librave me Alfabetin e vet.

Në vitin 1908, Shkodra dergon në Kongresin e Manastirit At Gjergj Fishten, Don Ndre Mjedjen, Luigj Gurakuqin, Mati Logorecin dhe Hilë Mosin, ku aprovojnë Alfabetin e Gjuhës Shqipe të krijuem nga At Gjergj Fishta.

Po në Shkoder, formohet klubi “Gjuha Shqipe”.

Në vitin 1909 në Shkoder dalin gazetat “Koha” e “Bashkimi”, me karakter letrar e Atdhetar.

Shenim F.R.: (Datat dhe faktet janë marrë nga studjuesi shkodranë Mësuesi Gjush Sheldija.)

Ndihma e madhe e Austro – Hungarisë nder këto vite edhe sot, asht e pakjartë dhe shumë e errtë e shkrueme nder libra.

Shqiptarët vazhdojnë mos me shkrue Historinë si asht n’ fakt!

          Melbourne, 13 Qershor 2024.

Më 10 qershor 1878 u mbajt Kuvendi i Prizrenit, i cili shpalli formimin e Lidhjes së Prizrenit. Punimet e këtij kuvendi u drejtuan nga Iljaz pashë Dibra, ndërsa programi politik ishte hartuar nga ideologët e kombit shqiptar si Sami Frashëri, Pashko Vasa, Abdyl Frashëri, Jani Vreto, Zija Prishtina e të tjerë. Lidhja e Prizrenit përbën organizatën e parë politike dhe ushtarake të mbarë kombit shqiptar.

Lidhja e Prizrenit duhej të zgjidhte tri detyra kryesore që përbënin shqetësim për të gjithë shqiptarët. Së pari, të kundërshtonte copëtimin e trojeve etnike të banuara nga shqiptarë, siç ishte parashikuar në Traktatin e Shën Stefanit dhe në Kongresin e Berlinit në vitin 1878. Së dyti, të realizonte bashkimin e trojeve shqiptare në një vilajet të vetëm në kuadër të Perandorisë Osmane.

Së treti, të dëshmonte në mbarë opinionin publik evropian se shqiptarët ishin një komb i veçantë në Ballkan pavarësisht ndryshimeve fetare. Komiteti Kombëtar përbëhej nga tre komisione: Për çështjet e Jashtme u ngarkua Abdyl Frashëri, për çështjet e Brendshme u ngarkua Shaban Prizreni dhe për çështjet Financiare ishte Sulejman Vokshi. Komiteti Kombëtar krijoi nënkomitete krahinore në tre vilajetet kryesore shqiptare që rrezikonin të copëtoheshin. Nënkomiteti i Lidhjes së Prizrenit për vilajetin e Janinës dhe funksionari i lartë i shtetit osman Abedin Pashë Dino, me veprime të shkathëta diplomatike penguan aneksimin nga Greqia të krahinës së Çamërisë.

Nënkomiteti i Shkodrës organizoi trupa vullnetare shqiptare nën drejtimin e Ali Pashë Gucisë dhe Hodo beg Sokoli, të cilat u shkaktuan humbje të rëndë forcave malazeze të drejtuara nga Mark Milani. Shqiptarët arritën të mbronin me gjak Plavën, Gucinë, Hotin dhe Grudën. Të gëzuar për fitoret e arritura, shqiptarët shprehën vendosmërinë që të mos lëshonin qytetin e Ulqinit.

Nën presionin e flotës ndërkombëtare të Fuqive të Mëdha dhe të rrethuara nga trupat osmane dhe malazeze, komandanti osman Dervish Pasha theu më në fund qëndresën e shqiptarëve dhe më 26 nëntor 1880, Ulqini iu dorëzua forcave malazeze. Rezistenca e shqiptarëve kundër Portës së Lartë vijoi edhe më pas. Në muajin maj 1881 pas një numër arrestimesh të drejtuesve të saj dhe persekutimi të popullsisë shqiptare, Lidhja e Prizrenit, u shtyp nga Porta e Lartë.

VULA E LIDHJES SË PRIZRENIT

Droja e shqiptarëve se mos territoret e tyre do të ndaheshin mes Malit të Zi, Serbisë, Bullgarisë dhe Greqisë i mbushi me zell për të bërë qëndresë. Në traktatin e parë të pasluftës, në Shën Stefan, u nënshkrua dorëzimi i disa territoreve të Perandorisë Osmane, ndër to edhe territore të banuara nga shqiptarë. Perandoria Austro-Hungareze dhe Britania e Madhe e bllokuan marrëveshjen, duke qenë se do t’i jepte Rusisë pozicione kyçe në Ballkan, duke prishur kësodore peshoren e fuqive. Për ta zgjidhur këtë çështje, një konferencë paqeje u mbajt po atë vit në Berlin. Krejt situata çoi në organizimin e shqiptarëve me këshillimin e Stambollit në këshilla vendorë për të mbrojtur territoret e banuara nga shqiptarët.

Të nxitur nga rrethanat, në dhjetor të 1877-s Abdyl Frashëri organizoi Komitetin e Stambollit – anëtarët bënë një mbledhje të përgjithshme majin e 1878-s. Më 10 qershor 1878 përfaqësues nga paria shqiptare e Vilajetit të Kosovës u mblodhën në xhaminë Bajraklie të Prizrenit për të ngritur një platformë si kundërpërgjigje ndaj vendimeve të marra në Traktatin e Shën Stefanit. Në mbledhjen e parisë më 18 qershor u radhitën qëndrimet e mbajtura në një shkresë të vendimeve quajtur Kararnamé, që u firmos nga 47 përfaqësues të kazave të vilajetit, ku në krye janë firmat e Iljaz pashë Dibrës dhe Abdullah pashë Drenit. Po atë ditë paria e Shkodrës i telegrafoi shtabit të Lidhjes se do t’i bashkohej lëvizjes dhe se së shpejti do të dërgonte delegatët.

Më 23 qershor do të ishin të pranishëm krejt delegatët e qyteteve shqiptare në Prizren. Më 30 qershor u paraqitën edhe delegatët e Shkodrës me Jusuf agë Sokolin me një delegat të Podgorica dhe 7 krenë prej Malësie. Në Kararnamé u dokumentua vullneti nistor i organizimit, ku flitej për tërësinë territoriale të perandorisë dhe t’u rikthehej status quo-ja e para Luftës Ruso-Turke. Synimi kryesor ishte mbrojtja ndaj rreziqeve të menjëhershme, lakohej mbrojtja e Dinit, Devletit dhe Vatanit, mosnjohja e Bullgarisë dhe rikthimi me armë i territoreve të pushtuara nga Serbia dhe Mali i Zi nëse nuk do t’i dorëzonin me vullnet të lirë. Delegatët ngritën një organizim, Lidhjen e Prizrenit, që kishte fuqinë të vendoste taksa dhe të mobilizonte një ushtri. Pas një mbledhjeje, Lidhja u organizua në tre komitete, për Punët e Jashtme, për të Brendshmet dhe për Financat.

Komisioni i Punëve të Jashtme përbëhej nga Abdyl bej Frashëri me bashkëpunëtorët Shaban bej Pejën, Galip bej Shkupin dhe Asaf efendi Manastirin. Ky komision merrej me dërgesat e lutjeve dhe protestave ndaj Kongresit dhe me korrespondencën me filoshqiptarët e me shqiptarët jashtë atdheut. Komisioni i Punëve të Brendshme përbëhej prej Haxhi Shabanit nga Prizreni, myderrizit të Shkupit Qorr Abdyl Efendiut, Mahmut Qypërliut dhe Esat pashë Tetovës. Merrej me administrimin e territorit, mbajtjen e qetësisë, mbledhjen e ushtrisë vullnetare dhe kishte fuqi zbatuese. Komisioni i Financës përbëhej nga Sulejman agë Vokshi, Zija bej Prishtina, Shefik bej Gjilanit dhe dy të tjerëve, të cilët nuk dihen. Kujdeseshin për mbledhjen e fondeve për armatimin e ushtrisë dhe furnizimin e saj. Këta komisione funksiononin vetëm në kohë të mbledhjes së përgjithshme.

Detyrat e tyre i mbikëqyrte Dega lokale e Prizrenit që kryesohej prej Ymer efendi Prizrenit. Lidhja në korrik u nda në komitete, të cilat kishin dy degë madhore: e veriut me qendër në Prizren dhe e jugut. Dega e Prizrenit drejtohej nga Iljaz pashë Çoku me përfaqësues nga Kërçova, Tetova, Prishtina, Mitrovica, Vuçitërna, Shkupi, Gjilani, Manastiri, Dibra dhe Gostivari. Komisioni i Degës së Shkodrës përbëhej kryetarit Daut efendi Boriçit, Selim efendi Çoba, Shaban beu i Bushatllinjve, Haxhi agë Lohja, Selim agë Gjyrezi, Et’hem agë Kazazi, Ibrahim efendi Dragusha, Ibrahim Idriz Hoxha, Osman Bekteshi, Filip Çeka, Ndrekë Shiroka, Gjon Muzhani e Zef Simoni. Për këtë degë, Et’hem agë Kazazi qëndronte gjithnjë në Prizren. Dega e jugut që kishte mbajtur një takim po të tillë në Gjirokastër, drejtohej prej Abdyl Frashërit dhe përbëhej prej përfaqësuesve të Kolonjës, Korçës, Artës, Beratit, Pargës, Gjirokastrës, Përmetit, Paramithisë, Filatit, Margëlliçit, Vlorës, Tepelenës dhe Delvinës.

Në këto vise lëvizja mbështetej më shumë tek elementi mysliman, për arsye se elementi ortodoks ishte më së shumti nën ndikimin grek. Nga ana tjetër, në veri myslimanët me katolikët ishin bërë palë për synimet e Lidhjes. Të dy komitetet hynin në kontakt me njëri-tjetrin nga njerëz të besuar që piqeshin në Elbasan.

ÇËSHTJA E VISEVE SHQIPTARE NË KONGRESIN E BERLININ

Mbasi u hap Kongresi i Berlinit më 13 qershor, dega e Lidhjes me pëlqimin e vilajetit të Shkodrës dhe Sanxhakut të Dibrës, vendosën me i nisë një telegram Kongresit me lutje që Tivari, Shpuza, Podgorica t’i mbeteshin vilajetit të Shkodrës. Telegrami u nënshkrua prej 500 vetëve në Shkodër, nga të cilët më të rëndësishmit ishin: Daut efendi Boriçi në cilësinë e kryetarit të degës, Jusuf agë Sokoli, Selim agë Gjyrezi, Filip Suma, Gjon Muzhani, etj. Memorandumi nuk u përfill nga Kongresi, që ua njohu kërkesat Serbisë dhe Bullgarisë ndaj territoreve të lëshuara nga Perandoria Osmane krahas kërkesave shqiptare.

Kancelari prusian, Bismark, e çmoi Ballkanin si pjesë e Çështjes Lindore se “i gjithi nuk ia vlen as sa eshtrat e shëndetshme të një granadieri të vetëm pomeranez”. Qëndrimet e Lidhjes u përkrahën po ashtu edhe nga kolonia shqiptare e Stambollit, e përbërë prej nëpunësish të mëdhenj dhe të vegjël, të cilët më 20 qershor 1878 i nisën një memorandum ministrit të Punëve të Jashtme të Perandorisë Austro-Hungareze, kontit Andrassy. Në memorandum i luteshin që të kishin parasysh të drejtat shqiptare. Pjesë nga memorandumi ku kërkohej përparimi i synimeve kombëtare: «Populli shqiptar i frymzuem prej traditave dhe interesave të tij do dhe dëshiron, të jetojë në gjinin e perandorís nën skeptrin e Madhnis së Ti Sulltanit dhe nuk pranon në asnji mënyrë që të jetë i damë prej saj.

Mbas vendimeve të Shin Stefanit, mënyra e administrimit të mbrendshëm do të ndryshojë e në kët rasë populli shqiptar pa i cënue të drejtat e përjetshme të sovranitetit të Madhnis së Tij Sulltanit kërkon që të formohet për kët qëllim nji komision i përbâmë prej Shqiptarësh, i cili nën mbrojtje e Ti të naltë dhe me pëlqimin e Portës së Naltë të studiojë formën e përshtatshme dhe të ndalojë institucionet e reja lokale duke u a përshtat karakterit, zakoneve dhe nevojave të vendit. Më 21 qershor, ish-deputeti i Podgoricës në Mexhlisin Osman, Jusuf Efendiu u drejtoi një telegram fuqive të mëdha dhe një Kongresit që Podgorica t’i mbetej Perandorisë Osmane. Rilindasi Jeronim de Rada i dërgoi një letër kryeministrit britanik, lordit Beaconsfield me të cilën i lutej që të interesohej për të drejtat shqiptare.

REZISTENCA USHTARAKE

Marshalli osman Mehmed pashë Maxharri, pjesë e delegacionit osman në Kongresin e Berlinit, u caktua të mbikëqyrte përcaktimin e kufijve të rinj në viset veriore shqiptare, përkatësisht kazanë e Gucisë. Me të vajtur për të përcjellë lajmin e ardhur nga Stambolli, ana më e bindur e Lidhjes i kërkuan që të largohej, mirëpo ra mik tek kryetari i degës së Lidhjes në Gjakovë, mikut të tij Abdullah pashë Drenit. Ndodhia u përshkallëzua ngaqë Abdullah Pasha nuk e dorëzonte dot mysafirin, si pasojë u rrethua dhe u vranë të dy pashallarët në atë që njihet si Aksioni i Gjakovës.

Kjo gjakderdhje mbahet si veprimi i parë ushtarak i Lidhjes kundër nismës së dorëzimit të një territori të banuar nga shqiptarë. Fuqitë e Lidhjes u përplasën me njësitë malazeze nga tetori i 1879 deri në janar të 1880 në Plavë e Guci, me në krye Ali pashë Gucinë. Pas qëndresës për lëshimin e atyre viseve, u mendua t’i jepej Malit të Zi një rrip toke buzë lumit Cem sipas kompromisit i Kortit, delegat i Italisë në Kongres. Porsa u mor vesh ndërrimi i Plavës dhe Gucisë me Hotin, 2/3 e Grudës dhe stane e kullota të Kelmendit, bajraktarët e viseve i dërguan lutje konsullit austro-hungarez në Shkodër.

Me datën 11 prill 1880 në një mbledhje Dega e Lidhjes në Bibliotekën e Pazarit u vendos mbyllja e Pazarit dhe u lajmërua populli të ishte gati për luftë. Më 22 prill komandanti i ushtrisë së Tuzit, Haxhi Osman Pasha, ndoqi urdhrin e dorëzimit të territoreve ndaj malazezëve, por u shpërndau fishekë e armë vullnetarëve shqiptarë. Nga Shkodra u mobilizuan 1500 burra të armatosur, të drejtuar nga Hodo Begu dhe më pas iu shtua kapidani Preng Bibë Doda. Beteja e parë mes forcave u zhvillua te Ura e Rrzhanicës. Pas qëndresës së radhës, Fuqitë e Mëdha ripërcaktuan lëshimin e territoreve duke i dhënë Malit të Zi, Ulqinin me rrethet e tij deri në Bunë. GSH

Trupat ushtarake ruse në Sllatinë, më 12 qershor 1999.