Aqif Selimi, 83 vjeçar, ish – adjutant dhe bashkëpunëtor i ngushtë i Mustafa Gjinishit, në një emision televiziv, në Elbasan, tregonte se, në operacionin e dimrit, pas shpartallimit të forcave partizane nga gjermanët, Shtabi i Përgjithshëm i NÇ. dha urdhër që të gjithë partizanët e çetave të ktheheshin nëpër shtëpitë e tyre, (me leje), për t’u rikthyer në një kohë të pacaktuar, vetëm kur do ta shikonte të përshtatshme Shtabi i Përgjithshëm, në ilegalitet. Unë, thotë Aqif Selimi, isha gjithë kohën prapa Mustafa Gjinishit, i cili komunikonte me të gjitha forcat ushtarake kundra pushtuesve. Me ballistët, zogistët, me këshilltarët anglezë dhe kryesisht me Shtabin e Përgjithshëm të Nacional-çlirimtares. Ai nuk ishte komunist, ishte atdhetar dhe luftonte për çlirimin e vendit nga okupatorët.

Në konferencën e Labinotit bëri atë që, deri më sot nuk ka guxuar njeri nga pjesëmarrësit që ta tregojë. Për shkak të ndërhyrjes së Mustafajt, gjatë kohës që zhvillohej konferenca, ajo u ndërpre gati një çerek ore. Ndodhi, ndërkohë që Ymer Nishani, po lexonte rezolutën me tre pika, e cila thoshte se:

1) Shqipëria shpallet Republikë.

2) Ndalohet kthimi i Mbretit Zog në Shqipëri.

3) Shqipëria njeh kufijtë e vitit 1939…

Mustafai thërret nga mesi i sallës:

– Stop!… Stop!

Gjithçka në Sallë u mpih…

Ai i drejtohet Enver Hoxhës, me gisht:

– Po ty kush ta ka dhënë të drejtën ta shesësh Shqipërinë, mor’ tradhtar,… të pranosh kufijtë e saj të përgjysmuar, ë? Ndërkohë, ndërhyn Mehmet Shehu kundra Mustafait, duke e akuzuar për “shovinist”!…Ky, nxjerr koburen dhe i përgjigjet menjëherë… Edhe Mehmeti nxjerr të tijën me shpejtësi. Ishin trima të dy…

– Ti, kriminel, mbylle gojën!- i thotë Mustafai…Sepse je i dënuar me vdekje, për vrasjen e 80 myzeqarëve të pafajshëm… Por, çfarë t’u bëj këtyre unë … Dhe drejtohet nga Mugosha, Meladin Popoviçi dhe Myslim Peza… Ndërhyjnë të gjithë për të zbutur gjakrat., Ndërkohë, Mustafai priti që ta përkrahnin delegatët e tjerë, sidomos Koço Tashko dhe Sejfulla Malëshova. I kishte shumë miq. Por ata nuk u ndjenë… Mustafa Gjinishi u largua nga konferenca i zemëruar, gati me të gjithë…

Konferenca miratoi vendimet e shpallura, sipas interesit të serbëve, që e kishin organizuar atë…

Ai priti sa mbaroi konferenca dhe iu derdh Myslim Pezës, tek i cili kishte mbështetje dhe besim të madh, : – A u binde tani… se ata të gjithë janë kundra Shqipërisë…se po realizojnë ëndrrën serbe për të zhvatur Kosovën? Nga shënimet në bllokun e Mustafait, kam lexuar me sytë e mi, tregon Aqif Selimi se Myslim Peza ishte në një mendje me Mustafa Gjinishin, por ai asnjëherë nuk e mbështeti patriotin e flaktë për çështjen e shqiptarizmës. Edhe kur, pas ca ditësh, Mustafanë e lajmëruan se transferohej për në Veri, gjoja me shërbim të posaçëm, ai e paralajmëroi Myslim Pezën, duke e bërë me dije se, transferimi i tij për në Veri po bëhej për qëllime të errëta…

– Po të gjeti gjë ty, i tha Myslimi, unë do ta çoj gjakun deri në gju të kalit… Këtë, duhet ta dinë mirë të gjithë, edhe Enveri me serbët në Shtab… Megjithatë, Mustafai e respektoi vendimin e Shtabit të Luftës, u nis në Veri. Si gjithmonë, unë, nuk i ndahesha atij asnjë sekondë, tregon 83 vjeçari. E kisha porosinë edhe nga Myslim Peza që ta ruaja Mustafanë. Sepse , thoshte ai: “ E kemi si ujin e pakët ndër shqiptarët, që luftojnë për trojet tona”… Ndodheshim në Dibër, për organizimin e forcave partizane “ që do të marshonin për çlirimin e Kosovës.”…
… Papritur Mustafanë e thërrasin për të marrë pjesë në mbledhjen e komitetit, me kuadrot e lartë të çetave dhe brigadave. Ishte 20 Shtatori i vitit 1944. Sapo mbërritëm në Maqellarë. Mes kuadrove të grumbulluar, ndodhej edhe Hysni Kapo, i cili e ftoi, dashamirësisht, Mustafanë të jepte mendimin e tij lidhur me diskutimin që po bëhej rreth personalitetit të Titos dhe fitores së popujve sllavë kundra nazifashistëve… Mustafai, i cili i kishte dëgjuar një copë herë diskutantët, flakë i kuq në fytyrë tha:

– Po si nuk ju vjen keq për popullin shqiptar, që ka 5 vjet në luftë kundra okupatorëve, për çlirimin dhe bashkimin e vendit, ndërsa juve u hapet barku për fitoren e pansllavizmit në botë… ??!!

Të gjithë ulën kokën, pa guxuar t’i përgjigjej njeri … Pas pak aty, m’u afër nesh, kaluan si në paradë Enver Hoxha me Mehmet Shehun, me gjasë po shkonin për të marrë pjesë në organizimin e brigadës së katërt. Pas tyre u nisën edhe të tjerë… Më kujtohet si tani se, menjëherë, pas Mustafait u nisën Ndreko Rino me Liri Gegën. Ai para, ata pas. Pa u futur ende mirë në pyll, u dëgjua një breshëri automatiku dhe, fill pas asaj breshërie, një partizan 17- vjeçar, duke dalë nga pylli zbrazi automatikun në ajër për të dhënë alarmin. Së pari ai iu drejtua Ndreko Rinës dhe Liri Gegës, që gjasme po dilnin dhe ata nga pylli, duke u thënë se Mustafanë e vranë… Vrapova edhe unë sapo dëgjova krismat, por ishte vonë. Mustafai dergjej i pajetë në tokë. Në trupin e tij ishte zbrazur një karikatore e tërë me fishekë. E dëgjova Liri Gegën gjithë indiferentizëm e ironike, kur pyeti djaloshin partizan:

– More, djalosh, a e pe mirë, Mustafai vdiq, apo vdiq krejt, ë?

“Kur unë isha vetëm pesëmuajshe, na morën në shtëpi, na hipën në një makinë dhe na çuan fillimisht në kampin e Beratit. Nënës i thanë që motivi i internimit ishte pikërisht babai i arratisur, i cilësuar si tradhtar i atdheut. Në këtë kamp famëkeq dërgonin familjet më elitare të vendit, dhe që ishin rrezik serioz për regjimin e asaj kohe. Kaluam muaj të tërë së bashku me nënën e vëllain. Ndërsa motra e madhe ishte e martuar me një shtetas italian dhe ajo qëndroi në Tiranë. Në kamp, nëna më ushqente me qumështin e gjirit, sepse ky ishte ushqimi i vetëm”.

Kështu shprehet në një intervistë ekskluzive për ne, Rudina Dema, e bija e kolonel Hysni Demës, ish-ushtarak i lartë i periudhës së Monarkisë së Zogut me gradën e kolonelit, i cili pasi shërbeu në funksionin e komandantit të Përgjithshëm të Xhandarmërisë Shqiptare në vitet 1943-’44, me mbarimin e Luftës, u detyrua që të largohej nga Shqipëria, duke u vendosur fillimisht në Greqi, e më pas në Belgjikë, etj., ndërsa e gjithë familja e tij, u burgos dhe u internua, deri në vitin 1991, kur dhe u shemb regjimi komunist i Enver Hoxhës dhe pasardhësit të tij, Ramiz Alia. Për të gjitha këto, etj., na njeh me intervistën e saj, Rudina Dema, njëra nga vajzat e kolonelit të njohur, me origjinë nga fshatrat e Peshkopisë.

Znj, Rudina, cila është historia e juaj dhe e familje

Unë jam e bija e Hysni Demës. Im atë ishte kolonel dhe komandant i Përgjithshëm i Xhandarmërisë Shqiptare, gjatë Luftës së Dytë Botërore. Për shkak se në vitet 1944-1945, u organizuan disa kryengritje të armatosura antikomuniste, sidomos në zonat veriore, dhe një prej tyre edhe në Dibër, vendi i origjinës së tim eti, babai u shënjestrua si organizator i tyre.

Në atë kohë, pra pas mbarimit të Luftës, ne jetonim në një shtëpi në Tiranë dhe një nate trokasin në derë një grup partizanësh, të cilët nxjerrin jashtë time më, shtatzënë me mua, të veshur me rrobat e gjumit, në mes të rrugës, së bashku me vëllain e vogël. Nga presioni emocional dhe goditjet që pësoi, disa ditë më pas, ajo më lind mua, në banjën e shtëpisë…!

Kur unë isha vetëm pesëmuajshe, na morën në shtëpi, na hipën në një makinë dhe na çuan fillimisht në kampin e Beratit. Nënës i thanë se; motivi i internimit, ishte pikërisht babai i arratisur, i cilësuar si tradhtar i atdheut. Në këtë kamp famëkeq, dërgonin familjet më të njohura të vendit, të cilat konsideroheshin se rrezik serioz për regjimin komunist të asaj kohe.

Kaluam muaj të tërë së bashku me nënën e vëllain. Ndërsa motra e madhe, ishte e martuar me një shtetas italian dhe ajo qëndroi në Tiranë. Në kamp, nëna më ushqente me qumështin e gjirit, sepse ky ishte ushqimi i vetëm.

Sa kohë qëndruat në kampin e Beratit?

Kemi qëndruar rreth një vit në atë kamp. Nëna bënte punë nga më të vështirat dhe më të rëndomtat. Në anën tjetër, ajo duhet të më ushqente mua me gji dhe, ndërsa në mëngjes shkonte në punë, për mua kujdeseshin gratë e tjera të persekutuara, në atë kamp. Pas Beratit, episodi i internimeve do të vazhdonte në kampe të tjera, sigurisht me një kalvar të gjatë mundimesh e persekutimesh çnjerëzore.

Në cilin kamp përfunduat më pas?

Fillimisht na çuan në Kuçovë. Aty ime më thotë, që kujton dhimbjen më të madhe të punës së krahut. I detyruan të gjitha gratë, që të punonin me orare të zgjatura, për hapjen e fushës së Aviacionit të Kuçovës. Isha vetëm një vjeçe e pak, dhe nëna punonte me mish e shpirt, që të plotësonte normat e ditës dhe të stimulohej me ndonjë ushqim më tepër…! Pasi përfundoi ky projekt, na çuan në kampin e Porto-Palermos.

Ishte si një kullë në majë të një kodre të lartë e, që kufizohej nga male në të katërt anët. Në kala, rrezja e diellit nuk depërtonte asnjëherë. Dritaret ishin shumë të vogla. Ambienti ishte gjithmonë në terr, lagështirë. Për të fjetur, si dyshek kishim rrasat e gurit, pinim ujë të kripur dhe me krimba, nga pusi që ishte në hyrje të kalasë.

Familjet më të njohura të vendit, të ish-funksionarëve të lartë që nga koha e krijimit të shtetit shqiptar dhe më pas, ishin internuar në atë kamp, si: familja e Gjon Marka Gjonit, vjehrra e ish-deputetes e krye-parlamentares Jozefina Topalli, Maria dhe vajza e saj, Suzana Topalli, xhaxhai i Jozefinës, Nush Topalli, etj. Maria me të bijën, më kanë rritur dhe janë kujdesur ditë të tëra për mua.

Çfarë lloj përkujdesjeje ofronte familja Topalli, kundrejt jush?

Bëhet fjalë për vitet 1946-1950, isha afërisht pesë vjeçe. Duke qenë se isha ende një vajzë e vogël dhe nëna duhet të largohej për në punë që herët në mëngjes, kujdeseshin gratë e tjerë të persekutura për mua, siç ishte familja Topalli. Nëna shkonte në këmbë në mal dhe mblidhte dru, të cilat i mbante në kurriz. Ditë për ditë ishte thuajse kjo lloj pune, dhe të tjera punë krahu, që kryheshin nëpër fusha të hapura.

Mbaj mend që, kur vinte nëna nga puna, më sillte lëndë dushku, një lloj kokrre të ngjashme si gështenja, që ajo më pas i piqte dhe m’i jepte për të ngrënë mua, apo vëllait. Shpeshherë ato na sëmurnin, sepse ishin të destinuara për konsum nga kafshët (sidomos për derrat) dhe jo për ne.

Por në ato kushte mbijetese, duhet të gjendeshin forma nga më të ndryshmet, për të jetuar. Ndërsa Maria Topalli, me të bijën, kujdeseshin për mua, njësoj sikur të më kishin pjesëtaren e tyre të familjes. Më ushqenin, më vishnin e më ndërronin.

Si ndodhi më pas që të liruan?

Nëna më thoshte shpesh, duke më arsyetuar edhe situatën në të cilën gjendeshim, se për sa kohë që Hysniu, babai, nuk ishte bërë më i gjallë e nuk kishte organizuar kryengritje të tjera, nuk cilësohej më i rrezikshëm për regjimin komunist.

Me rritjen time në kamp, si fëmijë që isha, edhe mund të më lironin, sepse nuk përbëja rrezik. Ndërsa nënën, nuk e lejuan. Kur unë isha rreth gjashtë vjeçe e gjysmë, më liruan nga kampi i Porto-Palermos.

Mamaja më kishte ngjitur emrin tim, në një letër poshtë fustanit që kisha veshur. Dhe ashtu, më lëvizin prej andej dhe më sjellin në Tiranë, ku gjendej motra ime e madhe. Nënën dhe vëllain, rreth 14 vjeç asokohe, nuk i lejuan të lëviznin, ata vijuan të ishin të internuar në kamp.

Njerëzit që më shoqëronin, më lanë në Tiranë, dhe nuk kam për ta harruar asnjëherë, një dyqan të një zanatçiu krutan, që ishte ngjitur me shtëpinë tonë të vjetër, i cili më sheh duke qarë, dhe më afrohet për të më ndihmuar.

Unë i tregova letrën që nëna më kishte fshehur poshtë fustanit dhe nuk vonoi shumë, që punëtori të më çonte në derën e shtëpisë së vjetër, ku jetonte ime motër, me të shoqin. Pasi më përqafoi dhe të dyja u ngashëryem në të qara, menjëherë më mori përdore dhe më dërgoi tek një berber, i cili më qethi tullac. Më pas, më nxori në oborr të shtëpisë, më zhveshi lakuriq dhe më lau me ujë të ngrohtë.

Duke iu gëzuar realitetit dhe vijueshmërisë së ditëve, besova se ferrit i kishte ardhur fundi, por në fakt isha gabuar rëndë. Arratisja e vëllait tim, Sazanit, nga kampi i Porto-Palermos, do të më kushtonte shumë. Këtë herë do të rikthehesha bashkë me motrën, Majlindën.

Ju u rikthyet sërish në kamp internimi, pas thuajse dy vitesh. Këtë herë çfarë, kishte ndryshe?

Arratisja e Sazanit nga kampi i Porto-Palermos, kishte gjunjëzuar keqas edhe nënën, të cilën e kishin varur me kokë poshtë, në hyrje të kalasë. E kishin lënë për ditë të tëra jashtë, në të ftohtë, sepse i kërkonin të dëshmonte për arratisjen e të birit, ata dyshonin se mos ai, ishte arratisur për t’u bashkuar me babanë në male dhe për të vijuar lëvizjen e rezistencës antikomuniste.

Disa ditë më vonë, njerëz të Sigurimit të Shtetit vijnë në shtëpinë e motrës, atje ku më kishin lënë dhe më marrin sërish, për të më çuar në kamp, e për t’u bashkuar me nënën, të cilën në formë dënimi, e kishin zhvendosur nga kampi i Porto-Palermos, në Savër të Lushnjës. Unë isha e vogël, rreth shtatë vjeçe e gjysmë, por nuk kam për ta harruar kurrë, fytyrën e nënës, lotët dhe përqafimin e saj, pas ribashkimit tonë në ato kushte.

Duke qenë se e konsideroja veten disi më të rritur, fillova edhe unë punë në fushë. Mblidhja kallinj gruri, punoja për të plotësuar normën, nga mëngjesi në darkë. Ndërkohë që disa njerëz zemërgjerë më jepnin dorë, duke më ndihmuar.

Ditët kalonin, unë rritesha në kamp, dhe jeta jonë ishte po e njëjta mynxyrë. Gjatë kësaj kohe, kisha nisur edhe shkollën tetëvjeçare. Shkoja këmbëzbathur, për të ndjekur ato pak orë mësimi dhe kthehesha në fushë, për të mbledhur kallinjtë e grurit.

Lëvizjet dhe jeta juaj atje ishte e kontrolluar, por çfarë kujton ndonjë episod të veçantë që të ka mbetur në mendje?

Kaluan thuajse 20 vite në kampin e Lushnjës. Bashkë me nënën dhe motrën, jetonim atë përditshmërinë aty, me punë, dhe shpesh ndonjë përpjekje e cunguar, për shkollim. Rreth viteve 1970, njerëzit e Sigurimit aty brenda në kamp, ia kishin frikën ndonjë revolte të mundshme dhe acarimit të situatave.

Ndaj na spostuan nga Savra, në Belsh të Elbasanit. Na ri internuan, në një kamp tjetër, me kushte më të vështira dhe më të mbyllur, për nga ana e sigurisë. Për të pestën here, do të përjetoja një tjetër eksperiencë të hidhur, duke shkelur në kampin e radhës, që për fat do të rezultonte dhe i fundit.

A është e vërtetë që në Belsh, të internuan vetëm ty dhe motrën, ndërsa nëna juaj, Vasfia, mbeti në Savër?

Po, është e vërtetë dhe kjo është pjesa më e dhimbshme. Ne dy vajza të reja, që na marrin dhe na degdisin në një tjetër zonë të panjohur. Nëna nuk erdhi me ne dhe unë kurrë nuk e mësova arsyen, se pse ajo nuk u lejua që të bashkohej me ne. Vetëm një vit më vonë, mësuam se nëna ndërroi jetë në atë kamp, ndërsa ne bijat e saj, nuk patëm mundësi, as që t’i hidhnim një grusht dhe…!

Nisëm të punonim në një kooperativë bujqësore. Punoja me kazmë gjithë ditën dhe duart më kullonin gjak. Pas thuajse 30 vitesh të kaluara, duke lëvizur nga njëri kamp në tjetrin, në fillim të viteve ’80-të na lirojnë. Tashmë isha pa nënë, e cila më vdiq në kampin e Lushnjës, pa baba, të cilin nuk e kisha njohur kurrë, përveçse e kujtoj portretin e tij, të vagullt, pa vëlla, i cili ishte arratisur në moshën 14-vjeçare dhe, siç mësova më vonë, ai përmes Jugosllavisë, me pasaportë false, ishte arratisur për në Gjermani.

Aty ishte martuar me një shtetase gjermane, kishte studiuar në një akademi ushtarake, nga më të njohurat në Gjermani dhe, pasi ishte vlerësuar me grada ushtarake, ka marrë pjesë në luftën e Vietnamit. Motra, menjëherë pasi dolëm nga kampi, vazhdoi jetën e saj, duke u rimartuar sërish, ndërsa fëmijëria dhe rinia ime, u ngrysën në dyert e atyre kampeve famëkeqe.

Çfarë të ka mbetur sot për të kujtuar nga e kaluara jote?

Vetëm dhimbje dhe ditë të vështira. Fëmijëria ime, pa fëmijëri dhe rinia që më kaloi, në punë krahu të rëndomta. Mbeta pa prindër, pa vëlla, për të cilin ende sot, më djeg shpirti. Ai jeton prej shumë vitesh në Amerikë dhe, që prej shkëputjes sonë nga kampi, nuk kemi mundur të takohemi dot.

Pas daljes nga kampi i Elbasanit, erdha në Tiranë dhe përmes disa njohjeve familjare, fillova punë në Kombinatin e Tekstilve “Stalin”. Në moshën 38-vjeçare, u martova me shkuesi dhe nga kjo martesë, sot kam një vajzë. Memorie.al

Fan Noli dhe Naum Cera

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 25 Maj 2024

“The American Review of Reviews” ka botuar, me 1 dhjetor 1912, në faqet n°737 – 739, letrën e hapur të priftërinjve shqiptarë në Boston, Fan Nolit dhe Naum Ceres drejtuar asokohe Alexander Hotovitzky-t, sinodit rus në Nju Jork, përmbajten e të cilës, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Austria dhe çështja shqiptare

Burimi : The American Review of Reviews, 1 dhjetor 1912, faqe n°737 – 739

Qëndrimi i Austro-Hungarisë ndaj situatës së re që është krijuar në Lindjen e Afërt nga veprimi i shteteve ballkanike është aq i paqartë saqë është evidente se rirregullimi i ndarjes territoriale të Gadishullit Ballkanik nuk mund të realizohet pa ndonjë ndërhyrje të jashtme. Arsyeja për këtë është përkujdesja e Monarkisë së Dyfishtë për interesat që ajo ka pasur gjithmonë në vendet që shtrihen midis kufirit të saj jugor dhe detit Egje dhe kufizohen me anën lindore të Adriatikut. Austro-Hungaria e ka konsideruar ndonjëherë atë pjesë të Gadishullit Ballkanik në perëndim të Serbisë dhe Bullgarisë dhe në veri të Greqisë si pak a shumë brenda sferës së saj të influencës ndërkohë që turku mbeti në Evropë dhe i nënshtrohej pushtimit të saj kur mund të vinte dita që ai të merrte largimin e tij.

Aq fort ishte kjo ide e rrënjosur në Ball Platz në Vjenë, saqë pas Kongresit të Berlinit, qeveria austro-hungareze i propozoi qeverisë britanike që Anglia të merrte përsipër organizimin e administratës civile të asaj që sot quhet Maqedoni, ndërsa Austria do ta pushtonte atë me trupat e saj. Ky propozim u refuzua menjëherë nga Qeveria Britanike dhe ngjarjet u lanë të ndiqnin rrjedhën e tyre, për të arritur në kohën e plotë në kushtet që shohim tani. Nisur nga ky fakt, qëndrimi i tanishëm ekuivok është i natyrshëm dhe ka një arsye shtesë në ekzistencën e Shqipërisë, e cila ka pak afinitete me fqinjët e saj lindorë.

Shqyrtimi i kësaj faze të fundit të çështjes ballkanike çon në shumë mundësi. Duke supozuar të jenë të vërteta raportet se Austro-Hungaria favorizon krijimin e një shteti autonom shqiptar midis Malit të Zi dhe Greqisë, rregullimi i kufijve të saj lindorë do të kishte më shumë gjasa të krijonte telashe serioze me Serbinë, e cila ka pushtuar pjesë të mëdha të territorit shqiptar, dhe ndoshta edhe me Bullgarinë. Që Rusia tashmë është e interesuar për çështjet shqiptare, dëshmohet nga burime të papritura, duke përfshirë zëdhënësit e të krishterëve shqiptarë në Kishën Ortodokse Lindore këtu në Shtetet e Bashkuara. Bëhet fjalë për një letër drejtuar dekanit të Kishës Ruse në Nju Jork nga priftërinjtë e të krishterëve ortodoksë shqiptarë të Bostonit. Një karakteristikë e dukshme është armiqësia e fortë e shqiptarëve ndaj grekëve.

Shqiptarët e krishterë dhe Lufta Ballkanike :

Një letër e hapur drejtuar sinodit rus,

Për asamblenë kishtare të Kishës Ruse në Amerikën e Veriut.

Etër dhe vëllezër të nderuar në Krishtin :

Në një letër që patëm nderin të merrnim nga i nderuari At Aleksandër Hotovitzky, Dekan i Katedrales Ruse të Nju Jorkut, na pyetën për disa informacione mbi qëndrimin e shqiptarëve të krishterë të Amerikës në luftën ballkanike. Ndonëse letra e shumë të nderuarit Dekan është pak a shumë e një karakteri privat, dhe megjithëse ai deklaron se me pyetjet e tij miqësore nuk ka për qëllim të ndërhyjë në asnjë mënyrë në pikëpamjet tona, ne e ndiejmë si detyrë, për të shmangur çdo interpretim të gabuar të qëndrimit tonë, të marrim të gjithë çështjen dhe të shpjegojmë hapur natyrën dhe shkaqet e politikës sonë. Nëse arrijmë t’i bëjmë të qarta arsyet tona, ndihemi të sigurt se Etërit më të nderuar të Sinodit të Shenjtë dhe nëpërmjet tyre Nëna jonë e Shenjtë Kisha Ortodokse dhe Kombi fisnik rus do të kuptojnë këndvështrimin tonë dhe do të respektojnë ndjenjat tona.

Burimi : The American Review of Reviews, 1 dhjetor 1912, faqe n°737 – 739

Shqiptarët e krishterë janë bashkuar me gjithë zemër me turqit dhe mbrojnë atdheun e tyre kundër pushtuesve të huaj. Shpjegimi i kësaj thënie është i lehtë për t’u dhënë dhe i lehtë për t’u kuptuar.

Mjafton të hapësh një hartë të Gadishullit Ballkanik për të parë se territori shqiptar është fushëbeteja e ushtrive greke, malazeze dhe serbe. Është e qartë për çdo studiues të politikës ballkanike se, nëse turqit humbasin, Shqipëria do të ndahet midis shteteve ndërluftuese ballkanike dhe do të marrë fund përgjithmonë. Ndër shqiptarët e të gjitha besimeve dhe partive politike mbizotëron ideja se kjo luftë nuk është gjë tjetër veçse një përpjekje për të dërrmuar kombin shqiptar përpara se ai të jetë në gjendje të kundërshtojë agresionet kundër të drejtave të tij. Ky besim forcohet nga fakti se shtetet ballkanike i kanë shpallur luftë Turqisë pikërisht kur qeveria osmane, duke dashur t’i jepte fund një rebelimi të gjatë dhe të përgjakshëm, kishte njohur zyrtarisht kombësinë shqiptare dhe na dha të drejtën dhe lirinë për të rihapur shkollat kombëtare, të cilat ish-kabineti qeveritar i kishte mbyllur brutalisht. Me agresionin e tyre të beftë kundër Turqisë, aleatët ballkanikë ia kanë dalë të pengojnë shqiptarët të gëzojnë të drejta natyrore që nuk cenonin të drejtat e askujt tjetër dhe nuk mund t’i bënin askujt dëm. Marrëveshja midis qeverisë osmane dhe shqiptarëve shënoi fundin e një epoke të gjatë vuajtjesh morale dhe padrejtësish të jashtëzakonshme. Këto janë arsyet kombëtare të qëndrimit tonë. Ka edhe arsye të tjera të një karakteri tjetër.

Një arsye që i bën shqiptarët të hedhin fatin e tyre me turqit në këto rrethana, është ky fakt : së pari, se shtetet aleate ballkanike i kanë bërë në të kaluarën popullit shqiptar më shumë dëm se Turqia; dhe së dyti, se shqiptarët janë të bindur se do të merrnin një trajtim më të pamëshirshëm nga pushtuesit e krishterë se sa kanë marrë ndonjëherë nga duart e turqve. Ju i njihni mirë, nëpërmjet raporteve tona në të kaluarën, krimet e padëgjuara të prelatëve grekë në Shqipërinë e Jugut : A duhet të kujtojmë anatemimet solemne të marrë nga peshkopët grekë kundër gjuhës sonë kombëtare, shkishërimet e tyre masive të patriotëve shqiptarë ortodoksë, refuzimet e sakramenteve për arsye politike, ushtria e tyre e informatorëve që denoncuan para autoriteteve dhe rrënuan qindra familje nën sundimin e Sulltan Abdul Hamidit, bandat e tyre të kriminelëve që vranë me nxitjen e tyre laikë dhe klerikë, faji i vetëm i të cilëve ishte dashuria e sinqertë dhe e natyrshme për vendin e tyre ? Për të gjitha këto krime të peshkopëve grekë, ne thërrasim për të dëshmuar vetë bullgarët që kanë vuajtur nga duart e tyre po aq sa ne.

Një shembull se çfarë duhet të presin shqiptarët në rast të një fitoreje të krishterë jep veprimi i Serbisë pas traktatit të Berlinit, kur Serbisë i ishte dhënë një pjesë e territorit shqiptar. Ai shtet i krishterë e kreu punën e qytetërimit të territorit të aneksuar duke dëbuar 100.000 shqiptarë, duke konfiskuar pronat e tyre pa dhënë asnjë dëmshpërblim dhe duke shkaktuar mijëra të vdekur nga uria dhe të ftohti. Sfidojmë çdo patriot serb që njeh historinë e vendit të tij të mohojë këtë padrejtësi të rëndë dhe barbare.

Për malazezët, duket se ne e shpërblejmë me mosmirënjohje mikpritjen e bërë prej tyre ndaj refugjatëve gjatë kryengritjes së malësorëve shqiptarë, dy vjet më parë. E vërteta, megjithatë, është se mbreti i Malit të Zi është paguar nga xhonturqit dhjetë herë mbi çmimin e misrit të mjerë që u dha refugjatëve të mjerë dhe, sapo mori paratë, i detyroi kryengritësit shqiptarë të pranonin kushtet e xhonturqve dhe kështu të kthehen në shtëpitë e tyre pa asnjë garanci për sigurinë e tyre. Si dëshmi se shtëpia mbretërore e Malit të Zi nuk ka lidhje tjetër veç asaj të parasë dhe se pohimi i mësipërm nuk është shpifje, kërkojmë leje t’i kujtojmë mendjes së rusëve se, gjatë luftës ruso-japoneze, qeveria ruse, për shkak të vështirësive financiare, refuzoi subvencionimin vjetor për Mbretin e Malit të Zi dhe se një përgjigje, sa e pabesueshme aq edhe e urryer, erdhi nga Cetinje në formën e një dollie, të propozuar nga princi i kurorës Danilo për shëndetin e Admiralit Togo, dhe të ushtrisë dhe marinës trime japoneze…

Dhe, nëse do të ishin kaq mosmirënjohës ndaj Rusisë, e cila sakrifikoi miliona jetë dhe miliarda rubla për emancipimin e tyre, nuk mund të prisnim të ishin të drejtë ndaj shqiptarëve. Ata na akuzojnë në momentin e tanishëm se po mbajmë anën e turqve në luftën kundër të krishterëve. Për këtë deklaratë të ndyrë kemi një përgjigje të gatshme, të nxjerrë nga politika e tyre në të kaluarën. Këto shtete të krishtera, për të shuar kombësinë shqiptare, nuk u tërhoqën nga përkrahja me gjithë zemër Sulltanit të Kuq të rrëzuar dhe duke qenë, nën mbulesën e neutralitetit dashamirës, bashkëpunëtorë të ekspeditave të përgjakshme të xhonturqve kundër Shqipërisë. Për të mbrojtur atdheun tonë nga pushtuesit e huaj, ne besojmë se është detyra jonë t’i qëndrojmë besnikë një Sulltani, jeta e të cilit është e pastër dhe të mbështesim një qeveri që e ka trajtuar kombin shqiptar në mënyrë të drejtë dhe të barabartë.

Ne duam, megjithatë, të bëjmë të qartë se ne nuk i kundërshtojmë shtetet aleate të Ballkanit për shkak të urrejtjes ndaj racave që i përbëjnë, por për shkak të politikës së tyre të padrejtë dhe pretendimeve të tyre arrogante për të qytetëruar gadishullin ilir. Ne i vlerësojmë virtytet e tyre, por shprehim keqardhje për faktin që ata po harxhojnë energjitë e tyre në një luftë të padrejtë, e krijuar vetëm për të kënaqur ambiciet e udhëheqësve të tyre dhe të “politikanëve” të tyre të vegjël të kafeneve. Detyra që ata vendosin para vetes është, sipas mendimit të të gjithë vëzhguesve të paanshëm, përtej fuqisë së tyre të përhershme dhe aftësisë morale. Është një fakt i njohur se qytetërimi i të krishterëve të shteteve ballkanike është shumë më inferior se ai i turqve. Kjo është po aq e vërtetë sa në rastin e kryqtarëve fanatikë të mesjetës në krahasim me arabët myslimanë, të cilët zotëronin një qytetërim shumë të zhvilluar. Bullgarët, grekët dhe serbët kryen në Maqedoni kundër njëri-tjetrit tmerre të një natyre të papërshkrueshme, për të cilat do të kërkohej kot në historinë turke. Ata do t’i përsërisin ato dhe do t’i hidhen në fyt njëri-tjetrit për plaçkën, nëse do të kenë sukses në luftën e tyre aktuale. Europa do të duhet vetëm të presë dhe të shohë. Por ne shpresojmë që kjo të mos ndodhë kurrë dhe që ushtria osmane t’i zmbrapsë këta pushtues ambiciozë dhe t’i qetësojë njëherë e përgjithmonë.

Këto janë me pak fjalë arsyet që i bëjnë shqiptarët të ndihen më të sigurt nën gjysmëhënën e turqve sesa nën kryqin jo të krishterë të shteteve aleate ballkanike. Shqiptarët mendojnë se kjo nuk është një luftë e krishterimit kundër muhamedanizmit, por një përpjekje e thjeshtë e grekëve dhe e sllavëve të rremë ballkanike për të zgjatur vijat e tyre kufitare kryesisht në kurriz të Shqipërisë. Turqit thjesht po bëjnë betejat tona. Populli ynë e kupton kaq mirë këtë, saqë kur i thirrëm për të shprehur mendimin e tyre në disa takime në Lindje dhe në Perëndim, ata miratuan njëzëri rezolutën për të harruar të gjitha ankesat e tyre kundër turqve dhe për t’i qëndruar pranë qeverisë osmane. Dhe jo vetëm kaq, por ata thërrisnin lutje për fitoren e ushtrive osmane. Si pasojë, ne u lutëm për suksesin e tyre, në Boston, Southbridge, Mass; Biddeford, Me.; Jamestown, N. Y.; dhe Akron, Ohio. Ne e pamë popullin tonë të qante kur iu lut Zotit për të kurorëzuar me fitore ushtritë e Sulltanit. Po këta burra do të na kishin vrarë me gurë dhe vetë patriotët shqiptarë myslimanë do të ishin të parët që do të kishin hedhur gurë nëse ne do të kishim bërë një përpjekje të tillë disa muaj më parë.

Ne bëmë të pamundurën, të nderuar Etër, që t’ju shpjegojmë qëndrimin e popullit shqiptar në këto rrethana dhe mendojmë se është sa logjik aq edhe paradoksal. E ndiejmë detyrën tonë të bëjmë maksimumin për të mbrojtur vendin tonë nga pushtuesit e huaj, në luftën e tij për jetë a vdekje. Ne jemi të sigurt se, si rusët bujarë, do të vlerësoni ndjenjat tona patriotike, edhe nëse pikëpamja juaj ndryshon nga e jona, dhe se simpatitë e kombit tuaj për shtetet aleate ballkanike nuk do t’ju pengojnë të bëni drejtësi për çështjen tonë. E sulmuar nga të gjitha anët nga të krishterët hipokritë dhe të pabesë, Shqipëria nuk mund të gjejë strehë më të mirë se flamuri i gjysmëhënës. Nëse Shqipëria do të dalë fitimtare nga kjo luftë, kombi ynë do t’i jetë thellësisht mirënjohës Sinodit të Shenjtë të Rusisë për njohjen në SHBA të një Kishe kombëtare shqiptare, që nesër mund të bëhet Kisha e Shqipërisë. Nëse humbasim dhe i mbijetojmë fatkeqësisë sonë kombëtare, do t’ju lutemi me përulësi që të na lini të kalojmë pjesën tjetër të jetës sonë të mjerueshme në një manastir rus të largët në Siberi.

Duke iu lutur Zotit për përfundimin e shpejtë të një lufte që ne e dëshpërojmë si të krishterë dhe priftërinj, ne mbetemi, shërbëtorët tuaj të respektueshëm dhe të bindur,

Priftërinjtë shqiptarë në Amerikë.

(Nënshkruar)

Fan  S. Noli

Naum V. Cere

Letra më sipër sugjeron shumë reflektime, një prej tyre është se Austria mund të mendojë se është në avantazhin e saj që të sjellë brenda kufijve të perandorisë së saj të përbërë një popullsi me fe të përziera, myslimane, katolike dhe ortodokse lindore, por racialisht një njësi dhe josllave. Duket sikur çështja shqiptare ka të ngjarë të marrë një tipar të rëndësishëm të ripërshtatjes që, çfarëdo kthese që mund të marrë, do të ndjekë ngjarjet e dy muajve të fundit.

Tiranë, 1998: Kujtoj si sot…

Me 6 Mars 1998, kur po kalojshe nga Sheshi Avni Rrustemi, në Tiranë, ndigjova se më thirri Tanush Mulleti. Më dha një ftesë per dekorimin “Qytetar Nderi i Tiranës së z. Osman Kazazit”. Më kerkoi me folë dishka per atë Burrë të Paharrueshem të Shqipnisë! Shkova në shtëpi dhe u përgatita, ndonse, fusha e vuejtjeve të Tij ishte shumë e pakufishme.

Osman Abdullah Kazazi ka lé në Tiranë, me daten 9 Korrik 1917 dhe ishte vllau i pesë motrave, që i shikonin sytë e ballit. Studimet e mesme Ai i vazhdoi në Shkoder në Gjimnazin “Illyricum” të Françeskanëve.

Ishte nder ma të pergatitunit e asaj shkollë dhe si i tillë, vazhdoi studimet per farmacist në Romë. Mbas tri vjetësh nderpret studimet nga rrethanat e veshtira të luftës atje dhe kthehet pranë familjes në Tiranë. Edukata e marrun nga shkolla Françeskane e Shkodres, Osmanin e rreshton me atdhetarët demokrat që kishin synime republikane, dhe deshira e Tij per një Shqipni të Lirë dhe Republikë Demokratike, e angazhon aso kohe me organizaten “Ballin Kombtar Shqiptar”.

Në perpjekjet per Liri, Osmani nuk pajtohet me veprat dhe luften civile, që aso kohe po zhvillonte partia komuniste shqiptare, nen kujdesin e jugosllavëve të ardhun me atë detyrë në Tiranë, që në formimin e saj në 1941 gjoja me Everin drejtues. Ato pikpamje Ai i shpreh haptas. Vetem per këte fakt “se nuk pajtohet me luften civile të PKSh” arrestohet me daten 14 Nandor 1944, nga forcat e sigurimit të komunistëve të Tiranës.

Osman Kazazi asht nder të parët Atdhetarë Shqiptarë që dënohet me izolim fillimisht e ma vonë, me interrnim dhe burgosje të vazhdueshme per 43 vjet rresht.

Osmani e njef mirë diktaturen barbare komuniste!

Njeriu i heshtun i burgjeve të mnershme komuniste Osman Kazazi, shikohet dhe trajtohet si nxanes besnik i njenes prej shkollave ma Atdhetare po, edhe antikomuniste, ashtusi ishte në të vertetë shkolla e Françeskanëve të Shkodres, per të cilen Osmani pa frikë deklaron në hetuesi: “Nga profesoret e asaj shkollë Etnit Anton Harapi, Çiprian Nikaj, Mati Prennushi etj., mësova me dashtë Atdheun tim.”

Nder kujtimet e Tij Osmani kujtonte me Tanushin prej kohës shkollës: ”Asht e paharrueshme nga “Lahuta e Malësisë” ajo që na recitonte At Gjergj Fishta, “dhe, si aty mësova se pse unë duhet me vdekë per Atdhé!

Ata ishin antifashistë se ishin Atdhetarë Shqiptar, dhe si veten Ata na edukuen edhe né!”

Tue fillue nga burgu i Burrelit, kampi i shfarosjes së Maliqit dhe Bedenit, e derisa asht lirue në vitin 1987, asht e vështirë me percaktue ku i kaloi jeta Osman Kazazit, po vetem një gja asht e sigurtë: “Ishte Burrë i matun dhe i pathyeshem nga vuejtja e torturat e mnershme komuniste!” 

Mbasdreke u takuem me Tanushin dhe shkueme tek “Teatri i kukllave” ku ishte organizue ceremonia. Kishte shumë qytetarë të Tiranës, dhe personalitete politike t’ asaj kohë.

Më erdhi koha me u çue per me ba pershndetjen. Gati askush nuk më njihte, dhe nuk besoj se më kujtonte as vetë z. Osman, me të cilin kishe pasë vetem një takim perpara…

Fillova fjalen time: “I nderuem z. Osman Kazazi, i masakruem nga komunistët vetem pse ishe nxanës i Françeskanëve Shqiptar të Shkodres, po, edhe besnik i atyne bankave ku more nektarin e Atdhedashunisë, dhe ndjenjen e vetflijimit per Atdhé e Fé.

Sot prej zemret po Ju baj urimet e mija në gjuhën e Profesorëve të nderuem të Tuej, të cilët nuk rrnojnë asnjë, po nder 43 vjet vuejtje të Tuat që ke kalue nder burgjet e diktaturës së Ever Hoxhës, Ata ishin udhrrëfyesit Tuej që të forconin dhe të banin ma optimist per me qendrue si Burrat… Filluen duertrokitjet…Nuk kuptova pse?

Unë nuk e kishe perfundue fjalen dhe salla ishte çue në kambë !! Duertrokitjet vazhdonin…

Sesi mu dha me shikue nga drejtuesit e tubimit, dhe shoh z. Osman tue fshi lotët me një shami, kishte hjekë gjyslykët dhe vazhdonte me lotue… Nderpreva fjalen dhe iu afrova tek tavolina. U perkul dhe më perqafoi me lot per faqe: “I nderuem z. Radovani, edhe zani yt mu duk si i Atyne Burrave që më edukuene nder bankat e asaj shkollë, ku unë mësova kujt i thonë Nder, Atdhé e Zot!” I lexova edhe dy rreshtat e fundit dhe në mes turmës që vazhdonte me qendrue në kambë e tue duertrokitë shkova tek vendi. Osmani foli dhe u ndalue në një episod të trishtueshem të rinisë, Njeriu nder ato rasa nuk e sheh veten… Tanushi më tha: “Gja e veçantë!” Dhe, me të vertetë ashtu ishte.

Mbas dy ditësh i shkuem per vizitë bashkë me Tanushin në shtëpi. Një pritje e paharrueshme per mue. U ulëm në një divan, ku me siguri aty asht ulë edhe Burri i Madh i Dardanisë Rrugova. Portreti i qeshun i Osman Kazazit perballë Tij, më futi nder këta mendime. Osmani më foli gjatë per kohen e rinisë së vet në Shkoder. Osmani tregoi si e pranguen në burgun e Tiranës, me daten 19 Shkurt 1946, dhe tue shkue në WC, roja e len në korridor dhe ai hyn në një magazinë, Ky dëgjon një za: “Osman! Osman! Jam Pader Antoni!, Osman, a asht kush këtu afer?” – U pergjegja, jo Pader. Nxori një leter të vogel nga xhepi dhe më tha: “Rueje po, mos ta gjejnë kur të kontrollojnë!” E mora, e futa në gjoks, dhe eca tue e shikue mësuesin tim fort të dashtun, Pader Anton Harapin, që ishte i pranguem duer e kambë nen një shkallë, gjithë Ai Burrë, nuk dukej ma shumë se një grumbull plaçka të hudhuna në çimento, nuk kishte as shtroje as mbulojë veç një tas alumini pa ujë.

Ishte i rrethuem në hekra ku nuk mujte kurrë me u ngritë në kambë, se ishte vendi i ultë, ndersa Pader Antoni, ishte i gjatë dhe persa muej qendronte aty gjithmonë i krrusun. Të nesermen e asaj ditë At Anton Harapin e pushkatuen, ishte data 20 Shkurt 1946.”

***

Më tregoi se Osmani e kishte ruejtë letren dy vjet, po kur ka humbë shpresen se lirohet, atë leter ia kishte dhanë një kushrinit të Lef Nosit, që ishte para lirimit. I vinte keq se nuk dinte gja per fatin e asaj leter, mbasi kur asht lirue Osmani, qytetari Nosi nuk jetonte ma prej sa vitessh.

E koha e pafund e burgut vazhdonte me perpij kujtime!

Osman Kazazi ishte një galeri e pafund ngjarjesh që vetem nderpriteshin kur iu ndalonte zani. Ndoshta, gaboj, po kam bindje se vuejtjet e Tia ishin të veçanta në krejt Europen ashtu si të mësuesve të Tij Françeskanë!”

Osman Kazazi ishte dhe mbetet nder figurat e Nderueme Shqiptare!

Jam gëzue fort kur mora vesh se Osman Kazazin edhe Vatikani e kishte dekorue me Medaljen e Artë “Joannes Pavlvs PP II”. Ndoshta, per këte arsye i kanë shembë edhe shtëpinë e Tij në Tiranë, ashtusi Luigj Gurakuqit në Shkoder. E tash së fundit po mendojnë me lanë me u shembë edhe shtëpinë ku banonte, kushedi kush nga Shqiptarët!

Burra si Osman Kazazi nuk kanë nevojë per “shtëpija”!! Vetem i kujtoni!

Ata Burra se me vuejtjet, jeten dhe gjakun e Tyne, Ata kanë ndertue sa e sa Kështjella të Pamposhtuna!

Pavdeksia e Atyne Kështjellave asht vdekja e komunizmit!

Ata Kështjella të Pamposhtuna me Emnat e Tyne të Perjetshem sot janë Shqipnia Europjane!

Pikrisht Ajo Shqipni Europjane asht edhe vepra e gjithë jetës së Mikut tonë të Nderuem dhe shumë të respektuem Tanush Mulleti, i cili gjithë jeten e Tij ia kushtoi trojeve tona të Nderueme!

Kujtimet e Tanushit nuk shlyhen kurrë, se i perkasin vetem Atdheut!

I Perjetshem asht kujtimi i Tij!

Jetoi per Atdhe dhe ia fali jeten Atij!

            Melbourne, 25 Maji 2024.

Një fotografi e revistës “Minerva”, në një reportazh të vitit 1936, kur përurohej ura e Kamzës, ka fiksuar pranë e pranë, ministrin e Punëve Botore të asaj kohe, Ndoc Naraçi dhe bashkëshorten e tij, Evelin. Një çift i hijshëm, ku, veçanërisht zonja, spikat për stilin e saj.

Njëlloj të dashuruar, njëlloj elegant e përshkruan çiftin Naraçi edhe pas gati 30 vitesh nga ajo ditë, Maksim Rakipaj, në librin e tij “I mbijetuar”, ku u kushton atyre një pjesë të titulluar “A dashuron më njeri kështu”?!

Ishte viti 1964, në atë kohë Maksi jetonte me familjen në Tresh të rrethit të Lezhës dhe një ditë të diel, u kishte ardhur në shtëpi për vizitë një çift, që zuri menjëherë vend në kujtesën e djalit 13 vjeçar.

“…Shikoja me habi çiftin që ngjante sikur vinte nga një udhëtim me makinën e kohës, për nga etiketa dhe edukata në të folur dhe jo vetëm. Edhe në krehjen e flokëve. Në veshje. Mënyra si e shikonin njëri-tjetrin, gjithë dashuri, si të porsafejuar adoleshentë…”, shkruan Maks Rakipaj, për Ndoc dhe Evelin Naraçin.

Pranëvënia e këtyre dy fotografive, njërës “shkruar me dritë”, e tjetrës me fjalë, të bën të mendosh se ato 30 vjet kanë rrjedhur butë, pa tronditje e pa sprova për marrëdhënien e këtij çifti, por ka qenë krejt e kundërta. Mes këtyre dy kohëve, çifti Naraçi kishte përjetuar sfida të pamenduara dhe kishte kaluar pengesa, ku shumë u rrëzuan.

U arrestua dhe u gjykua në “Gjyqin Special” të 1945-ës, ku u dënua me 30 vjet burg. Evelina mbeti e vetme, në një tokë të huaj. E megjithatë nuk pranoi të ndahej nga bashkëshorti e, të kthehej në vendlindjen e saj, Austri.

Ajo e priti Ndocin, të cilit iu fal një pjesë e dënimit dhe doli nga burgu, më herët seç ishte parashikuar. Ata u vendosën në Shkodër ku jetuan për vite me radhë. Ishte pikërisht kjo periudhë, kur shkojnë për vizitë në shtëpinë e Maksit të vogël dhe me gjithë ç’kishin kaluar dhe megjithëse, siç shkruhet në biografinë e Ndoc Naraçit “u lirua më 1958 dhe jetoi në qytetin e lindjes, në kushte tejet të vështira” ata, të dy, vazhdonin të rrezatonin dashuri e elegancë.

Kjo ishte fitorja e tyre ndaj diktaturës, një fitore jozyrtare, e regjistruar vetëm në ndonjë kujtesë, por fundja të vërtetat gjendeshin aty dhe jo në raporte zyrtare, të mbushura me “armiq të popullit” e, me “fitore të partisë”.

Nga Vjena në Tiranë

Ndoci u lind në vitin 1899, në një familje të njohur shkodrane. Mori mësimet e para në Kolegjin Saverian. Më pas, me anë të një burse nga qeveria austro-hungareze, shkoi në Vjenë, ku fillimisht kreu një shkollë të mesme ushtarake dhe më pas studimet e larta, për Inxhinieri Elektrike në Universitetin Politeknik të Vjenës, ku u diplomua në vitin 1926. Në sallonet e Vjenës, u njoh me Evelinën.

Evelina ishte e martuar dhe kishte dy djem, por mesa duket, ndjenjat për inxhinierin e ri shqiptar, ishin aq të forta, sa ajo vendosi që të linte familjen e saj dhe t’i bashkohej Ndocit në kthimin për në Shqipëri, ku erdhën si burrë e grua. Ishte zgjedhja e Ndocit, për t’u kthyer në atdhe, pavarësisht që i ofruan qëndrim dhe sistemim në Austri.

Ishte zgjedhja e shumë të diplomuarve në Perëndim të atyre viteve, që mendonin se do të peshonin më shumë në vendin e vet, siç edhe ndodhi deri në çastin kur u vendos regjimi komunist dhe ata nisën të dënoheshin një nga një.

Karriera e inxhinierit të ri në Shqipërinë e viteve ’20-’30-të, po ecte shkëlqyeshëm. Ai nisi të punonte si inxhinier, në vitet 1927-1929, në Ministrinë e Punëve Botore të asaj kohe, më pas për 4 vite, vazhdoi si profesionist i lirë dhe gjatë periudhës 1933-1944, me dy ndërprerje, qe drejtor i përgjithshëm i Drejtorisë së Përgjithshme të Postë-Telegrafëve në Tiranë. Ai ishte gjithashtu një nga themeluesit e Radio-Tiranës në vitin 1938.

Më 1935-1936, u emërua ministër i Punëve Botore, ndërsa më 1943, ministër i Ekonomisë Kombëtare dhe zëvendësish ministër Arsimi, në kabinetin e parë të Ekrem Libohovës. Detyrën e ministrit të Punëve Botore, e mbajti edhe për tre javë në vitin 1943. Pikërisht për këtë periudhë tre-javore, siç shkruan studiuesi Kastriot Dervishi, ai do të arrestohej dhe do të gjykohej në “Gjyqin special”, “për kriminelët e luftës dhe armiqtë e popullit”, në vitin 1945.

Dënimi që nuk ndërpreu dashurinë

Dhe pse, për pak kohë, gjatë pushtimit gjerman, Ndoc Naraci, ishte në postin e ministrit, nuk mund të thuhet se ai ishte ndër të privilegjuarit e asaj periudhe të errët. Përkundrazi, ajo ka qenë një periudhë ankthi për familjen e tyre, pasi Evelin ishte me origjinë hebreje dhe kjo mjaftonte për ta jetuar nën kërcënim, pushtimin nazist.

Megjithatë, ajo, si çdo hebre tjetër në Shqipëri, nuk pati asnjë pasojë. Vetëm se ndryshe nga të tjerët, ajo nuk mundi të merrte frymë lirisht , ta festonte largimin e gjermanëve nga Shqipëria. Një ditë para çlirimit zyrtar të Tiranës, Ndoci arrestohet nga komunistët. Nga 16 nëntori 1944 e, deri më 1 mars 1945, kur nisi “Gjyqi Special”, ai iu nënshtrua procesit të hetimeve dhe pas një muaji e ca seancash gjyqësore, të drejtuara nga gjeneral-leijtnant, Koçi Xoxe, mësoi dënimin me 30 vjet heqje lirie.

Maksim Rakipaj shkruan në librin e tij që Evelinën e ftuan të largohej nga Shqipëria si shtetase e huaj, por ajo nuk pranoi. Megjithëse e rritur me gjithë të mirat në vendin e saj dhe me gjithë jetën komode që kishte pasur gjatë qëndrimit në Shqipëri, si bashkëshorte e një inxhinieri të dëgjuar, me poste të rëndësishme, ajo pranoi t’u nënshtrohej punëve të zakonshme si rrobalarëse.

Duke qenë njohëse e 4-5 gjuhëve të huaja, Evelin, jepte privatisht edhe mësime gjuhësh, që do e ndihmonin për të mbajtur veten dhe bashkëshortin në burg. Edhe më i egër ishte kontrasti në jetën e Ndocit, i cili nga inxhinier e ministër, iu desh të punonte punëtor në hapje , për tharjen e kënetave. Bëri edhe punë intelektuale të detyruar, duke përkthyer librin e Pevsner, “Jeta e dyfishtë e Yevno Azef”, me porosi të ish-shefit të Degës së Brendshme, Halim Xhelo, i cili më vonë përfundoi vetë në burg.

Ishte 59 vjeç, kur më 14 korrik të 1958-ës, Ndoc Naraçi doli nga burgu, i dobësuar nga tronditja, torturat, kushtet e kampeve e burgjeve dhe puna e rëndë. E ardhmja, nën regjimin që e kishte shpallur armik, ishte e pashpresë, megjithatë një dritë ia ngrohte zemrën, Ndocit: Evelina, që e kishte pritur duke treguar se do ishte në krah të tij, edhe në të keq. Aq të mjera ishin rrethanat, sa pavarësisht moshës së shtyrë, atij iu desh të punonte, edhe pas daljes nga burgu, në tharjen e kënetave.

Fodullëku i regjimit komunist përçmonte ekspertizën e një inxhinieri të diplomuar në Vjenë dhe kënaqej duke e vënë të punonte me kazmë e lopatë nëpër moçalishte, edhe pasi ai e kishte kryer dënimin. Çifti nuk kishte më vend, as në Tiranë.

Ata i çuan në Shkodër, vendin e lindjes së Ndocit, ku jetuan për vite me radhë, këtë epokë të tretë të jetës së tyre së bashku, pas asaj në kryeqytetet e Austrisë dhe Shqipërisë.

Kaq herë dhe kaq shumë ndryshuan sfondet në fotografitë e jetës së tyre! Vetëm ata mbetën të njëjtë. Memorie.al

Nga Rezarta Delisula 

Elegant, elokuent, ai na shfaqet po me atë korrektësi sjelljeje që e ka karakterizuar në ato 45 vite punë, që nga diplomat në disa shtete, si funksionar në Ministrinë e Punëve të Jashtme, e së fundi, si shef i Protokollit të Kuvendit të Shqipërisë, për 15 vite. “Babai” i Protokollit të Shtetit, Vangjel Mita, gjatë intervistës së tij, tregon për herë të parë, se si u realizua takimi i Ramiz Alisë me presidentin turk Turgut Ozal, takim që ndryshoi historinë, detajet e kryetarëve të Kuvendit dhe liderëve botërorë, tabllosë së pikturës gjermane në hollin e kryeministrisë, gjatë vizitës së Kancelares Merkel në Tiranës, histori të largëta nga Pnom Pen-i dhe opinioni i tij, për mënyrën si e zbatojnë protokollin kryeministrat shqiptarë…!

Zoti Vangjel, le të shkojmë në fillesë, në fëmijërinë tuaj. Si ishte ajo?

Së pari, ju falënderoj, që më keni thirrur sot për këtë bashkëbisedim, sepse vitet ikin dhe nostalgjia bën punën e saj! Unë kam lindur më 12 tetor 1948. Pas studimeve të para, që i kreva në vendlindje, u transferova në “Normalen” e Elbasanit, ku dola shkëlqyeshëm dhe kjo më dha të drejtën të shkoja në fakultet, duke zgjedhur një degë, drejtpërdrejtë. Nisa në Fakultetin Histori-Gjeografi.

Por më ndodhi një episod i veçantë që më ndryshoi drejtimin e jetës. Në tetor 1967, u zhvilluan festimet e 10-vjetorit të Universitetit të Tiranës. Unë isha shumë aktiv atë ditë dhe shkrova një reportazh, ashtu siç e ndjeva dhe ai reportazh mua më bëri të fitoj konkursin, për të kaluar në degën e Gazetarisë, dhe menjëherë pas studimeve, më emëruan gazetar në Agjencinë Telegrafike Shqiptare.

Duke qenë se ndër vite kërkoheshin diplomatë të rinj, të shkolluar, m’u dha mundësia të testohem nga një komision i drejtuar nga ministri i Jashtëm i asaj kohe, i nderuari Nesti Nase, dhe të fitoj të drejtën, për të marrë një master në diplomaci, në vitin 1972.

Cila ka qenë puna juaj e parë?

Unë u emërova fillimisht diplomat në Kamboxhia, në vitin 1975. Ishin kohë të vështira, sidomos për gadishullin e Indokinës. Në atë vit u aktivizuan dy ambasada shqiptare, ajo e Hanoit në Vietnam dhe ajo e Pnom Pen-it në Kamboxhia, ku pas një qëndrimi prej disa muajsh në ambasadën e Kinës, hapëm ambasadën e Republikës Popullore të Shqipërisë në vitin 1976, në Kamboxhia, me të ndjerin ambasador, Dhimitër Stamo, që u soll nga Budapesti dhe unë nga Parisi, ku isha emëruar atashe, por që s’munda të shkoja, për shkak të kësaj detyre të re.

Pas qëndrimit prej disa kohëve dhe politikave shfarosëse në Indokinë, në ditët kulminare të qeverisë së Pol Poti-t, transferohem në atdhe. Si rregull ishte që, kush kthehej nga një post diplomatik, qarkullohej, unë jo, nuk u qarkullova.

Nuk e pata atë “shans”. Vendosem në Ministrinë e Jashtme, në drejtorinë për vendet fqinje, kam punuar dhe për marrëdhëniet me Azinë e Afrikën, madje referent dhe për Italinë.

M’u kujtua një detaj i punës në ato vite, kur në Itali erdhi në fuqi Partia Socialiste italiane, me në krye Ciriako De Mita, mua të gjithë në ministri më thërrisnin De Mita, pas një shakaje të kripur, kur u thashë; Ai është xhaxhai im.

Patët më lëvizje gjatë kësaj kohe?

Pas shumë vitesh pune në Ministrinë e Jashtme, deri ndihmës i ministrit Reiz Malile, i cili për hir të së vërtetës duhet thënë se ishte njeri shumë punëtor, më qarkulluan në Kinostudion “Shqipëria e Re”, ku punova dy vjet me regjisorë të njohur, dhe si nëndrejtor filmi, kam realizuar “Duaje emrin tënd”.

Nga Kinostudio, më kthyen sërish në ministrinë e Jashtme. Pas mbledhjes së parë të ministrave të Jashtëm të vendeve Ballkanike, emërohem titullar në ambasadën tonë në Pragë, në gusht të vitit 1989. Mund ta them me plot bindje, që mentaliteti im politik, diplomatik e social në Çekosllovaki, ndryshoi totalisht, sepse Praga ishte vendi i diplomacisë evropiane.

Në çfarë konteksti?

Në gjithçka, mentalitetin ku duhet të shkonte Shqipëria.

Ju ka ndodhur ndonjë ngjarje e veçantë në këtë periudhë? Na rrëfeni ndonjë ‘sekret’!

Në vitin 1991, presidenti i ndjerë Turgut Ozal, bëri një vizitë në të gjitha republikat (e pavarura) pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik, mes tyre dhe në Pragë. Presidenti i Çekosllovakisë, Havel, në nder të tij, i bëri një pritje madhështore. Në atë mbrëmje, diskutohej një nga pikat kulmore të konfliktit, që ishte Jugosllavia.

Sapo kishte nisur konflikti mes serbëve e sllovenëve dhe serbëve e kroatëve. Në një moment duke biseduar me kolegun tim danez, frankofon, gjeograf në profesion, më vjen ndihmësja e ministrit të Jashtëm turk, e më pyet: “Zotëri, kufizohet me territor Kosova me Bosnjën”?

Dhe unë i thashë; “Jo, sepse ish-vilajeti i Sanxhakut, nuk i përket Kosovës, po një pjesë Malit të Zi dhe një Serbisë”. S’kaluan pak çaste, kur Havel prezantoi Turgut Ozal, dhe ministri i tij i Jashtëm, prezantoi trupin diplomatikë.

Nuk e harroj atë çast, kur pasi u tha emri im dhe vendi që përfaqësoja, Turgut Ozal, tha me një zë befasues e miqësor: “Arnaut ambasador…”! Hapi krahët, unë i gjatë i hollë, ai i shkurtër e i shëndoshë e më ngriti peshë. Salla shtangu.

Në moment thërret ndihmësen e ministrit të Jashtëm turk dhe më jep këtë mesazh (kjo është hera e parë që unë po e bëj publike), mesazh që shpëtoi vendin tim, popullin tim, e që e bëri Shqipërinë, kjo që është sot. “Nesër kthehem në Ankara. Nesër në mbrëmje, pres presidentin Alia, për vizitë në Ankara. Shqipëria nuk duhet të hyjë në luftë”. (përlotet).

Shtanga, e shumë i tensionuar i drejtohem: “Shkëlqesia juaj, më jepni leje të largohem nga kjo pritje madhështore, në nderin tuaj, për t’i dhënë mesazhin, Tiranës zyrtare”. Ai më rrahu shpatullat dhe nga kati 24 i hotel “Atrium” zbres me vrap, e nxitova për në ambasadë, isha vetë ambasador, vetë shofer, vetë gjithçka.

Shkoj në ambasadë dhe i drejtohem presidentit Alia e ministrit të Jashtëm, për ta përcjellë këtë mesazh, fjalë për fjalë. Prisja njoftim nga Tirana, heshtje varri.

Pas 24 orësh, në emisionin për shqiptarët jashtë atdheut, Radio Tirana në orën: 20.00 e 1 minutë, nis transmetimin me lajmin: “Sot presidenti Ramiz Alia, me një avion special u nis për një vizitë zyrtare në Ankara…”! Atë natë, ambasadën e kthyem në festë.

Mesazhi ynë kish vajtur në vend, ishte vlerësuar dhe puna, si përfaqësues i Shqipërisë në atë vend. Kohë më vonë mësova, se kolegu im në Ankara, të nesërmen paradite, i kishte çuar të njëjtin mesazh të presidentit Alia.

Më pas, a keni pasur rastin të takoheshit me presidentët e Turqisë?

Vite më vonë, në ngjarjet e Kosovës, kam asistuar në takimet e bisedat e presidentit turk, Sulejman Demirel, i cili në vijim të politikës së Ozal, u shpreh: “Teknologjia amerikane dhe këmba e ushtarit turk në NATO, s’do e lënë popullin e Kosovës të digjet. Dhe për këtë jam e kam qenë krenar”.

Po pjesëmarrjen në protokolle festash, e nisët pas kthimit në atdhe?

Jo, pasi krahas punëve të ndryshme në Ministrinë e Jashtme, angazhohesha dhe në ceremoni të ndryshme festive, siç ishte parada për 25-vjetorin e Çlirimit të atdheut, për realizimin e programeve të ambasadorëve që vinin në paraqitjen e kredencialeve, etj. Sigurisht kjo ishte një përvojë e mirë, pasi s’mund të realizohet një protokoll perfekt, pa qenë një diplomat i mirë, pa qenë një njeri me kulturë të përgjithshme.

E si është bilanci juaj i punës?

Mbi 15 vjet kam punuar në Kuvendin e Shqipërisë, ndërsa në Ministrinë e Punëve të Jashtme, mbi 20 vite. Kam punuar me 5 ministra të Jashtëm dhe 5 kryetarë Kuvendi.

Kur nisët punë në Kuvendin e Shqipërisë?

Ka qenë viti 1998, në fillim si specialist e, më pas drejtor Protokolli. Në fillim kryetar ishte Skënder Gjinushi, shoku dhe miku im, Namik Dokle, Prof. Servet Pëllumbi, zonja e nderuar Jozefina Topalli, dhe z. Ilir Meta.

Kur ka qenë pika më kulmore e punës suaj?

Pika më kulmore, ka qenë 100-vjetori i Pavarësisë, ku u ftuan dhjetëra delegacione të huaja dhe ku pata nderin e kënaqësinë që kryeministrit të asaj kohe, si; z. Prof. Dr. Sali Berisha, kryeministrit kosovar, Hashim Thaçi dhe kryetari të opozitës z. Edi Rama, t’iu prezantoj delegacionet e huaja.

Madje qeveria shqiptare, më vuri në dispozicion një helikopter, më datë 29 nëntor, për të drejtuar dhe ceremoninë e homazheve te Varrezat e Dëshmorë pranë memorialit “Nëna Shqipëri”, dhe historia më takoi mua, të isha në këtë event të jashtëzakonshëm e mbresëlënës.

Krahas protokollit?

Kam përfaqësuar Kuvendin e Shqipërisë, si sekretar i përhershëm i delegacionit parlamentar të Kuvendit të Shqipërisë, në Këshillin e Europës. Vetëm në KiE, në Asamble, Shqipëria ka 4 vota, gjë që në momente të veçanta, ka përcaktuar dhe politika në zgjedhje.

Çfarë mund të veçoni gjatë karrierës tuaj 45-vjeçare si diplomat e si shef Protokolli?

Mund të veçoj takimet me presidentin e Republikës Popullore të Kinës, Zhu De, Mbretin e Kamboxhias, Samde Norodom Sihanouk, presidentin Turk, Sulejman Demirel, presidentin çek, mik të popullit shqiptar, Vasllav Havel, më vonë dhe Vasllav Klaus, që kam pasur raste të shkëmbej një fjalë, t’i jap një mesazh, të marr një të tillë. Më vonë me personalitetet që drejtuan Këshillin e Evropës, si; Terry Davis, Lord Rusell Jonson, dhe Van der Linden.

Një moment interesant njerëzor, përpos politikës, kur jeni vënë në siklet?

Më kujtohet kur ishte për vizitë presidenti i Bundestagut gjerman, Lamber, i cili do të fliste në Kuvendin e Shqipërisë. Pikërisht kur ne do shkonim në sallën e Kuvendit, më lajmërojnë që kish ndodhur një defekt teknik e, që mikrofoni në foltore, nuk punonte.

Më kërkojnë që ta vonoja delegacionin dhe unë e bëra për disa minuta. E lashë te një dhomë pritje me kryetaren, znj. Topalli. Hyj në sallë dhe djemtë e IT-së, ishin zbehur. Më erdhi një ide rrufe dhe shkula mikrofonin e foltores dhe e ndërrova me një të ministrave. Për fat, kjo zgjedhje teknike, funksionoi.

Që atë ditë, e lashë me shkrim, që në foltore të vendoseshin dy mikrofona, e sot në foltore, ka dy të tillë. Po kështu më vjen ndër mend një copëz tjetër historie. Kryeministri italian, Berluskoni, u vonua të mbajë fjalën përshëndetëse pas inaugurimit të urës mbi lumin Mat, realizuar nga qeveria Nano, në atë kohë.

Ai vjen, qëndron pak minuta në dhomën e miqve në parlament dhe hyn në sallë e, nis të flasë pa letër, siç e bën vetëm ai. Unë e përkthyesja e tij, ishim në krah, transmetimi ishte direkt.

U vumë në vështirësi. Në atë moment i mora leje kryeministrit, tim z. Nano dhe i them; jemi direkt, do të më duhet ta ndaloj kryeministrin Italian, që të përkthejë zonja dhe ai më dha leje.

Unë i thashë Berluskonit të ndalojë, ai kërkoi të falur dhe i la radhën përkthyeses. Një tjetër moment i veçantë, ishte ardhja e zonjës Ollbrajt, kur kryeministër ishte z. Ilir Meta, në atë kohë fare i ri.

Isha i vetmi person i autorizuar të rrija krah saj, duke respektuar rregullat e protokollit, por dhe sekretarja e shtetit Hilary Klinton, që me vendim të ambasadës amerikane, ajo duhej të hynte direkt në foltore, ndërsa unë nuk pranova, zbatova protokollin e Kuvendit.

Ajo takoi pak minuta kryetaren e Kuvendit, lidhi shallin e, leu buzët me një të kuq të lehtë e, u nis drejt foltores. Aty i lëshova vendin ambasadorit amerikan, që ndenji krah saj, duke thyer rregullin dhe për të cilën me vonë, Shërbimi i Sigurisë i SHBA-së, më dha medaljen e “Sigurimit Diplomatik”.

Cili ka qenë më zevzeku që nuk pranonte të merrte urdhra, apo t’i përcaktonit ju një formë të sjelljes?

Nuk mund të them, se ato ishin personalitete të larta, me histori në ceremoniale në vendet e tyre, por, nëse ishe paksa në vendin e tij, kryetari i Dhomës së Deputetëve të Italisë, Finni, në Kuvendin e Shqipërisë, u tregua shumë i saktë.

Kur shihni sot zonjën Topalli disi larg nga politika aktive, çfarë mendoni?

Ajo është një figurë, por dhe kjo e paska një fund, sepse koha ikën, brezat kualifikohen, por ajo mbetet figurë. Por mendoj që sidomos për qytetin e Shkodrës dhe për gjininë femërore, ajo ka qenë gjithnjë e pranishme dhe i ka dhënë impuls zhvillimit të tyre.

Keni dy vjet në pension, a keni pasur ndonjë telefonatë nga drejtuesit e lartë?

Me keqardhje jo, por dhe telefonata jo. Por kam pasur rast t’i takoj, e jam takuar me shumë dashamirësi me presidentin Meta, i cili më ka respektuar dhe vlerësuar gjithnjë, duke më dhënë detyra të rëndësishme, si darka me presidentin grek Papulias, apo ardhja e Papa Françeskut në Tiranë, por dhe me presidentët Moisiu e Topi.

Si janë kryeministrat, në zbatimin e protokollit?

Kur kam qenë i pranishëm në takimet me kryeministrin Rama, më ka bërë përshtypje, që sa herë më shihte afrohej, për të mos thënë që; Sali Berisha, ishte më i binduri në ceremonial.

Po shefat e rinj të protokollit, si t’u dukën pas ikjes tuaj, ju marrin ndonjëherë në telefon, për ndonjë detaj?

Unë dola në pension, dy vjet mbi moshë dhe më zëvendësoi në Kuvend, një ish-ambasador, e kjo për mua, ishte vendimi i duhur dhe ishte urtësia e Metës, që mori Arben Cicin, në vendin tim. Për të tjerët, nuk di të them. Disa në Kuvend, më kanë pyetur për ceremoni të ndryshme.

Çfarë ndryshimi pati tek ju të dalët jashtë shtetit, në mendësi, sepse që 28 vjeç, ishit jashtë shtetit në ambasada, në një kohë izolimi totale të Shqipërisë?

Isha shumë i ri dhe kisha marrë pjesë në veprimtari të ndryshme diplomatike brenda vendit, por jo jashtë. Kontakti i parë ishte Bukureshti… i dyti Teherani, një kryeqytet llamburitës, pastaj Pekini i madh, Pekini i elitës, por dhe punëtorëve të lodhur, i urisë dhe i bollëkut për një pjesë, për të mos thënë, mbërritjen në Pnom Pen. Qyteti ishte bosh, ishin zhvendosur në orizore, për t’u ushqyer. Syri të zinte pak ushtarë, që na sillnin dhe ne ushqim.

Me gavetë

Po me gavetë.

Vite të vështira për ju?

Shumë, dhe kam ndenjur aty, bashkë me bashkëshorten e vajzën, dy vjet, dy muaj dhe dy ditë e, kur zbrita në Rinas, thashë tri herë: Vituar…! që u ktheva në atdhe. Isha vetëm 30 vjeç. Përgatita një relacion të fortë dhe mbi atë relacion, u morën masa të tjera, u kufizua ambasada në Vietnam, u mbyll ambasada në Kamboxhia, e Tanzani.

Jeni vënë ndonjëherë në vështirësi, ndonjë moment delikat?

Në Pragë, në marrëdhëniet me ish-Jugosllavinë dhe në mënyre të veçantë, me Kroacinë dhe ish-Republikën e Maqedonisë. Ishte koha kur filloi shpërbërja e ish-Jugosllavisë dhe lufta kroato-serbe e, nga armata e Jugosllavisë, dezertuan dhjetëra djem të Kosovës.

Vinin me tren me mjete të ndryshme. Budapesti dhe Praga, ishin portat për Gjermani, e më tolerante ishte Praga, sepse republika çeke, nuk ishte Lindje, por zemra e Evropës, me politika të qarta, për ta ruajtur vendin e shtetin e tyre. Ambasada në Pragë, i hapi derën kosovarëve, duke qëndruar non stop, në shërbim të tyre, duke i ofruar një ndalesë të ngrohtë e, pakëz raki shqiptare, e kafe turke.

I ofronim pak shpresë, duke e bërë ambasadën të të tërë bashkëkombësve. Ishte kurajoze, por jo e dënueshme. E shpesh kam ndeshur djem e vajza në vitet në vijim, që më jepnin një salutim e, më shpreheshin mirënjohje.

Si është jeta juaj tani, nga një tip super aktiv, në pension?

Vazhdoj të merrem privatisht me punë, i ftuar si moderator apo në konferenca, nga organizata të ndryshme, të këshilloj…! Komentova dhe ceremoninë e Merkelit në Tiranë dhe ceremoninë e Presidentit Trump, në Shtëpinë e Bardhë.

Vendosjen e asaj pikturës gjermane, gjatë vizitës së Merkel në hollin e kryeministrisë, si e komentuat?

Merkel, ndaloi pak çaste para saj. Nuk them që u befasua, por nga ndjekja që i bëra, përmes televizionit, them se pati një lloj kënaqësie, kur pa atë pas 60 vjetësh. Ajo ishte një zgjedhje dhe zgjidhje, sepse jo vetëm tregonte një shenjë dashamirësie për kulturën, traditën dhe kombin gjerman, por koha ishte e kufizuar, e personalitete të tilla, e kanë me pikatore dhe s’mund të jenë pjesë e ndonjë eventi artistik, që mund të ishte në protokoll.

Dhe si i themi në gjuhën e popullit, në ato pak dekika, u diskutua për kulturën. Ishte një detaj i vogël, i rëndësishëm, ishte një gjetje e kryeministrit Rama, i cili shpesh, vepron dhe qëllon bukur.

Ju keni marrë një vlerësim të rëndësishëm dhe nga presidenti Obama, si u ndjetë kur e patë letrën e tij?

Ishte zhvilluar një ceremoni nga miqtë e mi, për marrjen e doktoraturës në Diplomacinë Ndërkombëtare, ku ishte prezent dhe presidenti i kësaj akademie botërore. Vjen një cilindër dhe kur e hapim, brenda kishte dy letra, një nga Obama dhe çmimi i dhënë nga shteti amerikan, për njerëz që kanë kontribut të çmuar. Mbase kjo ishte propozuar pas vizitës së Hilary Klintonit në Tiranë, apo pas vendosjes së bustit të saj në Sarandë.

Ose e një mikut tim ambasador, Konsull Nderi i Urdhrit Maltez diplomatik. Por gjithsesi, falënderoj këdo që i shkoi mendja për këtë vlerësim. U befasova, nuk e prisja, por më erdhi mirë, sepse të vlerëson 1-shi, i botës.

Fëmijët tuaj, kanë trashëguar diçka nga ju?

Djali ka mbaruar studimet e larta në SHBA-ës, është i prirur më shumë drejt biznesit, ndërsa vajza, është mjeke e kualifikuar me gjithë bashkëshortin e saj, Edgar Bekteshi, nënshtetase amerikane. Megjithatë vajza, më ngjan më shumë me prirjet në diplomaci.

Bashkëshortja të ka thënë ndonjë here; “më le me valixhe rrugëve”?

Përkundrazi, bashkëshortja ime, që e falënderoj pa masë, sepse unë jam ai që jam sot, falë saj, është piedestali im dhe më ka dhuruar dy fëmijë të shëndetshëm e të aftë, një mësuese e shkëlqyer ndër vite. Ajo kurrë s’më ka lënë vetëm. Ajo ka qenë dhe është, mbështetësja ime. Memorie.al

NDUE DEDAJ/ Marie Tuci, e vetmja grua në 38 martirët e kishës katolike në Shqipëri, ishte aq e re për të pasur një biografi me shumë fjalë, por po e krijonte atë dita-ditës, nëse nuk do t’ia këpusnin pemën e jetës bash kur kishte nisur lulëzimin. Përpiqemi të përfytyrojmë fëmijërinë e saj, në Mirditë, sigurisht si e të gjithë moshatarëve, derisa në trurin e saj të fekste një dritë e të ndizej një shkëndijë naltësuese.

Ishte lindur në Ndërfushaz, buzë Fanit të Vogël, më 12 mars 1928, në kullën e përmendur të Mark Tucit, të Derës së Gjomarkajve, trungut të Preng Bib Dodës, Princit të Mirditës, një nga figurat e rëndësishme politike shqiptare me fund tragjik. Sado të kalojnë kohët, fëmijëria dhe rinia e njeriut gjithnjë “fëshfërijnë” në gjurmët dhe hapat e parë që ai hedh në jetë, pa e ditur se cili do të jetë fati i tij…

FAMILJA, NGA MALI I SHENJTË NË “OROSHIN E POSHTËM”

Para tre shekujsh, si shumë familje të tjera oroshiane, të parët e Maries kishin zbritur nga bjeshkët e Oroshit në zonën e ulët fushore, përkufi me Rrëshenin, duke u shtrirë nga Ndërfushazi e Qafë – Molla në Bukmirë, Livadhëz, Qurkëz e Shpërdhazë, që thirreshin “Oroshi i Poshtëm”. Në anën veriore, aty ku ky areal oroshas takohej me Kaçinarin, një kodër jo fort e naltë do të quhej “Maja e Lleshit të Zi”. Nuk është e rastit që në anën e tejshme të Fanit të Vogël, kapidani legjendar Lleshi i Zi pati ndërtuar një kanal vaditës, “Vijën e Madhe”, që në Mirditë do të ishte vepra e dytë ujore arkitektonike, pas Ujësjellësit antik të Domgjonit. Ky ishte kompensimi i oroshasve të zbritur nga Mali i Shenjtë për ndërfanorët vendalinj, që u kishin bërë hise në miranë e tyre. Në vitet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit përmendet Kapidan Marka Tuci i Ndërfushazit, si një ndër figurat kryesore të Mirditës në atë kohë, i cili në vitin 1880 mori pjesë në luftën për mbrojtjen e Plavës, Gucisë, Hotit e Grudës nga sulmet malazeze. Portreti i tij, ashtu si i luftëtarëve të tjerë mirditas, del në një foto të “Marubit” të atij moti. I ati i Marie Tucit, Nikollë Mark Tuci dhe i vëllai Zef Mark Tuci ishin bijtë e Kapidan Mark Tucit.

Kur Marie Tuci erdhi në jetë, Mirdita, siç del nga shkrimet dhe monografitë e autorëve Zef Mark Harapi, Dom Nikollë Kimza, Dom Prend Suli, Stavri Frashëri etj., ende nuk kishte dalë nga “izolomi” i shekujve, mungonte infrastruktura, si rrugët automobilistike, telefonia, energjia elektrike etj.. Shkollat gjithsesi ishin të pakta. Shërbimi shëndetësor i papërfillshëm në raport me nevojat që kishin banorët. Bujqësia ishte e kufizuar në kulturat që mbillte, si misri, fasulja etj.. Tregtia ishte në një shkallë të ulët, me pak dyqane të tregtarëve shkodranë e krutanë. Industria e bakrit sapo kishte filluar me sipërmarrës italianë. Rrjedhimisht, kushtet e jetesës ishin të pakta. Krahina, ndër më të përmendurat e botës shqiptare, krenohej me historinë qëndrestare ndaj pushtuesve ndër shekuj, ndërkohë që epopeja e saj e qëndresës do të vazhdonte dhe përgjatë shekullit XX, mishëruar në figura të papërsëritshme si ajo e të Lumes Marie Tuci.

Djepi që përkundi fëmijërinë e saj ishte një kullë, një zallnajë dhe një pyll lisi midis Fanit të Madh dhe Fanit të Vogël. Në truallin ku ajo lindi janë aq të pakta kujtimet, ngaqë të moshuarit nuk rrojnë më. Qenë tre fëmijë të një votre, një vëlla dhe dy motra, që do t’i përpinte revolucioni ideologjik, lufta e klasave, persekucioni gjysmëshekullor. Ndokund, gabimisht, është shkruar se ata ishin katër.

DY PISHA NË NDËRFUSHAZ, TË MBJELLA NGA MARIE TUCI DHE E MOTRA LIZA

Si për ta bërë më të prekshëm rrëfimin tonë për Marie Tucin kemi ardhur në vendlindjen e saj në Ndërfushas. Jemi bashkë me Bardhok Filopatin, nip Gjomarkajsh, nëna e të cilit Tereza na pati rrëfyer vite më parë ndodhi nga jeta e “Sarajeve” të Kapidanit në Orosh, si dhe për kushërirat e saja, Davidën e Marien. Në oborr na pret nipi i Marie Tucit, Zefi, avokat, i cili na rrëfen për kullën, që tashti është përshtatur si vilë moderne. Kanë qenë dy kulla bashkë, trekatëshe, ndërtuar nga mjeshtrit gollobordas nga fundi i shekullit XIX, në një “vit zije” buke. Kullën e Marka Tucit e pati marrë në përdorim kooperativa, siç bëri dhe tjetërkund qeveria me shtëpitë e kulakëve dhe “reaksionarëve”, duke ua hequr të zotëve për një kohë të gjatë. Poshtë në breg të Fanit ishte “Mulliri i Gjomarkajve”, ku vinin nga ana e anës për të bluar misrin.

Ajo që të mbetet në mendje janë dy pisha, që motrat Marie dhe Lizë kishin shkulur në Ndërshenë (Orosh) dhe i kishin mbjellë në zabelin e lisit afër shtëpisë. Ato dy pisha që i kanë mbijetuar kohës janë drurët më të lartë e më të vjetër aty, si një kujtim i rrallë i një kohe të shkuar. Dy pisha që janë bërë të mëdha si në bjeshkë, edhe pse toka aty nuk është e përshtatshme për këtë dru pyjor. Ngjajnë si dy pisha amanet! Si dy gjymtyrë të blertë që zgjatën në kohë për kah pavdekësia. Maria nuk do të mund t’i shihte më, kurse Liza, e martuar në familjen Gega të bajraktarit të Kryezezit, sa herë vinte në derën prindërore, ndalonte një çast e përlotur nën kurorën e tyre. Lisnaja përreth pishave ka krijuar një oaz të bukur, çlodhës e meditativ, por që mund të zvillatej paksa për t’u bërë pishat më të dukshme për vizitorët që duan ta prekin disi realitetin në të cilin kaloi fëmijërinë dhe një pjesë të rinisë e Lumja Marie Tuci.

Nuk është e rastit historia e shtegtimit të drurëve të bekuar, si dy ultinjtë e kishës antike të Oroshit në Nënshejt etj..

Ndërkohë biseda me Zefin nuk mund të mos rrokë selinë e Gjomarkajve në Shkodër, me kullën karakteristike të projektuar nga Kol Idromeno, ku kemi qenë disa herë dhe kurrë nuk mund t’i harrojmë portretet fisnike të mohikanëve të fundit të saj, fëmijëve të Kapidan Gjonit: Dedë Gjomarkajt, motrave të tij Martës dhe Bardhës, që e kishin shkrirë jetën në burgje politike e internime, si dhe të Gjonit që u shua shpejt, më 2003, duke lënë pas gruas e tij të fisme Gjildën, që u bë pjesë e kësaj familje të shquar, duke u kujdesuar aq shumë për të moshuarit e saj të shumëvuajtur.

KRYQËZIMI PREJ “JEZUSI” I MËSUESES NË MESIN E SHEKULLIT XX

Kemi marrë një dëshmi të tërthortë rreth arrestimit të Marie Tucit, që publikohet për herë të parë. Frrok Gjoka, 80-vjeçar, nga Ndërfushazi, kujton: “Më 1964 isha ushtar shofer në Pogradec. Një ditë, njëri nga rezervistët, B. L., që kryente zborin në repartin tonë, më tha: Kam qenë ushtar me Forcat e Ndjekjes në Rrëshen, kur një grup prej 5 – 6 vetash, kemi arrestue një mësuese, që quhej Marie Tuci. Kishte një kullë të madhe. Kur thirrëm në oborr, doli e ëma. Ishte një grua si burrë. Është filanka këtu? pyetëm. Na e nxirr se do ta marrim me vete. Hajde e pini një kafe, sa të bëhet gati – tha ajo. Nuk hymë se kishim frikë mos na hidhte ndonjë granatë. Mësuesja e re doli e veshur allafranga. E kemi marrë pa e lidhur derisa kemi kaluar oborrin. U zbathëm të gjithë për të kaluar lumin e Fanit. Ajo ishte e lidhur dhe përpiqej të mos i lagej fustani. Ishte më shumë kulturë. E lamë te një kullë në kodër, ku ishte komanda. Nuk kam dëgjuar më se çfarë u bë me të”. Ngjarja ishte e freskët për ish-ushtarin e Ndjekjes, pasi kishin kaluar vetëm 14 vjet. Ishte jo larg “Manit të Lalë Ndreut” në qytet, që mirditorët ia dinë mirë historinë e kobshme.

Ku ta kërkojmë dhe si ta rindërtojmë portretin e saj fisnik? Te buzëqeshja e menduar që na vjen nga ato pak fotografi që kemi? Fytyrën e saj të hijshme e shpërfytyruan në dhomat e hetuesisë dhe qelinë numër 13 të ish-burgut të Shkodrës. Një qeli me një dritare të verbër, si një sy katallani. Torturat ndaj Maries ishin të përbindshme. I duhej përkulur karakteri e gjunjëzuar krenaria. Ky ishte kryqëzim në mesin e shekullit XX. Ku e gjen forcën që nuk dorëzohet, pyesnin veten gjeneralët “ponspilatë” të Punëve të Brendshme, që orë e çast kryenin punë të zeza mbi njerëzit e fesë, nacionalistët etj.. Për herë të parë në historinë tonë femra ishte shndërruar në pre e përgjakshme e sadistëve me uniformë shtetërore. “Toger Baba” kishte kryer mizori të pashembullta në Mirditë dhe Zadrimë, duke dhunuar burra e gra, përfshi dhe një murgeshë në Zadrimë. Disa dëshmi jetësore e të dhëna biografike rreth jetës së martires Marie i gjejmë në librin “Imzot Vinçenc Prennushi me shokë Martirë”, përgatitur nga At Leonardo Di Pinto dhe botuar nga Argjipeshkvia Shkodër – Pult më 2016, ku bien në sy sidomos kujtimet e të motrës, Lizës, dy vite më e vogël se Maria, e cila e përshkruan me detaje fëmijërinë e tyre të përbashkët në fshatin e lindjes. Ajo kujton se Maria “në gishtin e dorës së djathtë mbante një unazë me fytyrën e Zojës, ndaj së cilës ishte shumë e devotshme”. Ishte rritur në një familje katolike, ku praktikoheshin rregullisht uratët, rruzarja, lutjet. Edhe pse fshati nuk kishte kishë, sa shkonte ora 12, të moshuarit kujtojnë se Maria dilte në derën e kullës dhe bënte kryq. Me siguri që atë çast i dëgjonte kumbonët zemra e saj.

Ishin aq të rralla vajzat që asokohe dilnin nga kulla e tyre për të shkuar në shkollë, mbase vetëm pak që mësonin për t’u bërë murgesha. Maria e kishte pasur këtë fat. Kishte mësuar në Kolegjin e Motrave Stigmatine në Shkodër që kur ishte 12 vjeçe dhe më mbylljen e tij në vitin 1946 ajo kthehet në Mirditë. Ja si e përshkruan jetën e saj ajo gjatë dëshmisë në hetuesi: “Në vjetin 1940 jam shkëputun nga familja që banonte në katundin Ndërfushaz dhe kam ardhë në Shkodër, për me vazhdue shkollën në vjetin e ardhshëm 1941. Kam kalue tri klasat e para të fillores deri në fundin e 1943-it. Në vjetin ’44 jam futun në Normale, ku kam mbarue klasën e parë e të dytë për nji vjet dhe kam vazhdue të tretën. Jam largue nga shkolla në vjetin 1946 dhe jam kthye në shtëpi. Në mbarim të dyzet e gjashtës e deri në prill të dyzet e shtatës kam drejtue punët e Rinisë në fshat dhe në prill të dyzet e shtatës kam fillue si mësuese në fshatin Gojan, ku kam qëndrue deri në prillin e dyzet e tetës. Në këtë kohë jam pushue nga puna në arsim me motivacionin se familja jeme nuk kishte qëndrue mirë politikisht. Prej asaj kohe e deri në gushtin e dyzet e nandës kam qëndrue shtëpiake…” Maria ka shërbyer si mësuese për një vit dhe në Sang të Fanit. Shtëpia e Marka Tucit kishte miq në të gjithë Mirditën, pra dhe në Gojan e Sang, prandaj ajo banonte atje ku shërbente. Kanë qenë fatlumë ata vocrrakë mirditas që i ka mësuar një vajzë e fisme, në një kohë kur të gjithë mësuesit ishin burra që kishin kryer Konviktin e Oroshit, Pedagogjiken e Elbasanit, Gjimnazin e Shkodrës etj. I nipi, Zef Mark Tuci, kujton: “Në vitet ’80 të shekullit të kaluar punoja në gjeologji në Spaç, kur një ditë më drejtohet një burrë nga Sangu: “Çfarë e ke pasë Marie Tucin?” “Hallë”. I thashë”. “Ëh, ka qenë mësuesja ime. Çfarë mësuesje që ka qenë!…”

KUNDËR TË LUMES MARIE, NJË PROCES POLITIK KAFKIAN

Marie Tuci ishte njeriu i besimit e kishës dhe nuk lidhej me politikën. Hyjnorja ishte prarimi i saj shpirtëror, ashtu si dhe e paraardhës së saj, motrës saleziane Marie Gjomarkaj, në gjurmët e së cilës po ecte. Për më tepër ajo ishte formuar për gjashtë vite në Shkodër, një qytet me tradita të shquara në rrafshin e kulturës dhe krishterimit. Kundër saj u ngrit një akuzë e paqenë, u zhvillua një proces tipik kafkian, ku njeriu i vënë nën akuzë, pavarësisht mosfajësisë duhej të merrte patjetër dënimin kapital. Kështu dhe martirja jonë. Ajo me ditë e me orë shtyhej nga regjimi drejt fundit të saj të pakthyeshëm. Duhej mbyllur ajo gojë përgjithmonë. Nuk duhej t’i fliste kohës. Duhej përçudnuar bukuria e saj fizike dhe shpirtërore. Ish-i dënuari politik i Spaçit Gjetë Kadeli na dërgon në CD dosjen penale në ngarkim të Maries, që nuk arrin ta fajësojë dot atë me prova për bashkëpunim me grupet e rezistencës antikomuniste, takime me të arratisurit në mal, strehim e furnizim me ushqim të tyre, që duhet thënë se është akuza steriotipa ndaj të gjithë atyre që arrestohen nga viti 1945 deri në vitin 1953. Dhe ku një akuzë e tillë absurde? Në vendin e mikpritjes tradicionale, ku shtëpia ishte e Zotit dhe e (ar)mikut! E megjithatë, në gusht të vitit 1949 e gjitha familja e saj goditet rëndshëm politikisht, Maria vetë mbahet në qeli për 14 muaj gjersa vdes, prindërit i internohen në Tepelenë dhe për vdekjen e së bijës njoftohen thjeshtë me një telegram me dy rreshta, i vëllai Marku dënohet me pushkatim, por me ndërhyrjen e një të afërmeje me ndikim në pushtetin e kohës, Marte Bib Marku, i kthehet në 25 vite burg politik. Zor të gjendet një emër për gjithë këtë tërbim të shtetit ndaj njerëzish që nuk kishin kryer asnjë krim që mund të njihej si i tillë në Europë, por që thjeshtë kanë refuzuar apo kundërshtuar komunizmin. Ndërsa sistemi ishte vërbuar, njerëzit e thjeshtë dhe intelektualët nuk e kishin humbur vetëdijen dhe kodet morale të shqiptarit. Pas viteve 90 kemi shkuar në Shkodër në shtëpinë e mbesës së Imzot Frano Gjinit, Rozinës, në shtëpinë e motrës të Dom Nikollë Mazrekut, Maries, si dhe atë të studiuesit të vjetër shkodran Kol Shtjefni, i cili na kishte folur për miqësinë e hershme që kishte pasur me familjen e Mark Tucit, ku ishte kujdesur dhe për varrimin e Maries në varret e Rrmajit.

Marie Tuci ishte ëndrra e ndërprerë e ndryshimit dhe emancipimit social – kulturor në trevën e saj, por jo e vetmja. Krahas saj përmendet dhe martirja tjetër, Bardhe Krosi nga Kaçinari, që gjithashtu vdiq nga torturat çnjerëzore në burgjet komuniste, në vitin 1949, e akuzuar dhe ajo se kishte ndihmuar nacionalistët e arratisur në male. Asokohe, ndonëse në Shkodër, Tiranë, Korçë etj. kishte një elitë grash të botës së artit të rangut europian, si Tefta Tashko Koço, Marie Kraja, Lola Gjoka etj., në përgjithësi zëri i vajzave qytetare ishte i mbytur dhe motua e tyre ende ishte “Sikur të isha djalë”. Kurse në Mirditë pati vajza dhe gra që u përfshinë në jetën publike, si mësuese për zhdukjen e analfabetizmit, aksioniste në hekurudhat e para të vendit etj. Vetëm nga Oroshi qenë tri gra arsimtare, kushërirat Marie Tuci e Davida Gjomarkaj, si dhe Prena Përkola e të njëjtës derë me to. Por kjo qe njëherësh dhe drama e tyre, pasi të gjitha ato, paçka frymëzimeve politike të ndryshme të disave prej tyre, e paguan me jetë idealin e emancipimit shoqëror. Ato gra ishin më përpara se koha në kapërcyell sistemesh politike, se shteti i diktaturës së proletariatit, se familja patriarkale etj. “Fisheku në pajë” në qindra vjet nuk kishte shkaktuar vrasje grash sa do të ndodhnin në këtë periudhë.

BABAI I MARIES LË AMANET TA FUSNIN NË NJË VARR ME TË BIJËN!

Zefi thotë se historia e familjes së tij kishte qenë një plagë për shumë mote, ndaj dhe nuk e kishte pyetur dhe aq të atin si për të mos e lënduar me kujtime të trishta. “Gjyshi Nikollë Mark Tuci, ndonëse i pashkolluar vetë, i shkolloi dy fëmijët e tij në shkollat më të mira të kohës, gjë qe do t’u kushtonte jetën me hyrjen e regjimit komunist. Ai pas një burgosje për ndihmë ndaj forcave të Mark Gjomarkut, vdiq në vitin 1956 në spital në Shkodër. Duke e ditur se familja kishte mbetur në gra la amanet që ta varrosnin në varrin e Maries. Amaneti tij u përmbush me ndihmën e Luigj Bardhokut (Shtija) nga Jezulli, me banim në Shkodër, i cili ishte i afërm i gjyshit. Tregojnë se kryetari i Këshillit të fshatit kishte nxjerrë tre ndërfushaxhinj për të pritur kufomën te Ura e Fanit, me qëllim që ta varrosnin pa i bërë ceremoni. Ata pasi pritën deri në muzg u kthyen dhe e njoftuan kryetarin se arkivoli nuk kishte ardhur. Ai e kishte kuptuar ndaj kishte thënë: “E, mor Nikoll Marku, edhe i vdekur u tregove më i mençur se ne…”.

Mark Tuci i ri kishte mësuar në Normalen e Elbasanit, por nuk e kishte ushtruar asnjëherë mësuesinë. Ai kishte qenë shpallur kulak dhe ka vazhduar edhe pas daljes nga burgu në vitin ’57 të paguante borxhin që ishte marrë nga familja për të paguar detyrimin tatimor. Në vitin 1980, kur e arrestojnë për herë të dytë për agjitacion e propagandë, hetuesit morën nga shtëpia çdo letër të vjetër e dokument, ndër to dhe fotografi të Preng Bib Dodës etj., që kishin shpëtuar deri atëherë pa u sekuestruar. Ndër reliktet e vjetra familjare Zefi ruan dhe dy fotografi të rralla, një të Luçies, të shoqes së Prengë Pashës, dalë me vëllain e Marie Tucit, Markun, asokohe fëmijë dhe gruan e axhës së saj, Dilën e Zef Marka Tucit. Fotografia tjetër është mortore, bërë në Shkodër më 1956 dhe i përket të atit të Marie Tucit, ku te kryet i qëndrojnë tri gra të shtëpisë së tij: e kunata Dila e Zef Mark Tucit më e vjetra, nusja e djalit Luçia e Mark Tucit në mes dhe e bija Liza Tuci (Gega).

Në Ndërfushas trajtoheshin si familje e deklasuar, pa asnjë të drejtë për t’u zgjedhur, veç asaj për të votuar. Kur vdiq nëna e Maries, Dila Tuci (Fusha) më 1973 kulla ka qenë plot, pasi fshati mori pjesë në varrim, por u bë problem në organizatën bazë të Partisë. Por fshati nuk mund të “gabonte” dy herë, prandaj Dila e Zef Marka Tucit, që ndërroi jetë më 1981, u përcoll për në varreza veç nga një grusht njerëzish të rrethit të afërm familjar, si Preng Nikoll Lleshi etj.

RRËSHEN, SHESHI “MARIE TUCI” PARA KATEDRALES

Marie Tuci shpresonte se do të mund t’i mbaronte mësimet fetare e të bëhej murgeshë stigmatine, por kjo nuk ndodhi pasi Kolegji nuk u rihap. Kështu që ajo nuk ishte një motër. U shua në moshë të re, pa u bërë e tillë, përpos se në shpirt e në përshpirtni. Nuk e kishte shkuar asnjëherë ndërmend se do të bëhej protagoniste e një kohe, aq më tepër simbol i qëndresës njerëzore. Ajo ishte një bijë e traditës, e mbrujtur me besimin në Zotin dhe i mjaftonte kjo. Por ndoshta të gjithë ata që dëgjojnë thirrjen dhe vendosin t’i kushtohen kishës, e shkojnë nëpër mend se një ditë mund të jenë dhe martirë, mbasi kjo është historia e Krishterimit, gjithë salvime. Maria ndërroi jetë më 24 tetor 1950, në spitalin civil të Shkodrës, kur ishte veçse 22 vjeçe e gjysmë, por nuk u shua. Shëmbëllesa e saj është në Motrat shqiptare dhe ato të kombësive e kongregatave të ndryshme, që veprojnë mes nesh. Ato janë aty ku nuk janë të tjerët. Pa kurrfarë krenie. Misioni i tyre është i “padukshëm”. Kanë më shumë se tridhjetë vjet në Rrëshen, Rubik, Fan, Perlat, Suç, motrat françeskane italiane, motrat vinçensiane kosovare “Bijat e Dashurisë”, motrat e Nënë Terezës, ashtu si motrat bamirëse gjermane të Fushë-Arrëzit etj..

Sheshi para katedrales së Rrëshenit “Jezusi i vetmi shpëtimtar i botës” prej disa vitesh mban emrin “Marie Tuci”, ku njerëzit pushojnë dhe meditojnë për hirin e martirizimit. Në hyrje të Katedrales, në ballinë, janë fotografitë e martirëve të Abacisë së Mirditës, abati Frano Gjini, famullitari i Oroshit Dom Mark Gjani, famullitari i Gëziqit Dom Jak Bushati dhe Marie Tuci. Jo thjesht për kureshtje, ajo kishte qenë pagëzuar në kishën e Gëziqit bash nga Dom Jaku, që sot e ka në krah, i Lum dhe ai. Portreti i saj, ashtu si dhe ai Zojës Lurdë, shfaqet dhe një kapele lutjesh në spitalin e Rrëshenit.

Jo se është bërë si modë kjo puna e shtëpive muze, por në rastin e kësaj martireje, një dhomë kujtesë në vendlindje do të ishte e nevojshme, pasi do t’i kushtohej jo vetëm një individi të flijuar politikisht, por një familje fisnike të zhbirë nga komunizmi. Zef Tuci thotë se kanë ardhur njëherë katër furgona me pelegrinë nga Berati, që donin të njiheshin më vendlindjen e të Lumes Marie. Njerëzit që do vijnë këtu nesër, pasnesër, përherë, me siguri do të thonë: Pamë dhe prekëm “Pishën e Marie Tucit”. Si Pisha e Shën Françeskut…

E zhveshën dhe e futën në thes me një mace të egër, kush ishte mirditorja që sfidoi komunizmin

Marie Tuci lindi më 12 mars 1928, në Ndërfushaz të Rrëshenit. Babai i saj quhej Nikollë, kurse e ëma quhej Dilë Fusha. Rridhte nga trungu i dëgjuar i Prengë Bibë Dodës, nënkryetar i Lidhjes së Prizrenit, shumë vjet i dënuar në Anadoll të Turqisë, pjesëmarrës në veprimtari politike e ndeshtrasha shoqërore, mik i Abatit të Mirditës. Marien e mbajtën disa ditë në burgun e Mirditës, pastaj, më 11 gusht, e dërguan me autoburg në Shkodër. Polici Selam Kajani ia shtrëngoi aq fort hekurat, sa gishtat filluan t’i paralizoheshin. Ndërkaq Mehmet Shehu, që ndodhej aty, iu afrua autoburgut dhe shikoi brenda tij. Shkoi afër Marijes dhe ia kontrolloi prangat. Meqë iu duk se nuk ishin shtrënguar aq sa duhej, ia shtrëngoi edhe më fort ato. Kockat filluan t’i kërcisnin, por Marija nuk e lëshoi veten. Pastaj Mehmeti iu drejtua policit duke i thënë: “Ja si shtrëngohen duart e armiqve të popullit!”.

Ndërkaq Marija shtrëngonte edhe më fort dhëmbët, që të mos i dëgjoheshin shumë psherëtimat. Kishte refuzuar me forcë propozimet e pahijshme të xhelatit të saj, sepse dëshironte ta nderonte dinjitetin e vet si grua dhe si murgeshë e ardhshme. Hilmi Seiti, duke qenë se e kishte përjetuar atë refuzim si një kundërshtim të pafalshëm, i kishte thënë: “Do të shpërfytyroj deri në atë pikë sa as familja jote nuk do të njohë!”. Ushtruan një dhunë barbare ndaj saj: e futën të zhveshur në një thes me një mace endacake dhe e goditën thesin me shkop, duke i shkaktuar vuajtje të tmerrshme dhe të pabesueshme Marijes. Marie Tuci do të vdiste në një dhomë spitali, më 24 tetor 1950. Ndërkohë, familjarët e saj ishin internuar në kampin e Lushnjës, pasi regjimi përpiqej që t’i përziente njerëzit, duke zbatuar kështu një politikë njësuese patriotike. Familjarëve të saj iu dërgua thjesht një telegram me dy fjalë nga përgjegjësi i kampit, siç e kujton shumë mirë motra e Marijes, Liza, dy vjet më e vogël se ajo. E pyetën nëse ishte gati që ta merrte atë lajm, të cilin ia ndiente zemra prej kohësh. Liza, e cila jetonte në fshatin Rrethi i Epërm, afër Rubikut, vdiq më 31 tetor 2016, në moshën 86 vjeçe. Kishte sytë e Marijes dhe një buzëqeshje të lirë, që lodhja e viteve dhe dhimbjet e jetës nuk ia kishin hequr prej buzëve.

Drane Jakja, është një emër i panjohur për shumicën e shqiptarëve. Ka ndërruar jetë në moshën 100-vjeçare, disa vite më parë. Kam dëgjuar për këtë grua të pazakontë nga nëna ime, vite më parë. Nëna dhe vëllai im, jetuan në të njëjtën kohë me Drane Jakajn, në kampin famëkeq të Tepelenës, në vitet e para të regjimit komunist. Kampi i Tepelenës, është vendi ku kulmon drama e madhe, e terrorit komunist.

Drane Jakja ishte një çikë bregdrinase nga dera e fisme e Jak Gjonit, në Fierzë të Pukës. Nuse e Vuksan Prek Ndout, nga Nikaj-Mërturi, djalë i derës së patriotit luftëtar, Zeqir Dema i Btoshës. Drane Jakja, ka jetuar në gjashtë regjime.

Por ai që do të linte gjurmë të tmerrshme në jetën e saj, ishte regjimi komunist i Enver Hoxhës. Një rrugëtim 100 vjeçar, i mbuluar me vuajtje, mundime dhe mbijetesë.

Është gjyshja e këngëtarit të mirënjohur të muzikës popullore, Gëzim Nika. Ia ka mbërritur të mbajë në prehrin e saj, nipa e stërnipa të brezit të pestë. Por kurrë, për jetë nuk do të shlyhej nga mendja e saj, fati tragjik i të birit 2-vjeçar.

Ajo e humbi një djalë 2 vjeç, në kampin e internimit në Tepelenë. Historia është e pazakontë, tmerrësisht e dhimbshme. Është nga ato histori që kur i dëgjon, të ndalet fryma.

Doruntina e kohëve modern, e ka quajtur Pjetër Meta, autori i disa teksteve që flasin për historinë e Nikaj-Mërturit. Drane Jakja, është simbol i qëndresës mbinjerëzore. Është gruaja që sfidoi fatin.

Pjetër Meta, e paraqet me detaje, historinë shumë dramatike të kësaj gruaje të pazakontë. Një përmbledhje e kësaj historie, vijon më poshtë.

Si e zhvarrosi djalin 2-vjeçar, për ta marrë me vete pas internimit?!

Në fund nëntor 1948, kur perdja e hekurt e Lindjes, ra si gur mes dy syve, në mes Shqipërisë Londineze e, Kosovës, Drane Jakja, u falme-shëndet përjetë me burrin e saj kaçak, Vuksanin, që ia ktheu pushkën komunizmit, prej se kur hyni në nëntor 1944 në Qafë të Kolçit, për me vra djemtë e Nikaj-Mërturin.

Drandja ia dha besën Vuksanit, se ka me i rritë djemtë e me i ba burra, në trollin e vet dhe ka me i përcjellë çikat nuse, në dyer të mira. Kësokohe, ma i vogli ndër katër fëmijët e tyne, Zefi, ishte veçse dhjetë ditësh.

Në vitin 1949, pa i ikë dimni tokës, policia e Sigurimi i Shtetit, e shpërngulën Drane Jaken me katër fëmijë, në kalvarin e shtatë internimeve: tri vendqëndrime në krahinën e Nikaj-Mërturit, në Tropojë, për gjashtë javë e, prej këndej, në këmbë me djep në shpinë e, fëmijë përdore, deri në Kukës e, mbas-andej, me makinë në Kalanë e Beratit, ku ndejtën tre muaj. Në fund, në dy kampet famë zeza, në Turan e në Tepelenë.

Në kampin çnjerëzor të Turanit, me disa tragjedi në ditë, ku edhe brenda 24 orëve humbën jetën 33 fëmijë, ia rrëmbeu vdekja edhe djalin e saj të vogël, Zefin dyvjeçar.

Drane Jakja me tepër vështirësi, ia bani një vorr të sigurt me thellësi e dërrasa, tek varrezat e ushtarëve italianë të luftës, sepse nuk donte me iu ndodh si disa të internuarve të tjerë, që ua merrnin erozioni i malit, apo ujërat e Vjosës, eshtrat e të vdekurve të tyne të pafajshëm

Po vjen koha me iu fal internimi një pjese të madhe të të pafajshmëve, pasi kampet ishin tej-mbush, me të internuar. Kjo për shkak se në Tepelenë, mbërritën 49 kamionë me të internuar vetëm nga Mirdita, pas vrasjes së Bardhok Bibës.

Kur mori lajmin se do të kthehej në vendin e saj, Drane Jakja, së bashku më çikën e madhe Zojën, u larguan nga kampi i Tepelënës, në atë të Turanit, tek varri i Zefit.

Drandja Jakja, tue gërmue me mjete rrethanore e, gishtat e saj të përgjakur, e nxori djalin e varrosur, para tre muajsh. E mbështolli djalin fytyrë paprishun, me çarçafë të bardhë, të bamun katrash dhe rikthehet në kamp.

Por tragjedia, vazhdoi…!

Shtatë javë, e ka mbajt Nënëmadhja Drane Jakja, djalin e saj në kampin e Tepelenës, tue ia ba tana përkujdesjes e mshefjes e, të higjienës, që t’ia ruajnë fytyrën djalit, e vetes. Kur e pa se kurrkush nuk po mundej me e përcjellë për në Tropojën e largët, çohet e ta merr lejen e largimit e, në një makinë rasti ngarkue me pambuk dhe niset nga Tepelena, për në Shkodër.

Aty shkon nga tregu, ku i kishte ble dikur rrobat e nusërisë e me kursimet e veta, ia ble veshje e mbathë djalit të vdekun, që e kish lanë në hotel, me fëmijët e tjerë, në pritje të ardhjes së dajës së tyne. As në ëndërr, Zefi tashti çehre-bardhë prej deke, nuk e kishte mendue veten, të veshun aq bukur.

Doruntina reale, Drane Jakja, tamam si në legjenda, pasi kapërceu shtatë lumenj të mëdhenj, nga Vjosa tek Drini, pasi kapërceu shtatë vargmale, nga Tepelena në Nikaj-Mërtur, pas shtatë ditëve rrugëtim, me makinë e në kambë, nga kampi i internimit në Fierzë e, në Btoshë, e varrosi Zefin e vogël dyvjeçar, pranë gjyshit të tij, Prekë Ndout, në trollin e Zeqir Demës, në fshatin e tij të lindjes.

Kahmos, nga dy anët e Drinit, nga Malësia e Gjakovës e Malësia e Madhe, erdhën në këtë rivarrim mortor të pa pamë e të pandiemë, me e krye me nderime traditore, këtë përcjellje e t’pame.

Burrnesha e maleve shqiptare, Drane Jakja, ia kreu amanetin e vet burrit të saj e, ndryshe nga Doruntina e lashtë e miteve iliro-shqiptare, mbeti gjallë.  Nanëmadhja Drane Jakja, ia nisi jetës, shtatë herë nga e para: tri herë gjatë internimeve në Nikaj-Mërtur, një herë në Tropojë, kryeqendrën e atëhershme të rrethit, në kalanë e Beratit, në Turan dhe në Tepelenë.

Ngulimi ma i fundit i saj, kur e filloi prapë nga e para, është Bukova në komunën e sotme të Llugajt në Lugun e Malësisë së Gjakovës, ku hapi tokë të re për truall e bukë, ngriti kullën e ndërtoi jetën e vet përmbi një gjysëm shekulli.

Kjo ishte historia e përmbledhur, e kësaj malësoreje të pazakontë. Ajo mbylli sytë pak ditë më parë dhe mori me vete gëzimet e dhimbjet e mëdha të kësaj jete. Kjo histori, bashkë me historitë e të gjitha atyre nënave që humbën fëmijët në Tepelenë, është një kushtrim i madh, për këtë shoqëri që e ka varrosur me qëllim, të shkuarën komuniste.

Brezat duhet ta njohin historinë cilado qoftë ajo. Nuk mundet kurrkush ta fshehë atë, sepse janë histori që do të rrëfehen brez pas brezi. Historia nuk zhbëhet.

Nuk janë dëmshpërblimet në të holla, (që premtuan e vazhdojnë të premtojnë qeveritë e pas viteve ’90-të), larja me historinë e të shkuarës. Në respekt të historive çnjerëzore, që një pjesë e madhe e popullsisë kaluan nën regjimin komunist, duhet të rrëfehet historia siç është. Lerini dosjet, se ato nuk hapen kurrë. Nuk kanë si të hapen, sepse e elita politike, i ka rrënjët tek ai sistem.

Ky 25-vjeçar, e dëshmoi këtë. Por duhet hapësirë që të rrëfehet historia, siç ishte. Nuk mundet që mediat shqiptare, të vazhdojnë të sjellin historitë rozë të drejtuesve komunistë e, të fshijnë si të mos kishin ekzistuar kurrë, këto histori tragjike që kaluan këto nëna, këta shqiptarë.

Është e njohur thënia se; “një histori që harrohet është e destinuar të përsëritet”. E nëse nuk përsëritet në ato forma si nën regjimin gjakatar komunist, në të tjera mënyra e kanë përsëritur historinë në këto 25 vite.

Ata që ishin të persekutuar në regjimin komunist, në një farë mënyre, vazhdojnë të jenë të tillë edhe sot. Ata që ishin të privilegjuar nën atë regjim, janë sot elita politike e vendit. E kjo elite, shkon përtej çdo imagjinate, dekoron persekutorët komunistë. Memorie.al