Sot, në trevjetorin e ndarjes nga jeta të anëtarit të Asamblesë së Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, në nderim të kujtimit dhe të veprës shkencore që la, botojmë këtë artikull të tij – nga më të fundmit – duke falënderuar familjen për dhënien e tij për botim
– Teza “Verlinde”* është një nga risitë shkencore dhe zhvillim shumë i rëndësishëm në fizikën teorike bashkëkohëse dhe të ardhmerisë së saj. Pas përpjekjeve të shumta që shkencëtarët bënë gjatë shekullit XX për të bashkuar gravitetin me mekanikën kuantike, në vitin e fundit të dhjetëvjeçarit të parë të shekullit XXI vjen teza e teoricienit Erik Verlinde sipas të cilës graviteti nuk është forcë themelore, por rrjedhojë e kontabilizimit të informacionit në ekrane holografike.
Ky përfundim, i parashtruar në një artikull me formula të thjeshta që të kujtojnë artikujt e Ajnshtajnit të vitit 1905 mbi teorinë e relativitetit, si për nga thjeshtësia, ashtu edhe për idetë përmbysëse, është objekt bërë diskutimi i qarqeve shkencore në Europë, përtej oqeanit dhe më gjerë**. Dr. Erik Verlinde e paraqiti tezën e tij edhe së fundi në konferencën e kordave “Geneziss” e organizuar në Shkollën Federale Politeknike të Lozanës (Zvicër), më 26 nëntor 2010. Konferenca u la hapësirë të pakufizuar pyetjeve dhe komenteve të të pranishmëve, të cilët debatuan gjatë me dr. Verlinden.
I. Parimi holografik nuk është i ri (t Hooft 1993) dhe as entropia e vrimave të zeza (Hoking 1971). Por ajo që Verlinde vëren është se duke përdorur parimin holografik (shih shtojcën A: Vrimat e zeza dhe parimi holografik) mund të derivohet forca gravitacionale. Verlinde pohon se risia e teorisë së tij është origjina entropike e gravitetit. Në këtë mënyrë ai shpjegon origjinën e parimit të njëvlefshmërisë së gravitetit me inercinë: dukuri të njëjta që rrjedhin prej së njëjtës forcë entropike, duke këmbëngulur “Për mua graviteti nuk ekziston si forcë themelore”***. Për më tepër, edhe forcat e tjera nuk janë themelore, por të derivueshme prej kryqëzimit të gjendjeve kuantike të makrobotës.
Në rast se kjo teori është e verifikueshme, atëherë, së pari, duhen vrojtuar efektet entropike të daljes prej barazpeshës termike në pjesë të ndryshme të Universit dhe së dyti, teoria duhet të ketë fuqi parashikuese. Në fakt, autorë të tjerë, përpara disa kohësh, parimin holografik e kanë përdorur për të shpjeguar origjinën e energjisë së errët. Me llogaritje elementare mund të nxirret se konstanta kozomlogjike ka vlerën e parashikuar prej vlerësimeve të mbështetura në sfondin kozmik të mikrovalëve. Në këtë mënyrë zgjidhet dilema e energjisë së errët: Universi zgjerohet në mënyrë osmotike duke shtyrë horizontin e vet, përtej të cilit hapësira nuk është formuar ende. Energjia e errët rezulton të jetë një “super vrimë e zezë” e cila “tërheq” dhe zgjeron Universin për një arsye të thejshtë: zmadhimin e entropisë së vet.
Edhe sikur teoria e Verlindes të jetë e vërtetë, ajo mbetet, ashtu si edhe është, një teori makroskopike. Me gjithë dekurajimin e madh që u bëhet teorive mikroskopike të gravitetit, do jetë shumë e vështirë të ndalohen përpjekjet për t’u thelluar në teorinë e kordave që gravitetin e përmban si forcë themelore të unifikuar me forcat e tjera (shih shtojcën B: Teoria e kordave dhe unifikimi i forcave).
Një ndër eksperimentet më të mëdha të të gjitha kohrave, Goditësi i Madh i Hadroneve (Large Hadron Collider), pritet të ngacmojë shkallë energjitike të panjohura më parë. Një gjë është shumë e qartë: nëse LHC arrin të prodhojë vrima të zeza, atëhere do jetë shumë e vështirë të hedhësh poshtë teorinë e kordave. Në të kundërt, graviteti do vazhdojë të mbetet jashtë teorive mikroskopike dhe origjina e masës së leptoneve (elektronet, myonet, tauonet) do të mbetet një mister i përjetshëm.
II. Shtojca A : Teoria e kordave dhe unifikimi i forcave
Ngritja e parimit holografik në piedestalin e parimeve themelore nuk do të ishte e mundur pa rolin e jashtëzakonshëm që ka luajtur teoria e kordave. Kjo teori bashkon të gjitha forcat, ato gravitacionale, elektromagnetike, bërthamore dhe ato të rrezatimeve radioaktive. Por e le enigmatike origjinën e kordave si shkallë lirie. Ajo e sheh gravitonin si një korde të mbyllur, që leviz edhe përtej hapësirës së dukshme me tri permasa; ndërsa grimcat e tjera elementare janë produktet e lëkundjes se kordave të hapura.
Një nga rezultatet më spektakolare të teorisë së kordave janë ekranet holografike mbi të cilat mbështeten kordat e hapura. Sidoqoftë, kjo teori, e quajtuar edhe teoria e shekullit XXI, që ka qenë në gjendje të shpjegojë më së miri edhe vrimat e zeza, mund të bëhet e panevojshme në prani të forcës entropike.
Deri me sot vetëm teoria kuantike e fushës ka mundur të bashkojë të gjitha forcat perveç gravitetit. Ajo është një godinë tepër e ndërlikuar brenda së cilës bashkëjetojnë teoria speciale e relativitetit dhe teoria kuantike. Ajnshtajni ka refuzuar gjithnjë teorinë kuantike dhe besonte në gjeometrizimin e fizikës. Si për ironi të fatit, teoria e gravitetit e Ajnshajnit ka qenë e pamundur të kuantizohet për shkak të jolinearitetit thelbësor të saj.
III. Shtojca B: Vrimat e zeza dhe parimi holografik
Fakti se vrima e zezë përpin rrezatimet dhe trupat që i afrohen asaj çon në uljen e entropisë së Universit dhe si rrjedhim bie në kundërshtim me parimin e dytë të termodinamikës. Bekenshtajn arriti të shpjegojë më 1973 këtë paradoks duke përfunduar se informacioni për gjendjen vëllimore të vrimës së zezë ruhet në sipërfaqen e saj .
Në këtë rast sipërfaqja e vrimës së zezë shërben si hologramë për të ruajtur informacionin.
Kur një trup gjendet shumë pranë vrimës së zezë në distanca një gjatësi vale të Komptonit, λ=ħ/mc, (ku ħ=h/2π është konstanta e reduktuar e Plankut, m masa që i shtohet vrimës së zezë dhe c shpejtësia e dritës), atëhere ai mund të quhet pjesë e vrimës së zezë. Ky supozim zgjidh paradoksin ngaqë në këtë rast kemi rritje të entropisë së vrimës së zezë sipas formulës:
ΔS = k Δx/λ,
ku k është konstanta e Bolcmanit. Prej termodinamikës dihet se forca entropike, si p.sh. ajo e osmozës etj., jepet me anë të barzimit:
F = TΔS/Δx
Mirëpo sipas Njutonit forca e rëndesës është F=GmM/R2, ku G konstanta gravitacionale e Njutonit, M masa e vrimës së zezë, R rrezja e vrimës së zezë. Duke shfrytëzuar barazimet e mësipërme (detyrë për të gjithë lexuesit që kanë mbaruar shkollën 9-veçare!) del se GM/R2 = kT c/ħ:
Nga termodinamika dimë se energjia e vrimës së zezë për shkallë lirie është:
E/N = kT/2,
ku N është numri i shkallëve të lirisë ose njësive të informacionit që nevojiten për të përshkruar vrimën e zezë;
Nga relativiteti dihet se E=Mc2. Duke zëvendësuar marrim përfundimisht:
4πR2/N = Gh/c3.
Meqë ana e djathtë përbëhet prej madhësish konstante, del se numri i njësive të informacionit për të përshkruar vrimën e zezë është në përpjestim të drejtë me sipërfaqen e vrimës së zezë. Kjo do të thotë se informacioni për gjendjen vëllimore të vrimës së zezë ruhet në sipërfaqen e saj. Në këtë rast sipërfaqja e vrimës së zezë shërben si hologramë për të ruajtur informacionin. Ky është përfundimi i njohur i Bekenshtajnit.
_____________________________
* Dr. Erik Petër Verlinde është një nga shkencëtarët, teoricien që i është përkushtuar teorisë së kordave. Ka lindur më 21 janar 1962 në Woudenberg. Prej shumë vitesh punon në Institutin e Fizikës Teorike të Universitetit Amsterdam të Hollandës.
** Verlinde për here të parë e parashtroi tezën tij më 8 dhjetor 2009 në një konferencë shkencore, organizuar nga Instituti holandez Spinoza; më 6 janar 2010 detë e kësaj teze i pasqyroi në media nën titullin “Në origjina të gavitetit dhe ligjet e Njutonit”dhe më pas në një intervistë, dhënë gazetës “De Volskrant”. Gjatë ditëve të qëndrimit në Nju Jork, kur i ishte përkushtuar takimeve të organizuara me fizikanë e teoricienë të kësaj fushe, gazeta “New York Times” e 12 korrikut 2010 në rubriken “Lajme shkencore” tërhiqte vëmendjen e qarqeve shkencore me një shkrim me idenë: Dr. Enrik Verlinde thotë: “Për mua graviteti nuk ekziston”, çka u parapriu 261 komenteve.
*** Gazeta “New York Times”, 12 korrik 2010.
Nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë
Nora Malaj e ka vellain e babes.
E ka vellain e nenes
Ka shkue ke Enveri né xhehenem.
Skender skishe burni tia thoje ne sy.Si gjithmobe mbas shpine.
Baca Markun e njoh qysh kur memory fillon te rregjistroi.
Humbja e tij fizike eshte e thelle. Keshillat, motivimi, pozitiviteti I tij do jete I perjetshem. Zeri i tij kumbues e autoritar do mbetet ne memorjen time gjith jeten. Ishte I domosdoshem per tre breza. Per ata qe jetuan dhe punuan me te, per ne qe na rriten dhe per femijet tane si simbol frymezimi.
Mostakimi me Markun momentet e fundit te jetes se tij, do te mbetet nga keqardhjet e rralla te jetes sime. I paharuar kujtimi I tij
Ky tradhtari i kombit qe pata rastin me takue ne vitin 1994-en ne Tirane mbasiqe baba im e ka takue nje vit ma pare kur ka dashte me pare shqipni te cliruem nga regjimi gjakprires te Enver Hoxhes. Nesje ne ate takim midis baba im dhe ish – oficeri te nalte te sigurimit te shtetit komunist shqiptare mark Dodanit u ndodhe ne mes kryeqytetin e Tiranes ne shtepine e Z. Gjonit nga mati. Nesje, Mark Dodani u mundue me u bind baba im Qenan G. Zhupanit qe komunistat e paten vra baben e tij qe me kallezue se ai nuk ishte vertete komuniste se ne ate koha Z. Mark Dodani si njeri dhelper dhe teper dinake tue mendue se era e drejtesise dhe demokratise ishte tue ardh dhe tue dit se baba im ishte Zogist/ Legalistet ka dashte me u lidh me njeriun qe mund me fillue nje fare miqesi qe me pas nje fare siguri nga akuzat dhe denime gjykesore qe ishte flitun ne ata koha etj. Po Qenan G. Zhupani i cili ka luftue 6 vjet neper malet e sharrit nen udheheqjen e Xheme Gostivarit edhe gjate kohes ne mergim me burrat te dheut si me me Kol Fiqir Dine, Kol Hysni Dema, Kol Muharrem Bajraktari, Prof. Miftar Spahija, Dr. Fuat Myftija, e shume te tjere qe ne kampin e Greqise ne Lavrio per afer 10 vjet Qenan G . Zhupani jo vetem se u ba perkthyesi mes perfaqueseve greke dhe palen shqiptare qe permbante Kol Fiqir Dine, Kol. Muharrem Bajrkatri dhe Prof. Miftar Sphaije thaci i Lumes, qe kane pas besue vetem me djali i shkathet nga pollogu Qenan G. Zhupanit i cili u ba mbrenda nje koha te shkurte mbasi qe ka krye disa operacione ushtrake nga stervitjen amerikane qe grupi i xheme Gostivarit ishin te hedhun me parashuktat ne malen e sharrit nga vitin 1948-en jo nje here po tre here. po mbasandej Ky djale i shkathet filloj me punue ne fabrike ushtarke greke qe prodhojshin dinamite, qe mbrenda nje vit e gjysme drejtori i fabrikes e ka emnue Qenan G. Zhupani manaxheri i fabrikes. Bile shpesh here Kol. Muharrem Bjraktari e pat marre nga krahu tue shetit bashke me Qenani tue thane se , ” Kur do te kthehena ti o djali im do te themelojsh farike a armartimeve qe neve mos me lyp kurre prej te huajave..” Po baba im ka pergjigj Z. Mark Dodanit keshtu, ” Mos kujto se neve nga mergimi e hajme barit… Jo Marku, po rrene se Komunistat nuk kane vra baba yt as vellane tuaj po ti e ke vra vet..” Sepse per me tregue besnikerine dhe bindjen absolute ndaj komunistat e ke pranue me plote vullnetit e lire qe komunistat te vrasin gjakun tend si besnikerin tuaj bindes ndaj komunistat se perndryshe nuk do te ju kishin besue, por vetem tue tradhtue familjen tuaj me vrasjen e tyne e paten besue se je njeriu i tyne. Po mbas kete tregim Z. Mark Dodani mbeti me goje te hapun dhe as se ka qit za as pata mundesi me shikue baba im ne ftyre dhe ashtu mbeten ne heshtje per disa minuate e mandej Z. Mark Dodani ka thane se, ” me vjen cudi se pata njoftue me njeri si ju Zotni Qenan, dhe atehere kerkoj leje per me dale.
Ti LEKE dhe askush tjeter si ty,nuk ka goje me fole per kete burre,Se sa ishte gjelle i moret te keqen.Si zakonishte shqiptari gjithmone mbas vdekjes e shan shqiptarin.
kriminel i pague prej pushtetit……….
NGUSHELLIMET familjes ZOTI U DHANTE kivet
Po pse u tremb ky’trim’ nga demokracia edhe erdhi ne France ku jetoj me ndihma?
Pfff per keso ‘komunista’ qe shkojne e Stephen ne vend et kapitaliste qe gjithe jet en i shajten!
Eshte shume qesharake se kur kumunizmi existonte te gjithe ishin komunista e sikur te kishin shoqeri me Mark Dodanin do te mburreshin
Mos te harrojme se Dritero Agolli shkrujti “ku ti kerkoj rrenjet e tua Parti”e eshte shquar si mike i ngushte i Enverit po vdic si hero i demokracise
Sikure te ishte gjalle Marku kurr nuk do ta mohonte pune e tij ne organet e sigurimit te shtetit se ai ka punuar eshte pagur e jo ka spijunuar pa pagese si shume kush qe sot shquhen si “demokrat”te flaket
Shpirti i tij pushofte ne paqe prane familjes e vajzes se tije qe e adhuronte
Rest in peace
FAMILJA DEDA
NEW YORK
Nje ish-kriminel me pak . Punoj me zell per diktaturen si oficer i armes se urryer te Sigurimit te Shtetit. Edhe ne pension vazhdoi te shperndaje helmin e Sigurimit duke himnizuar ate tufe injorantesh te pashpirt qe masakruan popullin e tyre per shkak te bindjeve te ndryshme. I lehte qofte zjarri i ferrit per te dhe per te gjithe koleget e tij te Sigurimit.
Ç’janë këto lajme të politizuara… ?!.. që janë gati të derdhim helmin gjithë trashëgimtarët e ish kriminelëve.. shpresoj që gjithë figurat e ish sigurimit të shtetit ta kenë nekrologjinë në këtë “Web”, me po këtë titull..
Njerëz si i madhi Mark Dodani, përjetësohen patjetër në kujtesën e popullit. Vepra e tij është udhërrëfyesi më i mirë për gjeneratat. Ajo është dhuratë e çmueshme për ne nga shoku Mark dhe bashkëvepruesit e tij besnik, nga ku mësuam-mësojmë se për t’u dashtë dhe ruajtur të paprekshme nga askush, interesat e popullit dhe At’mëmëdheut tonë, duhet ta duam me shpirt, deri edhe në vetëmohim dhe, se për diçka të tillë duhet guximi, trimëria, mençuria dhe zemërbardhësia !
Ngushëllime familjes dhe shokëve të armës!
I qoftë i lehtë dheu i Tokës Nënë, të cilës ia kushtoj vitet më të mira të jetës!
Isha ushtar, sapo mbusha 8 muaj, Mark Dodani me Agron Çoben me arrestuan…si armik te pushtetit popullor. Atij pushteti kriminal…Edhe ne hetuesi me kerkoi disa te thosha ato qe deshironte partia e dhe pushteti i tij antikombtar dhe kriminal…Ishte tinzar dhe i pabese.. Me me shpirt katran…Ia kam thene ne sy edhe pasi u lirova pas 23 vjtesh ne burg Mos lindshin nenat shqiptar monstra si Mark Dodani e njerezit e Sigurimit si ai!
Ky eshte opinioni me i sakte i dhene deri tani!
cilat do te kene qene aftesite dhe pergatitja e tij, sherbimi per te mbajtur ne kembe nje rregjim qe u mohoi lirine, besimin, pronen dhe u perdhosi dinjitetin shqiptareve dhe i perçau ata si mos më keq, mjafton si cv e zezë në biografinë e këtij njeriu.
Ngushellime familjes . Gjykimet nuk jane ne dore te njerzve por te zotit ! Personalisht edhe pse jo ne te njetin ideal dhe ne krahe te ndryshme totalisht , kemi patur ndihmen e tije kur kemi patur probleme me sistemin .
se kisha imagjinuar qe tropojan te pershkruajne nje ish-sigurims me fjalet:
“u shua”
turp!
Mahmut Daci i Bucpapajve shkoi ne lufte kunder okupatorve edhe kurr s’u shperblye sepse rezultoi se luftoi kunder partise komuniste qe sundoi shqiperine.