Perpjekjet e njeriut qe te mati kohen, per te organizuar me mire jeten e tij te perditeshme, komprometohen ( mbahen peng), megjithe vrojtimet e kujdeseshme dhe keshillat qe jep shkenca, ne nje nivel jo te kenaqshem nga arbitrariteti. Ne te njejten kohe, referohet me nje proces njohjeje te vecante, ku bashkohen parametra te filozofise, shkences, besimit, shoqerise, politikes dhe kultures. Per kete, shprehur ndryshe, kalendaret jane aq te shumellojte sa eshte dhe kultura njerezore dhe koheshtrirja e hartimit te tyre. Me koheshtrirje, dallojme tre lloje kryesore kalendaresh : 1. Te Henes 2. Te Diellit 3. Te HeneDiellit . Te Henes jane nga me te vjeterit por jo nga me te saktet, sepse viti Henor zgjat 354,3707 dite, nenkuptohet pra viti Diellor, qe e konsideronin matje te kohes se sakte, kohen pra qe Toka vjen rreth Diellit. Ky zbulim, i cili kishte si perfundim nje dite te dilte jashte perdorimit, u desh te korigjohej dhe te miratohej kalendari HeneDiell, dhe ne ‘te te percaktoheshin muajt dhe ditet. Kalendaret Diellore kane si baze te tyre vitin tropikal me 365,24219 dite. Shifra pas presjes dhjetore ne thellesi te kohes krijoi nje problem qe korogjohet me vitet e brishte. Nje kalendar i paster Diellor eshte ai i GRIGORIANO-s , i cili sot eshte bere i njohur nga pothuaj gjithe shtetet e botes. Kalendari i GRIGORIANO-s u njojt ne vitin 1582 pas Krishtit me ndryshimin qe u be ne kalendarin JULIAN me urdher te PAPA GRIGORIT IG, per aresye qe te zgjidheshin problemet qe dolen per levizjen e festimit te Pashkes. Me urdher te PAPES, 5 Tetori 1582 u be 14 Tetor.
Deri ne vitin 1584 shume vende katolike kishen pranuar kalendarin e ri. Protestanet me fillim kundershtuan, por ne vitin 1775 e pranuan. Me vitin 1752 e pranoi Britania e Madhe dhe banoret e Amerikes. Ndersa me von vazhduan dhe shume vende te Azise si p.sh. Japonia me 1873, Kina me 1949. PAK DRITE NE ERRESIREN E MIJEVJECAREVE PER KALENDARET. Kalendare (ose Almanaku Arab) te perbashket ( te njehesuar per te gjithe ) ne kohen e lashte nuk kish, por cdo komb kishte kalendarin e vet.
KALENDARI ATHINAIKON 594 vjet Para KRISHTIT,i perket kalendarit te Henes , fillonte nga ekeinoldi dimeror dhe ishte i ndare ne 12 muaj nga 29 dhe 30 dite perkatesisht. Muajt me 29 dite quheshin konkave, jo te plote dhe 30 diteshit te plote.
Muajt quheshin keshtu: A. Muaj dimerore, B. Muaj pranverore, C. Muaj verore, D.Muaj vjeshtake. I pari kalendar u vendos nga SUMERIU-et, nje nga te vjetrat kultura te MESOPOTAMISE. Tek ata dedikohet krijimi I kalendareve HenoDiellore, sepse jane te paret qe parashikuan nevojen e futjes se muajve ne ciklin e diteve te vitit. Vazhdojne ASIRET dhe HALDEI-te, te cilet, megjithese me fillim vendosen kalendaret Henore, adoptuan me von kalendaret HeneDiell, me nje muaj te 13-te qe futesh ne vit ne nje kohe te cktuar. Karakteristike e kalendareve te tyre ishen ditet e pushimit( te clodhjes ), qe quheshin SABBATTU ose SHABBATUM, nga e cila erdhi e SHTUNA E EBREJVE. E rendesishme me permiresimin e kalendareve ishen udhezimet e EGJYPTIANEVE, te cilet ishen te paret qe lejuan te korigjoheshin kalendaret e tyre nga muajt e kalendarit Henor, duke dhene tek ata bazat fillestare qe u qendruan koheve te reja. Ne anen tjeter te botes, kultura e MAJIA-t krijoi nje kalendar qe nuk ngjante me asnje te popujve te tjere; MAJIA-t, te cilet besonin se cdo gje perseritet, kishen formuar nje sistem 20-tesh qe matnin kohen. Kishen dy kalendare :”XHOKLIN”, me nje vit Henor 260-ditesh, te ndare ne 13 muaj nga 20 dite secili , dhe “HAAP” I cili bazohej me nje llogari te rrotullimit te TOKES rreth DIELLIT ne 365,2420 dite. Ky lloj kalendari ndahej ne 18 muaj nga 20 dite secili, plus 5 dite qe i cilesonin dite fatkeqe. Gabimi ishte vetem nje dite me 10 000 vjet, ndersa JULIANO humbiste 1 dite me 100 vjet kurse GRIGORIANO 1 dite ne 3300 vjet. MAJIA-t jane te vetmit qe, ne kalendarin e hartuar parashikojne dhe fundin e kultures se tyre. Viti qe kane parashikuar eshte 2012. FATI I KALENDARIT NDERKOMBETAR. Ne fillimet e dhjetevjecareve te pare te shekullit te 20-te, ne kuadrin e KONVENTES NDERKBETARE,per formimin e nje kalendari nderkombetar, themelet e te cilit ishen hedhur me shek.e 19-te nga filozofi Francez ,AUGUSTO KONT,me vepren e quajtur ” Kalendari Pozitiv( ose Real )”. Sipas tij Viti ndahet me 13 muaj, me te njejtin numur ditesh, plus 1 dite “te bardhe”. Kalendari Nderkombetar parashikon cdo 3-muajor te kete 91 dite dhe 13 jave; cdo vit te filloje te DIEL me 1 JANAR, cdo muaj te kete 26 dite. Cdo 3-muajor te filloje te DIEL dhe te mbaroje te SHTUNE. Dita e fundit e vitit , qe eshte pas 30 DHJETORIT, te jete ” e bardhe “. Me kete menyre viti do te kete tremujore te njejte, me dite pune te njejta dhe datat do te kordinonin cdo vit me te njejten dite te javes. Ne favor te propozimit te bere nga A.KONT, votuan 14 shtete me 1937, por vazhdimi I procesit u nderpre se filloi lufta e dyte boterore. Propozimi u perserit prape ne vitin 1953 ne O.K.B., ku 41 shtete e mbeshteten. Kundershtimi I SH.B.A. ishte vendimtar, me perfundimin qe te mos kete me bisedime per kete teme ne O.K.B. K U R I O Z I T E T E. Gjithe bota me vitin qe jemi ka vitin 2019, kurse:
INDIANET kane vitin 1940
ETIOPIANET. “. ” 2011
KINEZET ” “. 4715
BUDISTET. “. “. 2561
EBREJTE. “. ” 5779
MUSLIMANET “. “. 1439. C U D I R A. KALENDARI I ETIOPIANEVE, i cili vjen nga kopjimi i kalendareve te te lashteve, eshte kalendari baze qe perdoret ne ETIOPI, por edhe nga popullsia ortodokse e vendeve gjitone te saj.Ne kalendarin e Etiopianeve , viti qe jemi eshte 2011 dhe ka filluar me 11 Shtator. 11 Shtatori do te jete VITI I RI i Etiopianeve deri ne vitin 2099. Ne KORENE E VERIUT, ndodhemi ne vitin 2007, sepse nimurimi I viteve fillon nga viti kur lindi udheheqesi i vendit KIM IL SUNK, me 15 Prill 1912. Kalendari qe perdoret nga qeverria e KORESE VERIUT eshte pregatitur prej saj dhe eshte vene ne jete qe nga viti 1997. Ne KORENE E JUGUT ka dy kalendare paralele, me diference 2000 vjet midis tyre. Nje I fiseve ” IPO” qe jeton ne PIAFRA te NIGERIAS ka nje kalendar Henor 10 muajsh.Pjesa tjeter nuk e njef kalendarin, sepse per aresye te nxehtesise te madhe nuk kryen punime bujqesore. Gjendja e kalendareve ne INDI eshte nje kaos i vertete. Kur ne vitin 1952 u organizua nje komisjon kombetar qe te koordinonte kalendarin e kohes, u vertetua se ne gjithe INDINE kishte mbi 30 kalendare. Ne vija te pergjithedhme gjithe keta kalendare jane Henore dhe paraqitin diferenca te medha ndermjet tyre. Vetem pas vitit 1957 u vendos nje kalendar kombetar ne INDI. Ne baze te ketij kalendari , viti. fillon ne muajin Mars dhe numurimi i viteve fillon nga viti 78 Pas KRISHTIT,d.m.th. paralelisht me vitin historik te dinastise SAKA. Pra viti kalendarik i INDISE sot eshte 1940. Ky kalendar perdoret bashke me kalendarin GRIGORIAN, nga qeverria dhe mjetet e informacionit si ALL INDIA RADIO. RUSIA. Kishat ortodokse te vendeve lindore nuk pranuan fillimisht kalendarin GRIGORIAN dhe shume nga ato vazhdojne akoma te perdorin kalendarin JULIAN. Disa pergatiten me von nje kalendar JULIAN te reformuar. P.sh. ne RUSI kisha feston KRISHT – LINDJEN pas Vitit te Ri dhe saktesisht me 7 Janar. KINA.- Nje mit, nga te shumtet nga ata qe ekzistojne, shpjegon radhen me te cilen hyne emrat e kafsheve ne kalendarin KINEZ. E para nga kafshet qe doli ne bregun tjeter te lumit te rrembyeshem ishte miu( miu , hipur ne kurrizin e demit , gjate kalimit ne lume shtyu macen e hodhi ne uje dhe, sa ju afruan bregut u hodh nga demi ne toke).Keshtu pra , muaji I pare mori emrin e miut. KINA, per besimtaret e saj, perdor Vitin e Miut , ose 4705.Viti ne vazhdim , flasim per vitin qe koincidon me vitin qe shkruajme kete studim ( 2019 ), ka filluar me 7 Shkurt 2019 dhe do te mbaroje me 25 Janar 2020.Sipas gojdhanave , kalendari KINEZ u vu ne zbatim nga mbreti HUANK DI ne 61- vjetorin e mbreterimit te tij, ne baze te kalendarit GRIGORIAN dhe i perket viti 2697 Pars KRISHTIT. GREQIA.- Me dekret-ligj te 18 Janarit 1923 , shtetl GREK zevendesoi kalendarin JULIAN me kalendarin GRIGORIAN.Vendosi qe 16 Shkurti i vitit 1923 te shkruej 1 Mars 1923.Me 10 Mars 1924 ky kalendar u njojt dhe nga Kisha Ortodokse GREKE per kryerjen e riteve fetare, si Pashka etj. Theksojme se para kesaj date , qysh prej lashtesise, cdo qytet – shtet kishte kalendarin e vet. SHQIPERIA.- Me krijimin e shtetit te pare SHQIPTAR , me 28 Nendor 1912 , shteti i ri ndermjet shume dekret – ligjeve , vendosi qe ne gjithe SHQOPETINE te vendosej kalendari GRIGORIAN. Ky ligj u zbatua jo vetem nga shteti i sapokrijuar por edhe nga kultet fetare te vendit. Nuk eshte viti 1912 , viti qe shenon fillimin e perdorimit te Kalendarit GRIGORIAN , ose nderkombetar, nga shqiptaret. Nga shoqeria Shqiptare”DESHIRE” kemi te botuar ne SOFJE te BULLGARISE kalendarin qe shenon vitin 1897. Kalendari eshte botuar ne shtypshkronjen ” MBROTHESIA” te Kristo P. LUARASIT.Kalendari eshte shkruar ne nje nga alfabetet e vjeter shqip dhe titullohet ” DITERREFENJESI SHQIP”. Shenim, fillimisht fjala “Kalendar” flitej dhe shkruhej “Diterrefenjes”. *
Pas ketij shkrimi e ka radhen shkrimi ” Drite mbi jeten dhe vepren e V.HUGO-it”-si dhe ne vazhdim “Drite mbi jeten dhe vepren e AT’ GJERGJ FISHTES.etj
Komentet