Unë u takova me Moikom Zeqon në fillim të pranverës të vitit 1997, kur isha ende student në Kolegjin e Oberlinit dhe ai erdhi në kampus si lektor i Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe.
Pas orëve të leksionit, unë iu afrova Moikomit dhe e pyeta nëse mund të përktheja disa prej poezive të tij për një projekt të fundsimestrit.
Mbas disa telefonatave, unë dhe miku im, Aaron Page, e gjetëm veten disa javë më vonë në Uashington D.C. duke punuar së bashku me Zeqon për një përkthim literal (fillimisht, versionet literale të poezive) për një projekt akoma edhe më të madh; përkthimin e “Meduzës”.
Shkrimtari që ne arritëm të njihnim gjatë kohës së shkurtër që kaluam me të – 10 ditë në mars dhe një javë a pak më shumë gjatë verës së atij viti (1997) – përmbush atë çka shumë amerikanë presin nga një poet europiano-lindor.
Zeqo së bashku me familjen e tij u treguan jashtëzakonisht fisnikë me mikpritjen e tyre, duke na servirur çdo ditë një drekë ekstravagante të gatuar në shtëpi dhe një shishe verë të mirë. Zeqo, Aaroni dhe disa herë i shoqëroja edhe unë, pinim nga një gllënjkë uzo ndërsa punonim, dhe kur kishim nevojë për pushim rrufisnim filxhanë të mëdhenj të tejmbushur me kafe të zezë ndërsa mblidheshim në ballkonin e vogël të apartamentit për të pirë cigare (apo cigareta siç i quante Moikomi).
Sidoqoftë, ne bëmë me Meduzën aq mundëm, – me ndihmën e pavlerësueshme të vajzës 10-vjeçare të Moikomit, Arnisës, anglishtja e së cilës ishte shumë e mirë.
Në kohën që Zeqo dhe familja e tij u kthyen në Shqipëri, të dy bashkë unë dhe Aaroni ndiheshim shumë afër me ta, dhe kishim bërë gati përkthimin literal të më shumë se gjysmës së “Meduzës”.
Për fat të keq, ne ishim shkrimtarë të rinj dhe pa eksperiencë dhe kështu që ne ende nuk i kishim aftësitë e nevojshme për t’i përkthyer në mënyrë efektive poezitë e Zeqos në anglisht.
Që atëherë, mu deshën shumë vite pune ripërpunimi të konsiderueshëm për të përfunduar një dorëshkrim të përkthyer që, të paktën për mua (veshin tim), është i përbërë me poezi efektive në anglisht.
Gjatë kësaj rruge të gjatë, unë, i jam mirënjohës, ndihmës së padiskutueshme që më dhanë tre shqiptarë që jetonin në USA: Petrit Rragamit – një emigrant shqiptar që e njoha në Nju Jork – edhe Silvana Fajës dhe Adriatik Likcanit – ky i fundit profesor dhe këshilltar që jeton në Warresnburg, Missouri.
Edhe pse shumica e këtyre poezive të këtij libri u përkthyen kryesisht nga bashkëpunimi im me Moikom Zeqon (dhe me kontributin e rëndësishëm të dhënë nga Aaron dhe Arnisa, vajza e madhe e Moikomit).
Pjesa tjetër e këtyre poezive, të cilat s’arritëm t’i mbaronim para se Zeqo të kthehej në Shqipëri, u përkthyen nëpërmjet bashkëpunimit të tre kolegëve shqipfolës të lartpërmendur.
Vlen për t’u përmendur fakti se shumica e poezive të këtij libri janë produkt i shumë ripërpunimeve të herëpashershme dhe, për këtë arsye, ky libër është përkthyer nëpërmjet bashkëpunimeve të shumëfishta.
Padyshim, situata më adekuate për përkthimin e një libri me poezi në përgjithësi përfshin një poet anglisht-folës që përkthen në një gjuhë në të cilën ai është plotësisht fluent.
Megjithatë, është shkruar shumë për përkthimin në bashkëpunim, dhe përkthime të fuqishme janë shfaqur ndër vite nëpërmjet përpjekjeve bashkëpunuese.
Për këtë projekt, unë fillimisht ndoqa hapat e marra nga libri i Robert Bly “Tetë etapat e përkthimit”.
Me aq sa jam informuar unë, vetëm pak prej këtyre poezive janë botuar në një antologji të vogël në anglisht, dhe, që atëherë, asnjë prej poezive të librit “I don’t believe in ghosts (Nuk besoj në fantazma)” nuk është botuar më parë në anglisht.
Në këtë përkthim poezish, jam munduar të jem sa më i hapur që kam mundur, megjithë inkorporimin (përfshirjen) efektiv tonal dhe zgjedhjeve prozodike.
Siç thuhet, nëse poezitë në anglisht janë trajtuar aktualisht si poezi, procesi i përkthimit poetik, ashtu siç dhe ka cituar përkthyesja e njohur Jascha Kessler, duhet të jetë më tepër një “rikrijim” sesa një përkthim literal, direkt.
Si rrjedhim, kur ka qenë e nevojshme, unë i jam drejtuar asaj që mund ta quaj “përafërsi (sinonim).”
Për shembull, ka ndodhur që kam derivuar paksa nga forma e vargut në shqip, apo kam hequr një mbiemër, kur, në anglisht, vetëm një prej mbiemrave ishte i nevojshëm për të përçuar kuptimin e dy mbiemrave në shqip.
Shpesh, kam hequr pikëçuditëset e përdorura nga Zeqo, që thjesht nuk kanë qenë efektive në anglisht.
Dhe, disa herë kam ndryshuar rendin e fjalisë (vargut) nëpërmjet ndarjes së vargjeve.
Shpesh herë, një referencë e përdorur nga Zeqo mund të përmbante ngarkesë të ndryshme apo të tepërt për një audiencë anglishtfolëse në krahasim me atë shqipfolëse; në raste të tilla, kam bërë maksimumin tim për të gjetur kuptimin më të përafërt dhe efektiv në të njëjtën kohë.
Gjithsesi, shpirti i përkthimit tim të librit “I don’t believe in ghosts (Nuk besoj në fantazma)” është bazuar kryesisht në të punuarin “close to the bone (sa më afër eshtrave)” (ashtu si dhe J.D.McClatchy e përshkruan në parathënien e tij për Horacin, the Ods).
Jam përpjekur të përdor kuptimet e përafërta vetëm kur ka qenë vërtet e nevojshme.
Në këtë aspekt, “Meduza” ka qenë disi më i thjeshtë se ç’mund të ishte ndonjë libër tjetër për dy arsye kryesore.
Së pari, poezia e Zeqos tek “Meduza” pothuajse nuk rimon asnjëherë, dhe s’ka qenë e nevojshme për mua të vija në diskutim pyetjen tepër të rëndësishme dhe mëse të zakonshme nëse duhej të rimonte poezia në gjuhën angleze apo jo.
Së dyti, libri origjinal i “Meduzës” përmban 152 poezi.
Si rrjedhim, ishte disi më e përshtatshme mospërfshirja e disa poezive që nuk ishin shumë efektive në gjuhën angleze apo të koklaviteshin së tepërmi gjatë procesit të përkthimit – për shkak të problemeve sintaksore apo referencave të zbehta në gjuhën shqipe – por prapëseprapë u përfundua një libër i përkthyer që për nga madhësia është mëse i kompletuar.
Pra, ajo që do të gjeni tek “I don’t believe in ghosts (Nuk besoj tek fantazmat)” është në të vërtetë një koleksion i 67 poezive më të fuqishme dhe më të përthyeshme të shkëputura nga “Meduza”.
Përsa i përket renditjes, i kam grupuar poezitë në bazë të vitit në të cilin janë shkruar; brenda poezive të shkruara në të njëjtin vit unë jam munduar të krijoj diçka të tillë të ngjashme me një hark poetik në mënyrë që poezitë të ishin në bashkëveprim me njëra tjetrën si nga ana tematike dhe nga ajo estetike.
Unë jam i bindur se ky libër dhe situata politike ku
“është më e vështirë të largohesh ,
se sa të zhveshësh dorashkat nga duart e ngrira
(it’s more difficult to leave
than to take gloves off icy hands)”
e vërteta dhe e bukura vazhdojnë të ndërthuren me vështirësitë e përditshme të eksperiencës njerëzore.
Por në rastin e Zeqos, plagët – e të dyja situatave, asaj të jetës së përditshme dhe presionit politik – u shndërruan në “sedef- (wrapped in mother of pearl)”.
ËNDËRRIMTAR SURREALIST, I NGECUR NË NJË VEND PLOT BUROKRACI SHTYPËSE
Nuk besoj në fantazma
(I don’t believe in ghosts)
Moikom Zeqo,
përkthyer nga shqipja
nga Waynne Miller, BOA
(Consortium, dist.) $26.95 (174 p)
ISBN 978-1-934414-00-2; $21.95 paper
ISBN 978-1-934414-01-9
Të ndaluara dhe të censuruara në Shqipërinë staliniste të viteve 1970, poezitë e Moikom Zeqos e tronditën realizmin socialist me flakë të harlisura imagjinate.
Edhe pse Zeqo shprehet se
“Unë nuk dua t’ju shastis me metafora”,
kjo është thjesht një nga truket e shumta të veshura nga ky ëndërrimtar surrealist i ngecur në një vend plot burokraci shtypëse.
Në të gjithë këtë koleksion – ku janë përzgjedhur 67 poezi nga “Meduza” – Zeqo nuk bën gjë tjetër veçse na trondit me shëmbëlltyra drithëruese:
“Ten dolphins jump/in the April sea./
Ten living hearts/in the sea of my blood”.
Duke sjellë ndërmend poetë të tjerë rebelë që lulëzuan në mes-shekullin e 20-të nën hijen e Bashkimit Sovjetik (si Tomaz Salamum nga Sllovenia dhe polaku Piotr Sommer), poezitë e Moikom Zeqos reflektojnë një pikëpamje të hollësishme shqiptare:
“And now, unpredictably: / in this beauty parlor in an alpine town,/girls sit fearlessly in the dryers,/helmeted against this history.”
Shpesh gjuha e përdorur nga Zeqo (apo përkthimi i Millerit) bëhet tolerante pothuajse në mënyrë komike – “I want to kick the planet like a soccer ball/into the open goal of the future” – por çdo poezi e tij ecën me kërcëllimat e jetës.
Kjo është një poezi e çliruar nga kufijtë e një “realizmi” të imponuar, dhe nëse ka raste që është e zjarrtë, në tërësi ngelet një kënaqësi. (Nov.).
Revista amerikane WEEKLY,
7 sep. 2007
Komentet