VOAL

VOAL

Shkencëtarët ridefinojnë termin kilogram

November 13, 2018

Komentet

ENO PEÇI BALERINI DHE KOREOGRAFI NË OPERAN SHTETËRORE TË VIENËS – AUSTRI. (PJESA II)- Nga Lutfi ALIA Siena – Itali

 

Në vitin 1998, Eno Peçi u regjistrua në Shkollën e Baletit të Operas Shtetërore të Vienës (Ballet School of the Vienna State Opera), i pari student shqiptar që ka frekuentuar këtë shkollë prestigjioze me famë botërore. Në konviktin e shkollës u sistemua në një dhomë me Mihail Sosnovschi, një ndër shokët më miqësor. Eno i sjellshëm dhe i edukuar, fitoi respektin dhe nderimin e bashkëstudentëve, në veçanti krijoi raporti miqësie me Mihail Sosnovschi dhe Kirill Kourlaev, madje ishin dhe janë edhe sot e kësaj dite një treshe solide shokësh, me raporte miqësie përtej çdo situate konkuruese me rolet në kompaninë e baletit. Ata kanë jetuar dhe kërcyer gjithçka së bashku dhe nëse njërit prej tyre i jepet mundësia për një rol të ri, së shpejti ajo i jepej dhe dy të tjerëve. Kjo treshe balerinësh shkëlqente me talentin, madje kur Eno Peçi u emërua balerin i parë i baletit të Vienës, në të njëjtën kohë u ëmërua dhe Kiril Kourlaev.
Programi i studimeve dhe i ushtrimeve në balet i Shkollës të Operas së Vienës ishte tepër intensiv dhe kompleks, madje kishte disa aspekte ndryshe me ato të Liceut Artistik të Tiranës. Drejtori i shkollës së Baletit Michael Birkmeyer dhe mësuesi i tij baletmaestri Viktor Onoschko, duke parë aftësitë e tij dhe potencialin e një balerini të suksesshëm dhe me qenëse ai kishte filluar studimet më vonë se studentët e tjerë, i planifikuan një program të veçantë instruksioni dhe ushtrimesh vallëzimi enkas për Enon. Në ato dy vite Eno mësoi shumë dhe u perfeksionua si balerin.
Shkolla e Baletit të Vienës shquhet për disiplinë të fortë dhe rigorozitet në rregullat dhe teknikat e vallëzimit, por karakterizohet dhe nga disa veçori në vlerësimet e nivelit të përgatitjes. Në Liceun e Tiranës ishte mësuar të bënte ashtu si i thonin dhe të përsëriste besnikërisht veprimet që i sugjeronin mësuesit, ndërsa në shkollën e Viennës, mësuesit e orientonin të vepronte edhe me inciativë, duke kryer lëvizje individuale, veprime plastike dhe shprehje të fytyrës, që t’i përgjigjeshin subjektit të muzikës së baletit. Kjo liri shprehje, e ndihmoi të përfeksionohet si balerin, andaj Eno e konsideroi praktikë thelbësore, e cila ndikoi në formimin profesional, të cilën e praktikoi me shumë sukses si balerin gjatë vallëzimeve të pjesëve të baletit, madje ky model e inspiroi në krijimtarinë gjatë karrierës së më pasme si koreograf.
Në vitin 2000, Eno përfundoi studimet në Shkollën e Baletit të Operas së Vienës dhe e emëruan në trupën e baletit të Operas së Vienës (Wiener Staatsoper Ballet Company). Trupa e baletit përbëhej nga balerinë dhe balerina, që nuk kishin role kryesore në balet, por vallëzonin në grup, me veprime dhe pozime të sinkronizuara në mënyrë perfekte. Fillimisht Eno ishte korife i trupës së baletit, por me mundësi të interpretonte pjesë rolesh individuale, madje dhe role kryesore. Aktivizimi në trupën e baletit ishte fazë e kalimit nga pjestar i trupës të baletit, në balerin i dytë e më pas balerin i parë. Interpretimet e Enos në trupën e baletit e evidencuan shpejt si një ndër balerinët me nivel të lartë artistik, madje në çdo pjesë të re që interpretohej, ai shquhej në teknikën e kërcimit, në aktrim, në zhdërvjelltësinë e lëvizjeve trupore dhe për aftësitë shprehëse me mimkë të subjektit të muzikës.
Renato Zanella, koreografi, baletmaestri dhe regjizor i Baletit të Operas të Vienës (1995 – 2005), nga vitit 2001 Drejtori i Artistik i Operas Shtetërore dhe i Shkollës së Baletit të Vienës, e vlersoi në veçanti talentin e Enos dhe i bindur në aftësitë e tij si balerin i besoi shumë role, sidomos në krijimet e tij koreografike, të cilat i krijoi pikërisht për aftësitë teknike, interpretative dhe tempermanetin e Enos.
Prezantimet e para Eno Peçi i bëri në baletet me koreografi të mjeshtrit të famshëm Renato Zanella, si në “Perpetuum mobile“ dhe në vazhdim në baletet “Alles Walzer”, të dy baletet me muzikë te Johann Strauss, në baletin “Spartacus“ (2002) me muzikë të Aram Khachaturian dhe me rolin kryesor në baletin „Petrushka” me muzike të Igor Stravinskij.
Debutimi në rolin e Spartakut, prijësit të kryengritjes të skllevërve, Eno Peçi e përballoi me sukses, i mirëpritur nga publiku dhe i vlerësuar nga kritika. Këto suksese Eno i përjetoi me modesti, madje në intervistën me Elida Buçpapaj theksoi: “Kur interpetova rolin e Spartakut isha 21 vjeç, më mungonte përvoja në skenën e baletit, tani pas shumë vitesh ky rol do të ishte perfekt për mua, sepse do ta realizoja shumë më mirë se atëhere kur e interpretova për herë të parë”.
Në disa intervista me gazetar austriak dhe të vendeve të tjera europiane, Eno Peçi vzhdimisht ka shprehur mirënjohje për koreografin dhe baletmaestrin Renato Zanella, i cili kishte besim në aftësitë e tij, andaj e aktivizoi në role të rëndësishme në baletet me koreografitë e tij të famëshsme.
Prezantimi i suksesshëm në koncertet e dancës dhe në baletet e para, u vlerësua nga drejtuesit e Operas Shtetërore të Vienës dhe nga drejtori artistik i Wiener Staatsoper Ballet Company dhe në vitin 2003 e emëruan balerin i dytë. Gradualisht Eno po i ngjiste shkallët e karrierës, madje i përshpejtoi krahasuar me balerinët e tjerë të kompanisë te Baletit të Operas të Vienës. Roli balerin i dytë i hapi shtigjet të interpretonte role korife, dhe role si protagonist, çka ndodhi shpesh me Enon, kur balerinët e parë ishin në pushim. Në këtë periudhë Eno u aktivizua nga Renato Zanella, i cili i besoi role si protagonist në baletet e tij, ashtu si dhe në shumë baletet të koreografëve të tjerë të famshëm të Wiener Staatsoper Ballet Company.
Për Enon, aktrimi ishte i rëndësishëm, po aq sa edhe teknika e kercimit dhe ai u prezantua me aftësi të larta artistike. Dublimi me sukses i roleve në disa balete gjatë viteve 2003 – 2008, ishte rezultat i performansës së tij të shkëlqyer, andaj gradualisht iu besuan role kryesore, si rasti në “Petite mort“, të koreografit Jiří Kylián, i cili dhe pse ishte balerin rezervë, në shfaqien që iu besua Enos, ai shkëlqeu me talentin e tij të admirushëm.
Në vitin 2009, bazuar në perfeksionimin artistik dhe interpetimin me nivel të lartë të roleve që i besuan baletmaestrit, Eno Peçi emërohet balerin i parë – balerini kryesor – solist i baletit të Operas të Vienës, roli më i lartë në një kompani baleti. Duke filluar nga ky vit Eno interpeton role si protagonist në balete të shumtë të koreografëve të shquar si Renato Zanella, Peter Wright, Rudolf Nureyev, George Balanchine, John Cranko, Ashton, Kenneth MacMillan, David Bombana, Stephan Thoss, Jorma Elos, Gyula Harangozó, Boris Eifman, Angjelin Preljocaj, P. Martins etj, etj.
Në pesë vitet e fundit (2009 – 2024) spikati talenti i balerinit virtuoz shqiptar Eno PEÇI, soliti i parë, ylli i baletit vienez, elita e trupës të baletit të Vienna State Opera und Volksoper (Opera Shtetërore të Vienës dhe e Valleve Popullore të Vienës). Termi ylli i baletit – ètoile – stella – stern, i dedikohet balerinëve elitë, me famë botërore dhe Eno Peçi i prezantuar me talentin, me dhuntitë fizike impresionuese, me zhdërvjelltësisë dhe aftësitë e veçanta në interpetimet artistike të roleve që iu besuan në baletet e shumta, u rendit në këtë kategorinë e balerinëve të suksesshëm, ylli i baletit vienez.

Në plan të parë Eno Peçi në rolin e Don Jozè, në baletin “Karmen” me muzikë të G. Bizè,
me koreografi të Davide Bombana.

Repertori i Enos është i jashtëzakonshëm, si nga rolet që ka interpretuar dhe nga baletmaestrot më të famshëm që i kanë besuar role kryesore si balerin i dytë e më pas si balerin i parë, me role parësore në baletet “Gizel”, “Karmen”, “Spartakus”, “Arrëthyesi”, “Don Kishoti”, “Liqeni i Mjellmave”, “Ëndërra e një mesnate vere”, “Petrushka” etj, et. të vëna në skenë nga mjeshtra gjigandë që nga Rudolf Nurejew, John Cranko e deri tek Renato Zanella dhe David Bombana.
Pyetje të gazetares Elida Buçpapa: “Si i arritët këto suksese në koha të shkurtër?” Eno iu përgjigj: ”Çdo gjë është e mundur. Me punë, me durim dhe me dashuri ndaj artit çdo rrugë të hapet…”
Interpretimet e suksesshme të Enos në baletet dhe në suitat koreografike, tërhoqën vemendjen e
shtypit austriak, me komente dhe vlerësime nga kritikët e artit të cilët u shprehën: “Eno balerin arrin gjithçka, për atë asgjë nuk është e pamundur”. Sukseset ndiqnin njeri tjetrin, gjithnjë e më shumë me vlerësimë për nivelin interetues dhe artistik të Enos.
Lidhur me vlerësimet e shtypit austriak se “Eno balerin arrin gjithëçka”… Eno shprehet me modesti duke theksuar. Ata shkruajnë pak sa të ekzagjeruar, megjithatë për mua si balerin gjithëçka është e mundur. Kur një balerin interpreton në skenë teknikisht rolin, por pa asnjë lloj ndjenje, pa asnje lloj personaliteti, pa asnjë lloj magjie, aftësi që duhet t’ia transmetoi publikut, ateherë është makinë kërcimi, ndërsa unë impenjohem ta përshkruaj me ndjenja dhe t’ia tregoj rolin publikut”.

Grande jeté
Konstitucioni fizik elegant, plastika dhe zhdërvjelltësia në kërcim, shprehja artistike e ndjenjave dhe e emocioneve të personazhit që interpreton, e prezantuan Enon një balerin të suksesshëm, andaj koreografët dhe baletmaestrat e baletit të Operas së Vienës e preferonin me preçedenzcë, duke i besuar role të shumta, të cilat Ai i realizoi me shume sukses.
Nuk dua të trajtoj teknikat specifike të baletit të realizuara nga Eno Peçi, sepse këto aspekte i kanë trajtuar me kompetenca shumë koreografë, baletmaestra, kritikë arti, media europiane dhe botërore, megjithatë po theksoj disa nga ato, të cilat Eno i ka realizuar me mjeshtri të rrallë dhe me preçizion mahnitës si grande jeté, piruetat, fouettés en tournant (rrotullimi në majën e gishtave të njerës këmbë), rond de jambe, pas de deux, pas de trois, ashtu si ka realizuar me sukses gjashtë teknikat të port de bras të mjeshtrit Vaganova etj, etj.
Ndër rolet e shumta si balerin i parë, Eno veçon interpetimin e Karenin në baletin Ana Karenina të koreografit Boris Eifman, rol i shprehur artistikisht me emocione të forta dhe me kërcime akrobatike; rolin misterioz të Tybaltit në baletin “Romeo dhe Xhiulieta”, me koreografi të mjeshtrit John Cranko; rolin e Baron Max von Drosselberg, në baletin “Arrëthyesi”, me koreografi të Renato Zanella; rolin e Rotbart në baletin “Liqeni i mjelmave”, me koreografi të Rudolf Nureyev etj., etj
Me sukses entuziasmues ka realizuar dhe role me kontraste emocionesh, si realizimi i dy roleve të kundërta Onieginit egocentrik dhe i mërzitshëm dhe rolin e Lenskit entuziast dhe i dashuruar në baletin “Oniegin” me koreografi të John Cranko. Vlen të theksoj se në realizimin e roleve të shumta, Eno i studionte personazhet, njihte botën e brendëshme dhe personalitetin e tyre dhe këto aspekte i shprehte artistikisht, duke iu përshtatur shprehjen me mimikë, me lëvizjet e krahëve dhe me zhdërvjellstësinë e lëvizjeve trupor, që përkonin mjeshtërisht me linjën muzikore.
Aftësitë e rralla të Enos në realizmin artistik të roleve, shprehja me mjeshtëri e individualitetit të personazheve që interpretonte në balete të ndryshëm, u vlerësuan shumë nga kritika dhe nga publiku i shumtë që mbushte sallate shfaqieve. Në morin e roleve, Eno e konsideron sfiduese interpetimet e roleve komike, pasi ato kanë vështirësi në zgjedhjen e masës së duhur të mimikës dhe lëvizjet e kraheve dhe të trupit, për të shprehur aspektet komike të personazhit, por këto role i ka realizuar me shumë suksese si rasti i rolit të Ulrich në baletin “Lakuriqi i natës” i koreografit të shquar francez Roland Petit. Me interetimet e rolit të Spartakut dhe të Don Kishotit, Eno Peçi i mahniti spektatorët me gjuhën preçize të shprehjes me zhervjelltësisë trupore dhe në këcimit të shkëlqyer. “Kërcimin, kthimet e dyfishta, piruetën, jetté-n, mund t’i bëjë realisht çdo balerin”, – thotë ai me sinqeritet. “Puna fillon me rolin, publiku dëshiron të shohë një histori, të ndjej esencën e historisë dhe të argëtohet”. Edhe kolegët e tij e dinë që Enos i pëlqen të luajë role për të qeshur. Eno Pecit i pëlqen të luajë Punch-in dhe Judy-in. Ai tregon se mund të përfitojë diçka dhe nga e keqja e Tebaldo Kapuletit me temperament agresiv dhe kolerik, personazh vrasës në baletin “Romeo dhe Zhuljeta”. “Ky ndryshim nga njëri rol në tjetrin e bën veprën emocionuese. Unë nuk jam një makinë kërcimi, unë jam artist, dua të krijoj e gjithmonë t’i dhuroj publikut diçka të re.” Eno së bashku me me balerinën yll Olga Esina-n, ka krijuar pas de deux në “Slingerland pas de deux” të koreografit William Forsythe.
Në një bisedë me gazetaren Judith Hoffmann, Eno Peçi i foli për artin e të treguarit të një historie pa fjalë, por me aftësitë e shprehjes me mimikën dhe me lëvizjet harmonike të trupit, çka i ka shprehur në rolet e shumta që ka intepretuar në baletet dhe në koncertet e dancës.
Gjatë vitit 2009, aktiviteti intensiv i Enos në baletin e operas shteterore të Vienës u shoqërua me nje surprizë të këndëshme, aty e lidh dashurinë e tij të madhe, me solisten e dytë Dagmar Kronberger, partnere e sukseshme në balet. Dashuri e dy të rinjëve u konkretizua me martesën, me lumturinë familjane. Ne fillim te majit, Eno dhe Dagmar u gëzuan me fëmijën e parë, me vajzën Lea. Vienezja Dagmar Kronberger balerinë e talentuar e vlerësuar me çmimin Fanny-Elßler, pas lindjes së Leas u detyrua për një vit ta ndërpresi karrierën si balerinë dhe t’i dedikohet vajzës së tyre të dashur. Por edhe Eno baba i lumtur, megjithë impenjimet intensive në baletet, iu dedikua me plot dashuri vajzës Lea. Eno i ndërronte pelenat me kënaqësi e me shumë kujdes, luante gëzushëm dhe qeshin së bashku dhe të tre përjetojnë gëzimin dhe lumturinë bashkëshortore.
Tani Eno bën dy jetë, njëra në sallat e baletit dhe në skenat e teatreve, tjetra me pelenat dhe përkëdheljet e Leas në ngrohtësinë familjare. Vogëlushja Lea lëviz këmbë e duar dhe qesh kur Eno vjen në shtëpi. “Jeta ime ka ndryshuar shumë, është bërë më intensive dhe më aktive. Jeta familjare është edhe punë edhe çlodhje. Kur i dedikohem Leas, lodhja dhe stresi zhduken. Jam në një botë tjetër, në botën e lumturisë” — thotë me krenari Eno. Natyrisht dhe Lea Kronberger Peçi, kur të rritet do të studiojë, do të ndihmohet nga të dy prindërit dhe do të shkëlqejë si balerinë, ashtu si baba Eno dhe mama Dagmar.
Lajmi i lindjes të Lea, i lumturoi gjyshin Fatmir dhe gjyshen Vjollcën, tani ata kanë tre mbesa dhe një nip, dy vajzat e Elis Peçi dhe Taulant Godaj (Megi sudente në Fakultetin e Mjekësisë në Vienë, Mia nxënëse në gjimnaz, djalin Noah Mattis nxënës në klasën e pestë të fillores) dhe mbesën e vogël Lea Kronberger Peçi. Mbesat dhe nipat janë mjalti i mjaltit, shpirti i shpirtit, gjaku i gjakut i gjyshit Fatmir dhe i gjyshes Vjollca.
Në vitin 2009, Eno Peçi shënoi një tjetër sukses, debutimin si koregraf.

Vijon

 

Fati i Pjetër Bogdanit, nga altari ku predikonte mirësinë kristiane, te kryengritja kundër turqve! Letra e teologut në nëntor 1685- Nga NDRIÇIM KULLA

Në jetën e një kombi, të rralla janë ato figura të cilave u bie barra e rëndë, të kenë njëkohësisht role të shumëfishta: të jenë prijës politikë, ushtarakë, religjiozë e kulturorë. Nga altari ku predikonte dashurinë dhe mirësinë kristiane, iu desh të ngjitej në male dhe të zbriste në fusha, për t’i bashkuar shqiptarët në një kryengritje të armatosur kundër pushtimit osman që dvarte gjuhë e kulturë.


Nga relacionet e Bogdanit me vlera historiografike e letrare, kuptojmë se bredhja ishte fati i tij. Ai vazhdimisht bridhte; herë duke kërkuar vendstrehim nga persekutimi dhe ndjekja që i bënin turqit; herë për të kërkuar aleatë e miq për të organizuar kryengritje kundër pushtimit turk; herë duke kërkuar mbështetës për ta botuar librin e tij, me të cilin dëshironte të ndriçonte mendjet, në vendin ku mbizotëronte padija. Në parathënien “Të primitë përpara letrarit”, Bogdani në formë programatike e misonarike e shpalosi filozofinë e tij për librin, konceptet themelore për dijen, religjionin, kulturën dhe përparimin, dhe ato i ndërlidhte me misionin e shenjtë të kulturës e librit, të letrarëve e doktorëve.

Ai ishte në kontakt me qendrat e mëdha të kulturës, ku lulëzonte humanizmi, dija e përparimi. Ndaj, Bogdani i bindur në nevojën që të kultivonte bukurinë e gjuhës u rrek të shkruante një vepër për Arbërinë e tij dhe kulturën tonë, një vepër që do të mbetet përmendore e lartësuar deri në piedestalin më të lartë të kulturën shqipe. Luigj Marlekajt, njohës i shkëlqyer i veprës së Bogdanit dhe i Shqipërisë së kohës së tij në studimin e tij monografik “Pjetër Bogdani e Shqipnia e kohës së tij”, tregon se Bogdani me guximin e pashoq, u bë ai që nuk le këtë vend të bëhet turk, siç thoshin sundimtarët osmanë. Kjo ishte një punë kolosale e një korifeu të madh, e një njeriu të përkushtuar për ideale të larta e sublime. Ndaj, “Conues prophetarum” mbetet çeta e kulturës shqiptare, që marshon vetëdijshëm deri në kohën tonë.

Bogdani ishte një njeri erudit. Nga leximi i veprës së tij mësojmë se përveç gjuhës amtare, ai dinte edhe italishten, latinishten, kroatishten, armenishten, greqishten, arabishten, hebraishten, dhe sirishten.

“Çeta e profetëve” është shkruar me një kulturë të gjerë, në të ka informacion të pasur nga historia e popullit tonë, nga filozofia dhe shkencat e natyrës. Vepra e tij nuk është përkthim. Edhe legjendat biblike që janë në themel të saj, ai i ka përpunuar në mënyrë të lirë dhe herë pas here fut ide, mendim, arsyetime dhe argumentime me karakter filozofik, historik, politik, shkencor-natyror etj., që s’kanë të bëjnë fare me legjendat biblike dhe që i japin asaj karakter origjinal. Në këtë kuptim, ajo çka shkroi Bogdani nuk është thjesht një tekst për shërbesat fetare, as për mësimin e fesë, siç ishin veprat e Buzukut e Budit. Ajo është një trajtesë teologjiko-filozofike, me elemente të shumta enciklopedike që përshkrohet fund e krye nga dashuria e madhe për popullin shqiptar dhe gjuhën shqipe, nga dëshira për të ndihmuar zhvillimin dhe përparimin e kulturës shqiptare dhe nga urrejtja për pushtuesin.

Vepra përbëhet nga dy pjesë. Në pjesën e parë trajtohen probleme teologjike e filozofike të doktrinës së krishtere, kurse në pjesën e dytë jetëshkrimi i Krishtit. Po autori del jashtë ketyre caqeve. Në pjesën e parë trajtohen edhe shumë probleme të shkencave natyrore, si të gjeografisë, astronomisë, fizikës, matematikës etj., por edhe të shkencave shoqërore si të teorisë së letërsisë etj. Duke goditur besimet e kota, ai në veprën e tij shpjegon, p.sh., si formohet shiu, vesa, breshri, bora, vetëtima etj., ç’janë tërmeti, eklipset e diellit e të hënës, baticat e zbaticat, flet për njohjen e botës nëpërmjet shqisave etj. Meritë e tij është se gjithçka e trajton në nivelin e mendimit më të përparuar të kohës kur jetoi.

Në pjesën e dytë, duke përshkruar jetën e Krishtit, ai solli në letërsinë tonë llojin e jetëshkrimit, realizmin në përshkrimin edhe vizatimin e figurave biblike, duke përdorur me mjeshtëri rrëfimin artistik në njerëz të ndryshëm. Ndihmesa e tij është e rëndësishme sidomos në formimin e prozës shkencore shqiptare. Me interes të veçantë janë idetë e tij patriotike që parashtrohen jo vetëm në parathënien e veprës, por edhe gjatë shtjellimit të saj. Sa herë i bëhet e mundshme, ai gjen rast të përmendë qëndresën burrërore të shqiptarëve. Me admirim flet p.sh. për qëndresën e kelmendasve, kur në “Parathënien” e “Çetës…” rrëfen: “Kush mundet me i ra mboh se ma i vobekje Vuca Pasha, i silli për të mbledhë një ushtri 12.000 vetësh, nuk i mjaftuan shumë milion ar, se kelmendasit tanë, të sijtë, me nji zan. Eja kush ashtë trim, mbledhunë afër 500 vetë, vranë Vuca Pashën, vjetit të Krishtit 1639”. Bogdani e njeh mirë historinë e Shqipërisë dhe shkrimet për të, prandaj kur i vjen rasti, ai përmend me krenari vlerësimet pozitive që kanë bërë historianë të huaj për vendin dhe popullin tonë. Për këtë arsye, përmend thënien e Herodotit: “Çezar Augusti dëshironte fort me pasun ndë ushtritë tinë t’arbëreshëtë. Përse thonj pësonjënë shumë e nuk druhen për hu e për het, se janë më zemërorë se të tjerëtë”.

Karakteristikë tjetër e personalitetit të Bogdanit është mendimi i tij iluminist. Nëpërmjet përhapjes në popull të dijes dhe kulturës në gjuhën shqipe, ai shikonte një nga rrugët për të shpëtuar nga zgjedha e huaj. Paditurinë (në parathënien e veprës së vet) ai e quan një nga shkaqet kryesore të mjerimit dhe të skllavërisë së popullit.

“Prashtu dergjet e dheu ndë robi t’errëtë e verbuem me dy palë niegulla të zeza mbi faqe, që janë mkati i të paditunitë, perse u dvua dieja e urteja. E tue kjanë dheu i Arbënit ndë mjedistë t’pafevet”.

Lënda që trajton Bogdani në veprën e tij, është e vështirë, sepse përmban koncepte e nocione abstrakte të fushave të ndryshme të dijes. Mendimit shqiptar në atë kohë i mungonte tradita për të shprehur këto nocione. Por, Bogdani asnjëherë nuk u përkul e nuk u ligështua para vështirësive, sepse kishte besim te thesari i pasur i gjuhës shqipe. Me përpjekje këmbëngulëse, duke mbledhur me kujdes fjalë të lashta e të rralla nga visari i gjuhës popullore e duke i përdorur ato me kuptim të drejtpërdrejtë ose të figurshëm, ai e ngriti gjuhën shqipe në nivele të reja, tregoi aftësitë e saj për të fituar mundësi të larta shprehjeje e stili. Ai është i vetëdijshëm se në këtë punë mund të ketë edhe të meta e mangësi, prandaj ne fjalët e fundit të parathënies së veprës ai i drejtohet lexuesit: “Të lutemi pra, litari em i urtë, të më ndijeçë në gjeç fjalëzë, që të trazon veshëtë. Përse as dielli pa hije as hëna pa mjegullore mbi faqe nuk anshtë…”

Pjetër Bogdani nuk është vetëm një kryemjeshtër mrekullibërës i gjuhës shqipe, por me sa duket ai është dhe ka mbetur teologu më i madh i krishterë në gjuhën shqipe që reflekton një humanizëm të pashoq në letrat evropiane si dhe një nga mendimtarët më të përndritur të stilit barok në Shqipëri dhe në Evropë në shekullin XVII. Janë mijëra e mijëra faqe që përbëjnë eposin bogdanian. Aty ka të dhëna për historinë, kozmologjinë, teologjinë, poezinë, stilistikën, teorinë e metaforave dhe të interpretimeve tekstologjike, gjeografinë dhe antropologjinë.

“Ai është krijuesi i ciklit unikal të quajtur ‘Cikli i Sibilave’, që përmban profecitë e vajzave pagane të njohura si parathënëse të ardhjes dhe triumfit të Mesisë, d.m.th., Krishtit. Ky cikël është një unitet më vete dhe në llojin e vet për nga moderniteti dhe plotfuqishmëria e mendimit mund të hyjë te ciklet më të mëdha të krejt traditës evropiane baroke të shekullit XVII”. (184) Le të marrim një shembull, për ilustrim, nga “Sibila e Persisë”:

“Kumbon zani malsh e keletth ndë shkretëti,

Xihariq me dhan’e u e të dërejtë,

Shekullit me çelë, e fajevet për mengji,

Pagëzimnë predikon mbë ketë jetë,

Kuj do me shelbuem pa rrenë e sherregji,

Ndë parrijsit vendtë gjanjë si do vetë,

Tue trusun’ kryetë asaj bishe,

Mirë tu bam, e shpesh tu votë n’kishe.”

Siç shkruan edhe Robert Elsie, mes shkrimtarëve të hershëm, Bogdanin e dallon shqipja e veçantë. Ai shfaq një interesim të vetëdijshëm për fjalët e vjetra të harruara si dhe një leksik shumë të pasur, të cilin e përdori me mjeshtërri për të shprehur nocione të reja abstrakte. Edhe evoluimi i kësaj shprehije gjuhe, arriti një lloj sigurie dhe zhdërvjelltësie të atillë që nuk mundën të shfaqeshin, deri diku dhe 50 vjet më parë, kur Frang Bardhi pat hasur shumë vështirësi të dukshme për të shprehur nocione abstrakte të këtij lloji. Si përfundim i këtij evoluimi, mund të themi se në veprën e Bogdanit, si një vepër e humanizmit në një epokë të stilit barok, shqipja arriti për herë të partë nivelin e shpipes letrare.

Nga ana tjetër, është proverbial edhe koloriti kombëtar që Bogdani i jep gjuhës, mendimit dhe artit të tij, por nuk mund të themi se është i rastësishëm. Duket sikur në të gurgullon i gjithë shpirti i kombit, i shqiptarisë, pasi duke i studiuar veprën, pastaj relacionet dhe letrat, kuptojmë se frymëzimi i jetës dhe shumë simbole të përdorur janë nga trevat kosovare. Pashtriku, “Mal Prisrend mai nalti”, i tij në aspektin letrar, me të drejtë është krahasuar me Olimpin e amshuar, ku i kanë njomë buzët Homeri dhe Virgjili, Ndre Mjedja dhe Asdreni me shokë, kurse Sibila Delfica, kryesorja dhe më e madhja prej të gjithave në gravurën e librit, një sibilë që në një mënyrë unikale bashkon horizontin e lindjes me të perëndimit, në veprën e Bogdanit, quhet edhe Hasjana. Afër saj gjendet Prizrensja, (Cumea), Shkupjanja, (Frigia), Shkodranja (Libica), etj. Mirëpo, vetëm Hasjana e mban librin në dorë, në të cilin shkruan: “Këndoj Birr’e madh mbi Qiellt të Lumit Atë”.

Në një letër të dërguar nga Padova, më 16 nëntor 1685, që është edhe viti i botimit të veprës së tij, P. Bogdani, ndërmjet të tjerash shkruan: “Le sibile ho volute farle far vestite alla albanese e serviane per dare in humore povera gente e consolare al maglio che ho potuto”. (Sibilat, kam dashur t’i punoj të veshura, sipas veshjes shqiptare dhe serbe, për t’iu dhënë një ngjyrë të atij populli të varfër dhe për ta ngushëlluar aq sa kam pasur mundësi). Kjo gravurë e librit të tij “Çeta e Profetëve”, bashkë me tri gravurat e tjera, që është një cilësi e pamohueshme e veprës, tregon për gërshetimin artistik të idealeve të mëdha, që gjërat e panjohura të vendit të tij t’i paraqesë para botës, pothuajse në të gjitha artet e lira, duke i kaluar kufijtë e botës shqiptare, me shtrirje të hapët tematike e me tehun e vet përparimtar.

Pse ka ndodhur ky ekuacion i çuditshëm? Asnjë dijetar nuk mund ta thotë saktësisht. Pse Pjetër Bogdani i shqiptarizon Sibilat? Të vërtetën e di vetëm ai. Vetëm se ky trill dijetor, është i mrekullueshëm dhe unikal. Askush nuk e ka bërë më parë dhe askush nuk do ta bëjë më pas. Shekuj më vonë vetëm Fan Noli krijoi një cikël gjithashtu unik me motive engjëllore të Testamentit të Ri. Gjithashtu, edhe në letrat e relacionet e Bogdanit ka të dhëna të paçmuara për prirjen ndaj mendimtarëve të mëdhenj të Antikitetit, pa harruar këtu ndikimin e plleshëm të vetë Dantes në strukturat e tij konceptuale të shkrimit.Një rrafsh tjetër shumë i rëndësishëm i Pjetër Bogdanit ka të bëjë me përkthimet e tij nga latinishtja dhe italishtja apo nga greqishtja e vjetër. Kështu, ai përkthen vargje nga Homeri, nga Virgjili, Juvenali, madje edhe nga dijetarë të mëdhenj të kishës në Mesjetën e hershme..

Ekziston edhe një element i vënë re shumë pak nga studiuesit, që ka të bëjë me citimet e tij në gjuhët hebraike, siriake, si dhe arabe. “Pjetër Bogdani ka njohur një numër të madh gjuhësh të gjalla dhe të vdekura. Ajo që të çudit është se ai citon në gjuhën arabe, një pjesë nga libri i Danielit, nga Testamenti i Vjetër, kapitulli IX. Përse e ka bërë këtë gjë Bogdani? Përse në librin e Bogdanit, janë gjuhët kryesore të Perëndimit, por nuk janë harruar edhe gjuhët kryesore të Lindjes? Ndoshta pse ai i përket racës titane të poligrafëve të Rilindjes Evropiane. Ai ka dashur që libri i tij të bjerë në duart e lexuesve të planetit dhe secili diturak, të gjejë diçka për të lexuar. A nuk është kjo një ambicie e hatashme dhe një largpamësi gati e pamundur?!” (185) “Ende nuk është shkruar historia e artit dhe stilit barok në Shqipëri, por mund të thuhet se stili barok, shkëlqen me Pjetër Budin, por arrin kulmin e tij zenitor me Pjetër Bogdanin”. (186)

Fragrancat dhe Lulet – Kimia prapa aromës së Trëndafilave- Nga SENAD GURAZIU

(lulet dhe shkencat, artikull “shkencor”, enkas për të buzëqeshur zemra : )

Është e rëndësishme të kuptohet se kimia aromatike e luleve është komplekse – thotë shkencologu i luleve, autori A. Brunning. Aroma karakteristike e akëcilës lule nuk është kurrë pasojë e një përbërjeje të vetme kimike. Lulet e lëshojnë një përzierje komplekse të kimikateve organike të paqëndrueshme, dhe megjithëse jo të gjitha kontribuojnë në aromën fundimtare, një numër i konsiderueshëm do ta ndikojë aromën në shkallë të ndryshme.

Pra, ndonëse nuk flitet për përbërës të vetëm që e shkaktojnë aromën e luleve, mund të identifikohen përbërësit që janë më të ndikueshëm në aromën. Ajo aromë karakteristike të cilën e “zbulon” hunda jonë, në shumë raste do jetë e shkaktuar nga molekulat që e japin kontributin më të madh aromatik.

Aroma e trëndafilave ndikohet kryesisht nga përbërja e quajtur (-)-cis-oksidi i trëndafilit. Kjo molekulë është një izomer i veçantë i oksidit trëndafilesk (i cili ka 4 izomerë të ndryshëm), dhe ky izomer kontribuon në aromën tipike të trëndafilit si lule. Edhe nëse me sasi shumë të ulëta në ajër – aq ulët, deri në 5 pjesëzat e miliardit, aroma e trëndafilit kapet lehtë nga hunda jonë. Për t’i dhënë kësaj një përspektivë, 1 pjesëz molekulare në 1 miliard është baraz me 1 sekondë në 32 vjet – e ka përdorur si karahasim autori Brunning : )

Një përbërës tjetër që kontribuon në aromën e trëndafilave është beta-damascenone. Ky përbërës i përket familjes së entiteteve kimike të njohura si ketonet trëndafileske. Përbërësi në fjalë e ka një prag aromatik më të ulët sesa oksidi i trëndafilit, me aromën e tij mund të piketohet në vetëm 0,009 pjesë të miliardit.

Gjithashtu si kontribues i rëndësishëm, një përbërës tjetër me prag relativisht të ulët aromatik është beta-jononi. Të dy përbërësit e fundit janë përbërës të vegjël të vajit esencial të bimës, por me rëndësi të madhe për aromën specifike të lules.
Komponente të tjerë që japin një kontribut të vogël në aromën përfshijnë geraniolin, (-)-citronellolin, nerolin, farnesolin dhe linalolin.

[ ngjitur: një trëndafil i bukur si foto-lule, dhe kimia aromatike trëndafileske – referencat shkencologjike: A. Brunning – “The Chemical Compounds Behind the Smell of Flowers”, 2015 ]

ENO PEÇI – BALERINI DHE KOREOGRAFI NË OPERAN SHTETËRORE TË VJENËS – AUSTRI (PJESA I) – Nga Lutfi ALIA Siena – Itali

 

Koncerti i tradicional dhe madhështor në çdo fillimviti i Filarmonisë së Vienës, orkestër e Teatrit të Operas Shtetërore vieneze, i transmetuar nga kanalet televizive austriake ORF2 dhe Ö1, i ndjekur në mondovision nga 90 vende, më 1 janar 2024 përkoi me 151 vjetorin e koncertit të parë në Ekspozitën Universale të Vienës në vitin 1873. Historikisht, koncerti i vitit të ri zhvillohet në Sallën e Madhe, e quajtura Salla e Artë e Musikverein e Vienës. Kjo sallë koncerti e ndërtuar në vitin 1870, konsiderohet një ndër më të bukurat e botës dhe nga më të mirat në aspektin e akustikës. Këtyre vlerave historike dhe arkitekturale i shtohen muzika mahnitëse e interpretuar nga orkestra e famëshme e Filarmonisë Vienna State Opera und Volksoper, si dhe zbukurimet estetike me vargje lulesh shumëngjyrëshe, që plotësojnë bukurinë e këtij mjedisi. Orkestra filarmonike e Vienës, është në Olimpin e orkestrave më të mira të botës, andaj dhe drejtuesit e orkestrës historikisht kanë qenë dhe janë elita e dirigjentëve më të shquar të botës, duke i filluar nga i pari Johannes Brahms e në vazhdim në shekullin XX nga Herbert von Karajan, Mariss Janson, Rikardo Muti, Daniel Barenboim, deri tek Christian Thielemann, i cili dirigjoi koncertin e vitit 2024.
Me meloditë afashinante të kompozuara nga Johan Shtraus Ati (1825 – 1899), nga pasardhësit e familjes Shtraus, si dhe të kompozitorëve të tjerë të mëvonshëm dhe bashkëkohorë, të gjithë autorë elitar të muzikës europiane dhe botërore, ky koncert festiv madhështor shpall fillimin gazmor, me entusiazëm dhe plot optimizëm të vitit të ri. Valset, polkat, mazurkat, kuadriliet, muzika më vieneze që është kompozuar, ashtu si dhe zhaneret e tjera të muzikës klasike, ekzekutohen në mënyrë të shkëlqyer nga orkestra filarmonike e përbërë nga muzikantë të nivelit më të lartë, ndër ata janë dhe pesë shqiptarë, balerini Eno Peçi, tre instrumentista dhe një korist, që punojnë në Wiener Staatsoper.
Koncerti i vitit të ri, tradicionalisht mbyllet me dy pjesë të famëshme të kompozuara nga Johann Shtraus Ati, valsi Danubi Blu – valsi më i njohur dhe më i shquar në botë dhe me Marshin e Radetzky, marsh triumfi, që implikon të gjithë spektatorët në sallën madhështore, të cilët e shoqërojnë muzikën e marshit me duartrokitje ritmike.
Pjesë të spikatura të koncertit të viti të ri janë intermexot e baletit klasik, me koreografi origjinale të koregografëve më të shquar, të interpretuar nga grupi i balerinëve virtuozë, me kostume estetike shumëngjyrëshe, të realizuara nga stilistët më të njohur të kohës. Pjesët e baletit klasik që shoqërojnë muzikën e koncertit, vallëzohen në vende magjepse, në salla me bukuri mahnitëse të pallateve të stilit barok dhe në sheshet e kopështeve madhështore perandorake të Vjenës.
Prej 24 vitesh, në grupin e vallëtarëve intepretues të baleteve në koncertet e Vjenës, ka spikatur talenti i balerinit virtuoz shqiptar Eno PEÇI, soliti i parë, ylli i baletit vienez, elita e trupës të baletit të Operas Shtetërore të Vienës dhe e baletit të Valleve Popullore të Vienës.
Eno Peçi është shquar jo vetëm si balerin në koncertet e Vienës, por ka interpretuar si balerin i parë në rolet kryesore në 58 balete dhe koncerte koreografike të shfaqura nga Opera e Vjenës, ndërsa duke filluar nga vitit 2009, iu prezantua publikut si koreograf i suksesshëm me mbi 40 krijime të tij, të mirpritura dhe të vlerësuara nga kritika dhe publiku austriak dhe i vendeve të tjera të botës.
Emri i Eno Peçit, është tejet i famshëm dhe i suksesshëm në Austri dhe në botë, ndërsa në Shqipëri dhe në trojet e banuara nga shqiptarët njihet shumë pak. Natyrisht njihet në rrethet artistike, por mediat shqiptare tepër të indoktrinuara nga politika konfuze dhe agresive, kanë treguar verbëri të plotë ndaj fenomenit Eno Peçi dhe shkëlqimit të tij artistik në përmasa botërore. Ndërsa shtypi austriak dhe i shume vendeve europiane është i mbushur me mijëra e mijëra komente, analiza dhe vlerësime për talentin e Eno Peçit, ylli i baletit vienez, në shtypin shqiptar shkrimet dedikuar Enos janë të pakta e të thata. Mbi indiferencën, vanitetin, mediokritetin dhe kotësinë e shtypit shqiptar dhe të televizioneve të shumta shqiptare, ka spikatur gazetarja, poetja dhe shkrimtarja Elida Buçpapaj, e cila në vitin 2014 botoi një intervistë me Eno Peçin, një intervistë profesionale dhe dinjitoze, e ribotuar në vitin 2023, me të cilën Elida evidencoi arritjet brilante të Enos, duke theksuar me krenari se janë arritje edhe për Shqipërinë dhe shqiptarët, që dëshmojnë për gjenialitetin e identitetit shqiptar.
Elida me bashkëshortin Skender Buçpapaj, prej vitesh në Zvicër, drejtojnë portalin e suksesshëm VOAL (Voice of Albanians), portal i ndjekur me admirim nga dhjetramijëra bashkëtdhetar, andaj prezantimi i talentit Eno Peçi në faqet e këtij portali është pjesë e zërit të shqiptarëve në botë.

Eno PEÇI

Eno Peçi është lindur në Tiranë në një faamilje intelektuale. Pasi mbaroi shkollën 8 vjeçare, filloi studimet për balet në Liceun Artistik të Tiranës. Në një intervistë me gazetaren austriake Ira Werbowsky, Eno tregon për fillimin e studimeve në Lice: “Komisioni më vlerësoi për konstruktin trupor, tipi i gjatë dhe me zhdërvjelltësi harmonike, andaj më pranuan në klasën e baletit. Dëshira ime ishte të bëhesha breakdencer, dëshiroja të bëja rock dhe rap, por pedagogët duke parë prirjet e mia, më drejtuan në baletin klasik”.
Në moshën 13 vjeç, Eno hyri në botën e baletit, ku me pasion dhe vullnet kompletoi formimin e tij arsimor dhe artistik. Impenjimet në lice e detyruan të braktisi pasionin për futbollin me moshatarët si dhe stërvitjet në cirk, që kishte frekuentuar gjatë një viti. Në lice Eno shquhej si nxënës i rregullt, sistematik, duke i konkretzuar me rezulatate të larta lëndët e programit mësimor.
Në formimin e tij artistik shtoi dhe interpretimet në piano, që e ndihmuan në ritmin muzikal të kërcimit të pjesëve të baletit, ashtu si shoqëronte dhe pjesë nga muzika rock dhe rap. Në mësimet e baletit punoi me ngulm, i bindur se ajo ishte e vetmja rrugë që e drejtonte të arrinte qëllimet e tij, për t’u bërë një balerin i sukseshëm. Pas dy vite ushtrimesh sistematike, u mësua dhe me pantallonat e shkurtra dhe do të shijonte gjithnjë e më shumë mësimet e baletit.
Në rastet kur ndodhen para talenteve si Eno Peçi, gazetarët të nxitur nga kurjoziteti pyesin: Po ideja e kërcimit nga ju lindi? Vini nga një familje artistësh? Kjo ishte dhe një ndër pyetjet e gazetares Elida Buçpapaj që i drejtoi Enos dhe ai buzagaz iu përgjigj: “Une vij nga një familje që tradicionalisht ka nxjerrë ushtarakë. Gjyshat e mi kanë qenë oficer madhorë, babai im ka qenë oficer në Ministrinë e Mbrojtjes, daja im ka qenë oficer, mamaja është mjeke stomatologe dhe motra është mjeke. Pra,nuk vij nga familje artistësh”.
Nga kjo përgjigjie e Enos kuptohet se talent bëhesh kur studion dhe kur impenjohesh intensivisht
në profesionin që ke zgjedhur në jetë. Këto objektiva Eno i arrijti me forcat e veta, me vullnet, me përpjekje intensive duke i konkretizuar me talentin e balerinit. Prindërit e mbështetën në të gjitha përpjekjet e tij për t’u formuar si balerin, pasi shpresonin se një edukim me baza dhe i specializuar, do t’i ofronte djalit perspektivat më të mira për të ardhmen.
Nga familja, Eno Peçi mori vlerat më të mira, që çdo fëmijë dëshiron të trashëgoi nga prindërit. Nga baba Fatmiri mori disiplinën, rregullin dhe serjozitetin, nga nëna Vjollca mori ndjeshmërinë, pasionin, impenjimin shembullor dhe këto vlera familjare të fituara gjatë fëmijërisë dhe adoleshencës, kontribuan në kompletimin e edukimit, në pjekurinë dhe rritjen e përgjegjësisë në studimet në lice dhe për të ardhmen në rrugët e jetës.
Në vitet kur frekuentonte liceun, Eno filloi të ndiqte koncertet e vitit të ri të Filarmonisë të Operas së Vienës dhe i magjepsur nga valset e Strauss-it dhe interpretimet virtuoze të grupit të balerinëve, filloi të ëndërroi të ishte pjestar i baletit, madje me vehte theksonte: “Sa do të doja ta provoja dhe unë!” Kështu gradualisht nga një dëshirë, Vienna u shndërrua në një objektiv.
Vitet e frekuentimit të Liceut Artistik në Tiranë, Eno i kujton me mall me shoqërinë e sinqertë dhe gazmore të moshatarëve, ashtu shpreh respekte dhe nderim për pedagogët e tij, që kontribuan në edukimin dhe formimin si balerin i suksesshëm, çka e shpreh në intervistën me Elida Buçpapaj, kur ajo e pyeti: “Edukimin si balerin e keni marrë në shkollën shqiptare, si është Liceu ynë Artsistik? Duke e krahasuar më vonë me Shkollën e Baletit të Operas të Vjenës, çfarë mund të thoni për shkollën shqiptare? Emrat e mësuesve tuaj në Lice, të cilët i kujtoni me nderim.”
Eno iu përgjigj me sinqeritet dhe me kompetenca: “Shkolla e baletit shqiptar është trashëguese e shkollës të baletit rus, kurse shkolla e baletit të Vjenës është shkollë europiane e përzier me metodën e shkollës ruse të Vaganovës dhe të metodës franceze. Unë vetë kam pasur fatin të punoj në Shqipëri me profesorë të shquar si Luan Shtino dhe me profesor Agron Aliaj, të cilët më kanë ndihmuar shumë në formimin tim si balerin”.
Vlerësimet për nivelin e lartë të shkollës shqiptare të baletit, Eno i ka shprehur në disa intervista me gazetarë të shumtë austriake, duke theksuar: “Formimi në shkollën e baletit në Tiranë, më ndihmoi të integrohem shpejt në shkollën e famëshme të baletit vienez”.
Vitet e rinisë së brishtë të liceistit Eno Peçi u tronditën nga trazirat e viteve 1997 – 1998, nga ato vite të mbrapshta të marrëzisë së madhe shqiptare. Megjithë tensionet sociale dhe politike, Eno nuk i ndërpreu studimet dhe provat në sallën e baletit me shokët dhe shoqet e klasës. Prindërit të shqetësuar e me ankth prisnin kthimin në shtëpi të Enos. Rrëmujat, tensionet dhe krismat e armëve nuk e trembën Enon, përkundrazi çdo ditë studionte dhe ushtrohej në pjesë baleti, madje duke parë aftësitë e tij, filluan ta aktivojnë dhe në grupe artistike. Në vitin 1998 u organizua një turne në Itali, me një grup artistësh të këngëve dhe valleve popullor, ku bënte pjesë dhe Eno Peçi. Ky turne shembi pasiguritë e Enos, i cili mori një vendim të rëndësishëm dhe në mëdyshjet të kthehej në Tiranë të prindërit, apo të shkonte ne Vienë te motra e tij Elisa Arapi Peçi, me bashkëshortin Taulant Godaj dhe fëmijët.
Ato ditë që ndodhej në Itali, iu telefonoi prindërve për t’i informuar për këtë vendim, si kuptohet u ndodh para lutjeve të nënës Vjollca dhe kërkesave të baba Fatmirit të kthehej në Tiranë pranë familjes. Në zgjidhjen e kësaj dileme të vështirë, duhej një vendim i guximshëm dhe më së fundi me dhimbje iu komunikoi prindërve se do të shkonte në Vienë. Natyrisht ata me zemër të lënduar ia dhanë lejen, të bindur së në Vienë jeta e tij do të ishte e sigurtë dhe me perspektivat profesionale. Atë ditë familja u nda në dy pjesë Eno dhe Elisa në Vienë, mama Vjollca dhe baba Fatmiri në Tiranë, të rënduar nga dhimbja dhe lotët e mallit përvilimtar për fëmijët.
Eno Peçi 16 vjeçar udhëtoi nga Italia në Austri dhe arrijti në Vienë ne fund të gushtit 1998, ku e
pritën motra Elisa e cila asi kohe punonte mjeke në një klinikë private në Styria dhe kunati Taulant
Godaj, i cili kishte përfunduar studimet në Danube Business School – Universtät Krems.
Djaloshi Eno Peçi i gëzohej Vienës së bukur, kryeqytetit të kulturës europiane, por ishte dhe i ndrojtur se nuk e njihte gjuhën gjermane dhe natyrisht nuk njihte jetën vieneze. Menjëherë u regjistrua në kursin e gjuhës gjermane dhe me vullnet admirues, shpejt e përvehtësoi e filloi të flasi rrjedhshëm, si e manifestoi në konkursin për të ndjekur Shkollën Shtetërore të Operas dhe Baletit të Vienës.
Në testin e pranimit anëtarët e komisionit i bënë shumë pyetje dhe Eno me gjakftohtësi iu përgjigj të gjithave saktësisht. Kur doli nga konkursi mendoi se nuk do ta pranonin, andaj u largua menjëherë pa pritur rezultatin. Motra Elisa që e priste, donte të dinte rezultatin, por ai nuk mund t’i thoshte asgjë: kishte bërë më të mirën, por mendoi se kishte dështuar. Me vështirësi, Elisa e bindi të kthehej dhe të pyeste për rezultatin. Ndërkohë, ata të komisionit po e kërkonin, t’i komunikonin vendimin e pranimit në shkollën e baletit të Operas të Vienës. Komisioni e kishin njohur dhe vlerësuar talentin e tij të madh andaj e pranuan në shkollën e famëshme të baletit. Atë ditë, Enos iu realizuar ëndërra, dy vjet do të studionte balet në Vienë!
Në intervistën me Elida Buçpapaj, Eno me sinqeritet djaloshar i konfidon: “Ato dy vitet e para ishin shumë të vështira për mua, sepse më mungonte vendi im dhe më mungonin shumë prindërit. Por ato vite ishin tejet të rëndësishme për moshën dhe për të kurorzuar me sukses studimet. Fillova të mësoja se çfarë ishte përgjegjësia për jetën, se isha vetëm në një qytet të madh, por ndjeja dhe përgjegjësi profesionale, sepse ishin dy vitet ku unë mund të merrja një formim të fortë në shkollën e baletit të Vjenës, që do të më garantonte të ardhmen time si balerin profesionist”.
Ky sukses i Enos i gëzoi prindërit, që u lumturuan që i vogli i tyre tani do të studionte në Vienë, por nga ana tjetër, kjo ndarje ishte po aq e dhimbëshme, sepse e ndjenin shumë mungesën e tij. Për të ndjekur shkollën e baletit dhe sistemimin ne konviktin në Boerhavegasse, baba Fatmiri dhe nëna Vjollca shitën apartamentin e tyre në Tiranë, për ta mbështetut finaciarisht Enon dhe Ai iu është pafundësisht mirënjohës për këtë sakrificë të rrallë të prindërve. Më nënën dhe babanë, Eno flet shpesh në telefon, madje i fton shpesh në Vienë dhe gëzohen së bashku familjarisht.

Vijon në numërin e ardhshëm …

Revista prestigjioze “Science”: Gjuha shqipe, 6 mijë vjet e vjetër

Në një artikull të fundit të Science, përmes të cilit me metoda të sofistikuara studiohet origjina e gjuhëve indoeuropiane dhe e gjuhës shqipe bashkë me armenishten dhe greqishten, konfirmohet se shqipja është një ndër tri gjuhët më të vjetra indo-europiane që fliten ende.

Ndërkohë, kërkimi i bërë kryesisht përmes studimeve gjuhësore kompjuterike konfirmon vjetërsinë dhe origjinalitetin e shqipes.

Gjithashtu, studiuesit grekë kanë bërë studime me ADN-në dhe kolaudojnë që popullata shqiptare është autoktone dhe shumë e vjetër në këto troje.

Të dyja studimet janë komplementare dhe plotësojnë njëri-tjetrin, duke vërtetuar përfundimisht dhe në mënyrë të pakundërshtueshme shkencërisht që, si populli shqiptar, ashtu dhe gjuha shqipe, janë të paktën 6 mijë vjet të vjetër dhe autoktonë në këto troje.

Pemët gjuhësore me paraardhëse të mostrës mbështesin një model hibrid për origjinën e gjuhëve indo-europiane.

Në mënyrë të përmbledhur, referuar këtij studimi rezulton se gjuhët e familjes indo-europiane fliten nga pothuajse gjysma e popullsisë së botës, por origjina e tyre dhe modelet e përhapjes janë të diskutueshme.

Heggarty et al. paraqet një bazë të dhënash me 109 gjuhë moderne dhe 52 gjuhë historike indo-europiane të kalibruara në kohë, të cilat janë analizuar me modele të konkluzionit filogjenetik Bayesian.

Rezultatet e tyre sugjerojnë një shfaqje të gjuhëve indo-europiane rreth 8000 vjet më parë. Kjo është një datë që shënon rrënjë më të thella sesa mendohej më parë, dhe përshtatet me një origjinë fillestare në jug të Kaukazit të ndjekur nga një degë në veri në rajonin e stepës.

Këto gjetje çojnë në një “hibrid” që pajton dëshmitë aktuale gjuhësore dhe antike të ADN-së, si nga Gjysmëhëna Pjellore e lindjes së mesme (si burim parësor) ashtu edhe nga stepa (si një atdhe dytësor). – Sacha Vignieri-

Artikulli i Science vë në dukje se pothuajse gjysma e popullsisë së botës flet një gjuhë të familjes së gjuhëve indo-europiane. Megjithatë, mbetet e paqartë se ku u fol fillimisht gjuha e përbashkët stërgjyshore e kësaj familjeje (proto-indo-europiane) dhe kur dhe pse u përhap përmes Euroazisë.

Hipoteza e “Stepës” parashtron një zgjerim nga stepa Pontiko-Kaspike, jo më herët se 6500 vjet më parë (viti P.P.), dhe kryesisht me blegtori të bazuar në kuaj prej afërsisht 5000 vjet p.e.s.

Një hipotezë alternative parashtron se indo-europianët u shpërndanë me bujqësi jashtë pjesëve të Gjysmëhënës Pjellore, duke filluar që nga përafërsisht 9500 deri në 8500 vjet p.e.s.

Tashmë ADN-ja e lashtë po sjell perspektiva të reja të vlefshme, por këto mbeten vetëm interpretime indirekte të parahistorisë së gjuhës.

Në këtë studim, midis parashikimeve të thellësisë kohore të hipotezave anadollake dhe stepës janë bërë testime drejtpërdrejt nga të dhënat gjuhësore.

Përmes këtij studimi raportohet një hapësirë e re për kronologjinë dhe sekuencën e divergjencës indo-europiane, duke përdorur metoda filogjenetike Bayesian të aplikuara në një grup të zgjeruar të të dhënave të reja të fjalorit bazë në 161 gjuhët indo-europiane.

Duke arsyetuar se analizat e mëparshme filolinguistike kanë prodhuar rezultate kontradiktore, janë diagnostikuar dhe zgjidhur shkaqet e kësaj mospërputhjeje, në veçanti dy:

Së pari, grupet e të dhënave të përdorura kishin kampionim të kufizuar gjuhësor dhe mospërputhje të gjerë të kodimit.

Së dyti, disa analiza zbatuan supozimin se gjuhët moderne të folura rrjedhin drejtpërdrejt nga gjuhët e lashta të shkruara dhe jo nga varietetet e folura paralele.

Së bashku, këto probleme metodologjike shtrembëruan vlerësimet e gjatësisë së degëve dhe konkluzionet e datave. Studimi paraqet një grup të ri të dhënash të njohjes (origjina e fjalëve të përbashkëta) në të gjithë indo-europianishten.

Ky grup të dhënash eliminon mospërputhjet e kaluara dhe ofron një mostër gjuhësore më të plotë dhe më të balancuar, duke përfshirë 52 gjuhë jomoderne për një grup më të dendur pikash të kalibrimit kohor.

Studiuesit kanë aplikuar analizën filogjenetike Bayesian të mundësuar nga prejardhja, për të testuar, dhe jo për të zbatuar supozimet e drejtpërdrejta të prejardhjes.

Rezultatet e këtij studimi nuk janë plotësisht në përputhje as me hipotezën e stepës dhe as me hipotezën e bujqësisë.

Dëshmitë e fundit të ADN-së sugjerojnë se dega e Anadollit nuk mund të merret në stepë, por në jug të Kaukazit. Për degët e tjera, zgjerimet e mundshme kandidate jashtë kulturës Yamnaya janë të dallueshme në ADN, por disa kishin vetëm ndikim të kufizuar gjenetik.

Rezultatet tregojnë se këto zgjerime nga afërsisht 5000 vjet B.P. e tutje kanë ardhur, gjithashtu shumë vonë për kronologjinë gjuhësore të divergjencës indo-europiane. Megjithatë, përfundimisht, ato janë në përputhje me vendet në jug të Kaukazit dhe një degë e mëvonshme drejt veriut në stepë, si një atdhe dytësor për disa degë të indo-europianëve që hynë në Europë me zgjerimet e mëvonshme të lidhura me Corded Ware.

Kështu, filogjenetika gjuhësore dhe ADN-ja kombinohen për të sugjeruar se zgjidhja e enigmës 200-vjeçare indo-evropiane qëndron në një hibrid të hipotezave bujqësore dhe stepës.

Si përfundim, origjina e familjes së gjuhëve indo-evropiane është shumë e diskutueshme. Analizat filogjenetike Bayesian të fjalorit bazë kanë prodhuar rezultate kontradiktore, me disa që mbështesin një zgjerim bujqësor jashtë Anadollit afërsisht 9000 vjet më parë (vjet B.P.), ndërsa të tjerët mbështesin një përhapje me baritorizëm të bazuar në kuaj nga Stepa Pontiko-Kaspiane afërsisht 6000 vjet B.P. Këtu paraqesim një bazë të dhënash më të zgjeruara të fjalorit bazë indo-europian që eliminon mospërputhjet e së kaluarës në kodimin përkatës.

Analiza filogjenetike, e mundësuar nga prejardhja e këtij grupi të dhënash, tregon se pak gjuhë të lashta janë paraardhëse të drejtpërdrejta të klaseve moderne dhe prodhojnë një moshë me rrënjë prej ~ 8120 vjet B.P. për familjen. Megjithëse kjo datë nuk është në përputhje me hipotezën e stepës, ajo nuk përjashton një atdhe fillestar në jug të Kaukazit, me një degë të mëvonshme drejt veriut në stepë dhe më pas nëpër Europë. Ne e verifikojmë këtë hipotezë hibride me provat e lashta të ADN-së të publikuara së fundmi nga stepa dhe Gjysmëhëna pjellore veriore (Lindja e mesme).

/Shqip.com (30.07. 2023)

Anija hapësinore private hyn në orbitën e Hënës

Anija Odysseus pas nisjes nga Toka (16 shkurt 2024)

Marrë nga Associated Press

Një anije hapësinore private amerikane hyri në orbitë përreth Hënës të mërkurën, një ditë përpara se të tentojë një sipërmarrje edhe më të vështirë – uljen në sipërfaqen e Hënës.

Një ulje e suksesshme do të rikthente praninë amerikane në Hënë për herë të parë që kur astronautët e NASA-s i dhanë fund programit Apollo në vitin 1972. Nëse del me sukses, kjo kompani do të bëhej entiteti i parë privat që do të realizonte një ulje të suksesshme në Hënë.

Mjeti i kompanisë Intuitive Machines duke u shkëputur nga trupi i raketës SpaceX (15 shkurt 2024)

Mjeti i kompanisë Intuitive Machines duke u shkëputur nga trupi i raketës SpaceX (15 shkurt 2024)

I nisur javën e kaluar, mjeti hapësinor i kompanisë “Intuitive Machines” kaloi në anën e errët të Hënës, ku nuk pati asnjë kontakt me Tokën. Kontrollorëve në selinë e kompanisë në Hjuston iu desh të prisnin derisa të shfaqej mjeti për të mësuar nëse ishte futur me sukses në orbitë.

Kompania “Intuitive Machines” konfirmoi se mjeti hapësinor, i quajtur Odysseus (Odisea) po lëvizte përreth Hënës ndërsa zhvilloheshin eksperimentet e porositura nga NASA dhe klientë të tjerë. Mjeti është pjesë e një programi të NASA-s për të filluar aktivitetet e para ekonomike në Hënë. NASA ka paguar 118 milionë dollarë për këto eksperimente hënore.

Mjeti që do të ulet në Hënë, i fotografuar në laboratorët e kompanisë në Hjuston në tetor 2023

Mjeti që do të ulet në Hënë, i fotografuar në laboratorët e kompanisë në Hjuston në tetor 2023

Të enjten, kontrollorët do ta ulin lartësinë e orbitës ku lëviz mjeti nga 92 kilometra në 10 kilometra, përpara se të tentojnë një ulje pranë polit jugor të Hënës. Është një zonë e rrezikshme për ulje për shkak të kraterëve dhe kodrave të shumta, por që konsiderohet me vlerë pasi në kraterët gjithnjë në hije mendohet se mund të ketë ujë të ngrirë.

Sipërfaqja e Hënës ka plot pjesë të mbetura nga uljet e dështuara në të kaluarën. Madje disa misione nuk arritën as deri në atë fazë. Një tjetër kompani private amerikane, “Astrobotic Technology”, u përpoq të dërgojë një anije hapësinore drejt Hënës muajin e kaluar, por nuk arriti t’i afrohet për shkak të një rrjedhje të karburantit. Anija e dëmtuar u rikthye drejt atmosferës së Tokës, duke u djegur mbi Paqësor.

Thënie për gjuhën shqipe dhe gjuhën në përgjithësi!- Përgatiti Skënder Karaçica

• “Gjuha është tepër e rëndësishme për t’ua lënë vetëm gjuhëtarëve”
Heidegger
• “Gjuha Shqipe është i vetmi mjet i ndriçimit dhe i përparimit moral.Ajo është një gjuhë e fuqishme dhe e bukur që duhet të jetë krenaria e folësve të saj dhe një mjet i shenjtë për zhvillimin kulturor dhe intelektual të kombit të vjetër shqiptar”
Holger Pedersen
• “Kurrë nuk kemi të drejtë të quhemi komb i qytetëruar, sado që të mësojmë gjuhë të huaja, sepse kombi nuk qytetërohet vetëm me mësimin e gjuhëve të huaja, por me mësimin e gjuhës së vet”
Filip Shiroka
• “Gjuha është pasqyra më e qartë e një kombi dhe e kulturës së tij”
Eqrem Çabej
• “Shenjat e civilizimit të një populli janë:si kujdeset ai për drunjtë e tij, si kujdeset ai për fëmijët dhe pleqtë si sillet ai me gjuhën e tij. Por gjuha është më e rëndësishme,është detyrë e tij që ta ruaj dhe ta kultivoj atë si vlerë kulturore dhe si tipar identiteti”
Erwin Chargaff
• “Themelin e diturisë dhe të atdhetarisë e përbën gjuha shqipe”
Mit’hat Frashëri
• “Fjala e huaj në gjuhë është si dhia ndër dhen”
Naim Frashëri
• “Gjuha më e mirë se gjithçka tjetër jep shpesh dritën ose mjerimin e një kohe”
I. Kadare
• “Gjuha shqipe ka aq pasuri fjalësh e është e ardhshme e plot gjallëri e jetë, sa mund të përkthehen në të klasikët e çdo kombi, e çdo kohe”
Gjergj Fishta
• “Gjuha letrare s’është vetëm thesari i kulturës sonë, por edhe mjet i fortë për mbrojtjen e etnisë shqiptare”I. Ajeti “Gjuha është sendi më i çmueshëm i një populli dhe për popullin shqiptar është i vetmi thesar”
E. Çabej
• “Ka një mjet me anën e të cilit kërkimtari është në gjendje ta ndriçojë, deri-diku, muzgun e fillimeve të popullit shqiptar dhe të hyjë në kohën që shtrihet përtej dëshmive historike. Këtë mjet e jep gjuhësia”
N. Jokl
• “Larg gjuhës shqipe, larg të qenit shqiptar”
Q. Murati
• “Mbrojtja e gjuhës është detyrë dhe peng nderi për çdo shqiptar”
Gjovalin Shkurtaj
• “Viktimat e gjuhës janë më të shumta se ato të shpatës”
Sami Frashëri
• “Gjuha ruhet atje ku shkruhet”
Populli
• “E mjera shqipe, ç’i punojnë e s’ka gjuhë të ankohet!”
T. Zavalani
• “Zot! Jepu shqiptarëve vullnet dhe logjikë që të flasin shqip të paktën kur janë në Shqipëri. Se, siç kanë zënë disa, shpejt a vonë do ta bëjnë atdheun babiloni gjuhësh, ku s’do ta marrë vesh qeni të zonë”
Nonda Bulka
• “Duke lexuar autorët që shkruajnë mirë, mësohesh të flasësh mirë”
Volter
• “Ai që e zotëron gjuhën e vet vlen më tepër se ai që pushton një qytet”
Një mendimtar i lashtë

Teleskopi “James Webb” dërgon imazhe të jashtëzakonshme dy vjet pas arritjes në hapësirë

VOA

Më 24 janar u mbushën dy vjet nga arritja e teleskopit hapësinor “James Webb” në destinacionin e parashikuar, 1.6 milionë milje larg tokës. Që nga ajo kohë, teleskopi më i madh dhe më i fuqishëm në botë i ka dërguar tokës disa imazhe mahnitëse të hapësirës, të cilat po analizohen nga shkencëtarë dhe studiues të hapësirës.

Teleskopi Hapësinor i NASA-s, “James Webb”, observatori astronomik më i madh dhe më i fuqishëm i lëshuar ndonjëherë në hapësirë, ka bërë fotografi të bukurisë hapësinore gjatë dy viteve të fundit.

Teleskopi u lëshua në hapësirë nga Guiana Franceze në bregun verilindor të Amerikës së Jugut mëngjesin e Krishtlindjeve më 25 dhjetor 2021.

Observatori, prodhimi i të cilit kushtoi 10 miliardë dollarësh u dërgua në një destinacion prej 1.6 milionë kilometrash, ose mbi katër herë më larg se distanca mes tokës dhe hënës.

Më 8 janar të vitit 2022, teleskopi “James Webb” hapi pasqyrën e tij të madhe.

Pjesa e fundit e pasqyrës me diametër 6.5 metra u hap me komandën e kontrollorëve të fluturimit në tokë, duke përfunduar shpalosjen e teleskopit hapësinor “James Webb”.

“Unë jam i emocionuar për këtë. Ky është një moment historik i mahnitshëm. Ne e shohim këtë model të bukur atje në qiell tani”, tha Thomas Zurbuchen, shef i misioneve shkencore të NASA-s.

“James Webb” është më i fuqishëm se teleskopi hapësinor “Hubble” dhe do të skanojë hapësirën në kërkim të lëvizjes së dritës nga yjet dhe galaktikat e para të formuara 13.7 miliardë vjet më parë.

Për ta arritur këtë, NASA e pajisi teleskopin “James Webb” me pasqyrën më të madhe dhe më të sofistikuar të lëshuar ndonjëherë në hapësirë, që shkencëtarët e quajnë “syri i artë”.

“James Webb” është aq i madh sa duhej të palosej në stilin japonez origami për t’u futur në raketën, që u lëshua nga Amerika e Jugut.

Operacioni më i rrezikshëm ndodhi në javën e parë në hapësirë, kur mburoja e diellit në madhësinë e një fushe tenisi u shpalos, duke siguruar hije për pasqyrën dhe detektorët e dritës infra të kuqe.

Kjo pasqyrë është bërë nga beriliumi, një metal i lehtë por i fortë dhe rezistent ndaj të ftohtit.

Secili nga 18 segmentet e pasqyrës është i veshur me një shtresë ultra të hollë ari, shumë reflektuese e dritës infra të kuqe.

Teleskopi hapësinor më i madh dhe më i fuqishëm në botë mbërriti në pikën e tij të vëzhgimit 1.6 milionë kilometra nga Toka më 24 janar 2022.

Që nga ajo kohë, teleskopi “James Webb” ka dërguar në tokë disa imazhe mahnitëse të hapësirës, të cilat po analizohen nga shkencëtarë dhe studiues të hapësirës.

Pendimi i Ajnshtajnit – Letra e tij, dhe Bombat Atomike të Shek. XX- Nga Senad Guraziu

Shkurt 2024 (Vështrim, në disa vazhdime – Pjesa 1)

Letra më e rëndësishme e shek. XX padyshim ishte letra “Szilard-Einstein”, një letër e vetme, një copë letre, por e cila do nxiste veprime, dhe brenda pak viteve do ta sillte “krijimin” e bombës atomike. Letra s’ishte plotësisht meritë e Ajnshtajnit, në fakt përmbajtja e letrës e kishte autorësinë e dyfishtë, nuk ishte meritë vetëm e Ajnshtajnit. Ndërsa ideja nuk pati qenë fare e tij!

Ai pati qenë dakord me idenë e letrës, e patën shkruar bashkë, dhe ai e pati nënshkruar, sepse ashtu qenë marrë vesh. Letra duhej ta kishte vetëm nënshkrimin e tij, gjoja ai ishte autori, dërguesi. Emri dhe nënshkrimi i tij në fund të letrës, e bënte “letër të tij” – qe përdorur emri i tij për ta bindur sadopak më lehtë Presidentin Roosevelt.

Sidoqoftë, meqë askush s’e dinte (përveç shkruesve, përveç dy miqve autorë), ndoshta letra dhe ishte njëfarëlloj “falsiteti”. Marrësit të letrës (dmth. Presidentit Roosevelt) i “shtirej” si letër e shkruar nga Ajnshtajni, duke e përdorur emrin e tij (gjoja si dërguesi i saj). Letra i drejtohej Presidentit shkurt “Sir”, dhe fliste tutje sikur gjoja Ajnshtajni po shkruante. Pra jo “fals” në kuptimin si diç e paqenë, dhe as si mashtrim, ishte letër reale – aq reale dhe e vërtetë sa do ta ndryshonte realitetin historik, ndoshta më shumë se asnjë letër tjetër e historisë.

Për realitetin e vitit 1939, dhe ishte një lloj “falsiteti”, sikur dhe që s’ishte – të dyja njëkohësisht. I bie sikur duhej pak “falsitet”, megjithatë, sepse ideatori i saj, përkundër meritave të veta në fushën e Fizikës, ende s’ishte aq i njohur, dhe as nuk e kishte prestigjin e Ajnshtajnit. Tekefundit ashtu pandehte ai vetë, si ideator letrash. Në rregull, prandaj dhe janë miqtë, Ajnshtajni do ta kuptonte brengën e mikut, e po ashtu dhe ai vetë do ia fillonte me të njëjtat brenga.

Letra pati qenë ide e fizikanit hungarez-amerikan, Leo Szilard, i cili e njihte Ajnshtajnin, ishin miq, kishin dhe afërsi kolegiale madje, ata veç kishin bashkëpunuar më parë. Ndërmjet viteve 1926-1930 Szilard pati punuar me Ajnshtajnin në zhvillimin e të njohurit “frigorifer të Ajnshtajnit”.
Dhe kështu, pas konsultimit me disa shkencëtarë (miq të vet, të Szilard), si dhe me aprovimin, me firmën e Ajnshtajnit, letra e tyre do i drejtohej Presidentit Roosevelt.

Pikërisht ajo letër do bëhej “nisma” e zhvillimit të bombës atomike. Historia e deshi dhe Ajnshtajni me mikun Leo Szilard e luajtën një rol vendimtar në inkurajimin e Presidentit Roosevelt për ta nisur programin masiv “Manhattan”, dhe për ta krijuar bombën e parë atomike. Më vonë Ajnshtajni qe penduar për nënshkrimin e tij, dhe për letrën në përgjithësi.

Sipas Linus Pauling (kimist amerikan, fitues i Çmimit Nobel për Kiminë, në v. 1954), Ajnshtajni qe penduar për letrën sepse ajo çoi në zhvillimin dhe rrjedhimisht në përdorimin e bombës atomike. Pauling do shtonte se Ajnshtajni vendimin e vet e kishte justifikuar si “rrezik më i madh nëse Gjermania naziste ta zhvillonte bombën e para”. Mikut të vet Ajnshtajni ia pati shprehur “mendimet” përmes korrespondencës, dmth. i kishte shkruar. Në letrën drejtuar atij, edhe pse Ajnshtajni e kishte përmendur “frikën që nazistët ta zhvillonin bombën” (si justifikim të pjesshëm), sipas Pauling, ai megjithatë letrën drejtuar Presidentit Roosevelt e kishte përshkruar si “gabim i madh i jetës sime”.

Në v. 1947 për revistën Newsweek Ajnshtajni qe shprehur “po ta dija se gjermanët nuk do t’kishin sukses rreth zhvillimit të bombes atomike, nuk do t’kisha bërë asgjë” (dmth. nuk do niste letër as gjë). Sipas Colin McEvoy, pak para vdekjes në v. 1955, Ajnshtajni do reflektonte mbi jetën e tij dhe e pati identifikuar keqardhjen e vetme më të madhe të jetës: rolin e tij në zhvillimin e bombës atomike. Si një pacifist që e kundërshtonte luftën, Ajnshtajni qe penduar thellë rreth “rolit” të vet lidhur me bombën.

Atëbotë, frika e të gjithëve rreth mundësisë së “parahapit” të nazistëve (me shkencat e atomikës), do ketë qenë e arsyeshme, e justifikueshme. Nga përspektiva e së tashmes mbase dhe fare lehtë e kuptueshme. Realisht, gjermanët s’ishin as afër me programin atomik, edhe përkundër frikës për spiunazhin, për vjedhjen e “tekniciteteve” nga ndokush, dhe apo për rënien e sekreteve në duart e nazistëve. Kuptohet, se dhe frika e spiunazhit ishte totalisht e arsyeshme. S’ishte çështje e “euforisë” por rrethanat flisnin për mundësi reale të spiunazhit.

Në vetvete, mjaft ironik është fakti që Klaus Fuchs pati spiunuar për sovjetikët. Fuchs ishte shkencëtar veteran i “Projektit Manhattan”, dmth. një gjerman, fizikan teorik gjerman i cili punonte në projektin. Ishte Fuchs ai që ia kaloi Bashkimit Sovjetik sekretet atomike të projektit amerikan. Vetëm 2-3 vite më vonë pas 1945-es, dhe dmth. (padyshim) falë spiunllëkut të Fuchs, edhe Stalini pastaj e “dredhonte mustakun” e bombës atomike.

Pra Fuchs mund t’u kishte ndihmuar dhe nazistëve, why not… Apo thjesht s’pati qenë e “thënë”, dmth. jo se do ishte e pamundur. Mbase fati, i bie se atëbotë për Fuchs më “simpatikë” do kenë qenë sovjetikët sesa nazistët, paçka se këta të fundit gjermanë, njësoj si dhe ai vetë.

Ndërsa Ajnshtajni vetë nuk pati punuar në “Projektin Manhattan”, ai njihej fort mirë me fizikanin J. Robert Oppenheimer (me udhëheqësin e “Projektit Manhattan”), por nuk do ishte i punësuar në atë projekt. Madje, në filmin “Oppenheimer” (shkruar dhe me regjinë nga vetë shkruesi, Christopher Nolan) paraqitej se Oppenheimer e viziton Ajnshtajnin për t’i diskutuar ca “formula të frikës” shkencore (të tjetërkujt), se shpërthimi atomik mund ta niste reaksionin zinxhiror të “copëtimit të çdo nukleusi” të mundshëm fizik, të çdo bërthame të ekzistencës sonë. Për fat të mirë, pra frika e tillë ishte diç si ekzagjerim ardhur në jetë nga pasaktësia, formulave u mungonte diç, s’e kishin atë saktësinë absolute shkencore.

Ajnshtajnit madje s’i qe dhënë as “besimi” i duhur nga autoritetet e kohës. I përcjellur dhe i shoshitur detajisht nga shërbimet sekrete, konsiderohej si “kandidat potencial” i jobesueshmërisë – me fjalë shkurt, kishin frikë mund t’ishte spiun ose, nëse ende s’ishte, mund t’bëhej. E kuptueshme dhe kjo, s’ka hyrë kush në kokën e Ajnshtajnit kurrë, dhe as në kokat e atyre të shërbimeve sekrete. Por mbase kështu pakashumë funksionojnë “mendjet” e kontra-spiunazhit, apo jo : )

S’ke si i beson 100% një “gjermani” ardhur jo dhe aq moti nga Gjermania, madje dhe shkencëtar i madh, super-shkencëtar, mund t’jetë më rrezikshmi spiun i Amerikës. Kështu që më mirë kujdes, kurrë s’duhet thënë kurrë. Ashtu-kështu koka e tij “gjigante”, ec e dije ç’bluhet brenda, ai vetë me një letër ia bëri mendjen dhallë Presidentit tonë, e bindi, me një letër u bë shkaktari i gjithë këtij “Projekti Kolosal”. Tani pothuaj sikur e gjithë Amerika është trazuar, secili frymor do jetë i angazhuar, projekt marramendës që s’ka njohur historia. Mirëpo atij vetë si “kokë misterioze”… na vjen keq, s’i besojmë bash 100%, sa më larg mega-projektit bërthamor.

Në v. 2017, në National Geographic thuhej se Ajnshtajni mund t’ketë kontribuar në mënyrë “klandestine” – gjoja ashtu nga xhepi i privatësisë mund ta ketë ndihmuar “Projektin Manhattan” me ekuacione e me formulash. Por ai nuk kishte njohuri për zhvillimin e bombës atomike, dhe nuk kishte asnjë ndikim rreth vendimit për përdorimin e tyre.

Se kontributi i tij me ekuacione shkencore, nëse t’ketë kontribuar, s’domend se për projektin do ishte ndihmë madhore, ndihmë e përtej ndihme. Tekefundit dhe vetë formula e tij “bazike”, ajo e famshmja e=mc2 i pati “zbardhur” çështjet themelore energjitike. Pa formulën e tij ndoshta s’do ishte nisur kurrë gjë e atomikave, derisa mençurinë e tij ta shpikte ndokush tjetër.

Ana tjetër, se nuk kishte “njohuri” rreth zhvillimit të bombës apo të “armëve bërthamore”, teknikisht e vërtetë, po aq sa dhe e “pavërtetë”. E vërtetë sepse, meqë nuk ishte i punësuar në “Manhattan”, zyrtarisht askush s’e pati njoftuar se vrapi teknologjik për bombën jo vetëm pati filluar por dhe ishte bërë diç si “vrap” i marramendshëm. Është e saktë që ai nuk dinte detaje, programi “Manhattan” ishte impenjim gjigant, aneskaj ShBA punonin fabrikat dhe sektore të panumërt, pa e patur as idenë se për çfarë punonin.

S’ishte nevoja ta njoftonte kush – Ajnshtajni mund ta ketë marrë vetë “me mend”. Nuk ishte fjala vetëm për energji bërthamore, vetëm për reaktorët. Letra e nënshkruar nga ai “sugjeronte” armatimin bërthamor, për ta parandaluar eventualisht kërcënimin nga nazistët. Do ishte absurd të mohohet vetë thelbi i letrës së nënshkruar nga ai vetë. Vetë thelbi i letrës ishte rreth “dijes së tij”, letra flet për “bombat atomike”, për potencialitetin e rrezikshëm të tyre, dhe për ngutshmërinë, për domosdoshmërinë e nisjes nga ShBA të një programi bërthamor. Dmth. jo për t’i shpenzuar milionat e miliarda kot, por për ta patur realisht dhe mundësinë e posedimit të një bombe të tillë.

Letra madje e cekë detajin “logjistik”, sipas letrës një bombë e tillë atomike do mund të transportohej vetëm me anije, jo dhe përmes rrugës ajrore, pasi tepër e rëndë. Përndryshe nëse nazistët t’na dilnin të parët me avancimet bërthamore dhe me “bombat”, ky opsion… mos pyet, dhe vetëm nga kërcënimi ideatik i përparësisë naziste bota s’do i kishte punët aq mirë. Për këto gjëra fliste letra, e nënshkruar nga ai vetë.

Ana e “tretë” se Ajnshtajni nuk dinte detaje rreth përdorimit pastaj të bombave në dy qytetet japoneze, kjo dhe e qartë. Për bombat pati vendosur Presidenti Truman, anise deri fare afër vendimit… as ai vetë s’e pati ditur 100% se do ishte e mundur. Ai madje ndodhej në Gjermani, në kthim e sipër e pati nisur mesazhin, ngjashëm me stilin “just do it… drop it” (gjuaje… dmth. atomiken e tmerrshme). Thuase na ishte një armë ordinere, diç si “tomahavk klasik” i Presidentit Bush për ta shpuar bjeshkën, për t’i mbushur tunelet e nëntokës me flakë e tym, për t’i çoroditur strofullat ku fshiheshin disa dhjetra o disa qindra terroristë të bin Laden.

Miku i Ajnshtajnit, ideatori i letrës, Leo Szilard që në v. 1933 e pati kuptuar se, nëse dikush mund ta ndërtonte një pajisje ku “copëzohen” atomet, ku 1 atom i copëzuar i lëshon 2 neutrone që vazhdojnë me goditjen dhe me copëzimin e 2 atomeve tjera, duke rezultuar tashmë në 4 neutrone që i copëzojnë 4 atome të tjera, më pastaj 8, 16, 32, 64 – mrekullia vetë, njëfarëlloj eksponcialiteti energjitik marramendës.

Copëzimi bërthamor (fisioni) ndodh kur një bërthamë atomike ndahet në dy sosh, më të lehta. Ndonjëherë kjo ndodh spontanisht, por nëse një neutron i “kontrolluar” e godet llojin e duhur të bërthamës, i bie se shkaktohet copëzim i qëllimshëm. Kur një bërthamë atomike copëzohet, lirohet sasi e madhe energjie, por po ashtu dhe diç tjetër, 1, 2, 3, 4 e më shumë neutrone. Dhe vetë matematikat më të thjeshta, fizikanit Szilard i flisnin se nëse mund të fillohet dhe të ruhet kontinuiteti, nëse ruhet vazhdimësia e “kontrolluar” e reaksionit zinxhiror bërthamor, sasia e energjisë së çliruar do t’ishte shumë e madhe. Pra njeriu do e kishte, si të thuash, një burim energjie të pashtershme.

Kjo fort bukur, sidoqoftë, Szilard e pati kuptuar dhe tjetrën – përdorimi i “copëzimit bërthamor” si mjet lufte, si krijim i ndonjë monstruoziteti prej bombe, do ishte gjëja më e tmerrshme që bota, fatlumnisht ende s’e ka parë as përjetuar. Ndoshta e vetmja gjë akoma më e tmerrshme sesa më e tmerrshmja si mendim që “zinxhirorja bërthamore” të përdorej në luftë, ishte mendimi se eventualisht nazistët mund ta kishin në duart e tyre këtë epërsi monstruoze.

Szilard i kuptonte gjërat sepse dhe i dinte, ishte sprovuar me lloj-lloj provash. Ai pati bashkëpunuar me shkencëtarin Enrico Fermi për ta ndërtuar një reaktor bërthamor nga uraniumi natyror. I patën kryer një seri eksperimentesh dhe patën ardhur në përfundimin se një reaksion zinxhiror me uranium natyror mund t’ishte i realizueshëm. Mirëpo u duheshin sasi të mëdha uraniumi, e po ashtu nëse ta gjenin një moderator të përshtatshëm (për ngadalësimin e neutroneve). Szilard më pas pati sugjeruar përdorimin e karbonit si një moderator (ngadalësues) për neutronet. Nëse t’i kishin materialet e nevojshme në sasinë e duhur, ai ishte i bindur se do t’kishin sukses.

Dihet se Fermi dhe ia pati dalur, më vonë do e krijonte reaktorin e parë në historinë e “bërthamave”, Fermi do kthehej në diç si legjendë e Fizikës Bërthamore. Gjithsesi, suksesit të tij lidhur me reaktorin mbase i kthehemi pak më vonë. Fermi ashtu-kështu “legjendë interesante”, ai madje e pati fituar dhe Nobelin “gabimisht”, qe shpërblyer me Nobel për diç që nuk e pati zbuluar. As mbuluar as “zbuluar”. Dhe madje s’pati marrë “mundin” as ta kthente (tjetër se ai i pati merituar ndoshta dhe 3 Nobela. Por, në kuptimin e korrektësisë… who cares, atë që s’e meritonte duhej ta kthente. Tekefundit ashtu ia bëjnë burrat e shkencës, bie fjala Galileo Galilei do e kishte kthyer Nobelin e fituar “gabimthi”, garant : )

Sidoqoftë, Szilard qe shqetësuar thellësisht me idenë që nazistët ta kishin eventualisht bombën atomike. Mendja s’e linte rehat, në fakt shkencëtarët gjermanë eksperimentalisht do ta coptonin atomin e Uraniumit në v. 1938. Dhe Szilard sakaq do ia fillonte me zilet e alarmit mes lidhjeve të tij personale, mes miqve shkencëtarë dhe të tjerëve që i njihte.

Pra, Szilard ishte i shqetësuar se edhe shkencëtarët gjermanë mund ta provonin të njëjtin eksperiment, siç ai dhe Enrico Fermi ishin duke provuar. Po ashtu, fizikani bërthamor gjerman Siegfried Flügge i pati botuar dy artikuj rreth shfrytëzimit të energjisë bërthamore. Njëri prej artikujve titullohej “Kann der Energieinhalt der Atomkerne technisch nutzbar gemacht werden?” (A është e mundur teknikisht që energjia nukleare të bëhet e përdorshme?) – publikuar në “Die Naturwissenschaften”, 1939.

Siç e cekëm më lart, fizikani Szilard e pati konceptuar reaksionin zinxhiror bërthamor që në v. 1933, do ta patentonte idenë në v. 1936. I shtyrë nga frikërat lidhur avancimin eventual të gjermanëve, në v. 1939 e mori vendimin për t’i shkruar letër Presidentit Roosevelt, ta paralajmëronte se rreziku mund t’vinte nga nazistët, se Amerika duhej të ndërtonte çfarëdo që mund të ndërtohej, dhe ta bënte gati si armë, përpara gjermanëve.

Mirëpo sipas tij, kush na ishte ai që t’i shkruante letër të tillë Presidentit, ndoshta as që do ta lexonte, pa le të ndërmerrte gjë konkretisht. Andaj i patën shqyrtuar gjërat me mikun e vet të famshëm, Ajnshtajnin. Më 2 Gusht 1939 letra iu dërgua Presidentit Franklin D. Roosevelt. Letra paralajmëronte se Nazi-Gjermania mund ta zhvillonte bombën atomike dhe sugjeronte që ShBA-të ta fillonin programin e tyre bërthamor, sa më parë t’ishte e mundur.

Letra si materie përmbajtësore, infot serioze dhe prestigji shkencor i Ajnshtajnit do e nxisnin Presidentin Roosevelt të vepronte. Do kishte disa “organizma” prararendës, dhe përfundimisht do rezultonte në nismën e “Projektit Manhattan”. Nga 2 Gushti 1939 (nga data e letrës) u deshën vetëm 5 vite, 11 muaj, 14 ditë dhe pajisja testuese e quajtur “Trinity” e ndriçoi qiellin, thuase e “tmerroi” dhe vetë shkretëtirën Alamagordo. Pas testit, sëshpejti do pasonte dhe përdorimi i bombës realisht.

Pra, pas letrës “Szilard-Einstein”, brenda një kornize të vogël kohore, impenjimi kërkimor shkencor dhe avancimet teknologjike do i sillnin bombat atomike si dhe, pa kaluar shumë kohë, edhe përdorimin e tyre në qytetet Hiroshima dhe Nagasaki të Japonisë.

– – – përmbajtja thelbësore e letrës – shkëputje, pjesërisht – – –
Disa punime të fundit nga E. Fermi dhe L. Szilard, që më janë komunikuar si dorëshkrim, më bëjnë të besoj në pritshmërinë që elementi Uranium mund të kthehet në një burim të ri dhe të rëndësishëm energjie, në të ardhmen e afërt. Disa aspekte të situatës (politike) që është krijuar, duket se kërkojnë vigjilencë dhe, nëse e nevojshme, veprime të shpejta nga ana e administratës suaj. Andaj besoj se është detyra ime t’i sjell në vëmendjen tuaj faktet dhe rekomandimet e mëposhtme:
Gjatë katër muajve të fundit ka dalur në pah – nëpërmjet punës së Joliot në Francë, si dhe të Fermi dhe Szilard në Amerikë – që krijimi i reaksioneve zinxhirore bërthamore në një sasi të madhe uraniumi është i mundur, nga të cilat reaksione do të gjeneroheshin sasi të mëdha energjie dhe sasi e madhe elementesh të rinj, të ngjashëm me Radiumin. Tani duket, pothuaj e sigurt, se kjo mund të arrihet në të ardhmen e afërt.
Ky fenomen i ri do çonte gjithashtu në ndërtimin e bombave, dhe është e imagjinueshme – anise kjo më pak e sigurt – që dmth. mund të ndërtohen bomba të një lloji të ri, jashtëzakonisht të fuqishme. Një bombë e vetme e këtij lloji, e transportuar me anije dhe e shpërthyer në një port, mund ta shkatërrojë fare lehtë gjithë portin, së bashku me një pjesë të territorit përreth. Sidoqoftë, bomba të tilla mund të rezultojnë shumë të rënda për transportin ajror. |…| Unë e kuptoj që Gjermania në fakt e ka ndalur shitjen e Uraniumit nga minierat çekosllovake, të cilat i ka marrë përsipër. Fakti që Gjermania ka ndërmarrë një veprim kaq të hershëm mund të kuptohet me arsyetimin se djali i Nënsekretarit Gjerman të Shtetit, von Weizsacker, është i atashuar pranë Institutit Kaiser-Wilhelm në Berlin, ku disa nga eksperimentet amerikane me Uraniumin janë duke u ritestuar (përsëritur).
– – – Sinqerisht i Juaji (Albert Einstein) – – –

Më 19 Tetor 1939, Presidenti Roosevelt i ktheu një përgjigje duke e falënderuar, dhe duke e informuar: “më janë dukur këto të dhëna aq të rëndësishme, sa e kam mbledhur një bord për t’i hetuar mundësitë e sugjerimit tuaj plotësisht, në lidhje me elementin e Uraniumit”.

Ca muaj më vonë, më 7 Mars dhe 25 Prill 1940, Ajnshtajni i dërgoi dhe 2 letra Presidentit Roosevelt, duke i bërë thirrje për veprim sa i përket kërkimit bërthamor. Szilard madje e pati hartuar dhe një letër të 4-t për Ajnshtajnin, letër ku i kërkohej Presidentit (si zakonisht, gjoja nga Ajnshtajni) që të takohej me Szilard, për t’i diskutuar politikat rreth energjisë bërthamore. Dihet se Roosevelt pati vdekur më 12 Prill 1945, vetë s’kam mundur të vijë tek infot nëse letra e datës 25 Mars 1945 pati arritur me kohë, dhe as nëse qe lexuar nga Presidenti.

Sidoqoftë, i alarmuar që nga “letra e parë”, Presidenti Roosevelt do ta autorizonte krijimin e “Komitetit Këshillimor për Uraniumin”. Ky komitet ishte fillimi i përpjekjeve të qeverisë, i administratës së Roosevelt për zhvillimin e një bombë atomike (anise nuk qe ndjekur patjetër “politika e zhvillimit të ndonjë arme”). Ky komitet do zëvendësohej nga “Komiteti Kërkimor i Mbrojtjes Kombëtare”, dhe më pas në v. 1941 nga “Zyra e Kërkimit Shkencor dhe e Zhvillimit”. Në Qershor 1942 do fillonte programi gjithëpërfshirës për zhvillimin e atomikave i njohur si “Projekti Manhattan” – program masiv i ShBA, nën udhëheqjen e fizikanit Oppenheimer, program që i ndërtoi bombat e para atomike.

| – – – vijon me Pjesën 2 – – –

XHUBLETA ILIRO – ARBËRORE – SHQIPTARE (PJESA II)- Nga Lutfi ALIA, Siena – Itali

 

Nga viti 2016, xhubleta ka statusin: Kryevepra e trashëgimisë kulturore kombëtare. Xhubleta, veshje tipike dhe unikale e grave dhe e vajzave të malësisë të Shqipërisë së Veriut, është studiuar nga etnologë, albanologë, historianë, arkeologë, antropologë, sociologë vendas dhe të huaj, të cilët kanë shkruar për historinë e lashtë 4000 vjeçare, për teknikën e prodhimit të shajakut e të stofrave, për qepjen e fundit dhe anekseve të xhubletës, për zbukurimet me figura, simbole, kode dhe për mesazhet që shprehin, si dhe për stolitë e shumta shoqëruese. Ndër studiuesit shqiptarë janë shquar Zef Jubani, Bernardin Palaj, Rrok Zojzi, Andromaqi Gjergji, Mark Tirta, Abaz Dojaka, Afërdita Onuzi, Yllka Selimi, S. Shkurti, Agim Bido, Luljeta Dano, Linda Spahiu, Aleksender Stipçeviç, Fahri Xharra, Ikbale Kalaja, Uk Xhemaj, Sokol P. Lulgjuraj, Flamur Doli, Ndue Bacaj, etj, ashtu si dhe studiues të huaj ndër të cilët Daniel Kornidez, George von Hahn, Franz Nopcsa, Rosel de Fontanes, Edith Durham, J. Dechelette, Hoernes, Wide, Evans, Vasits, Edwin E Jacques etj. Xhubleta është pasqyruar në akuarelet e vitit 1848 të piktorit anglez Edward Lear dhe në pikturat e Kol Idromenos.

Historiani, albanologu dhe ilirologu Aleksander Stipçeviç, me origjinë nga komuniteti Arbanasi i Zarës, në zbulimet dhe studimet e tij shkencore për xhubletën si veshje e lashtë të grave iliro-arbërore thekson: “Gratë ilire vishnin një tip fustani, që ishte i prerë në brez në mënyrë të tillë, që pjesa e sipërme i përshtatej trupit, ndërsa pjesa e poshtme ishte e rrudhur me formën e kumbonës. Këtë formë rrobash e mbanin hyjneshat ilire lokale, si prezantohen në monumentet e epokës të pushtimit romak si dhe gratë valltare, të paraqitura në urnat japode të Ribiqit (shekulli V – IV para Krishtit). Me rroba të tilla ishte veshur hyjnesha Diana, si është paraqitur në monedhat e mbretit ilir Ballaeus (shekulli.II para Krishtit). Kjo formë rrobe e grave ilire është ruajtur deri më sot te malësoret e Shqipërisë së veriut dhe në Kosovë (pjestarë fisesh nga Kelmendi). [Aleksandër Stipceviç. Illyrians, 1966; “The Illyrian Art, 1963; The Illyrian Cult Symbols, 1981].

Monedhe bronzi me portretin e mbretit Ballaeus,
në faqen e pasme emëri i tij Βαλλαῖος dhe hyjnesha Diana.

Franz von Nopcsa (ish konsulli i pergjithshëm i Austrohungarisë në Shkodër) i studiues i apasionuar i etno-grafisë në trevat veriore të  Shqiperisë, në vitin 1925 shkruan:“Disa forma të veshjes popullore shqiptare vijnë drejtpërdrejt nga veshja, që ka qenë në përdorim në këtë hapësirë nga koha parahistorike. Këtu në rend të parë është fjala për tipin e fustanellës e mbledhur në formën e kambanës, e quajtura xhubleta, e cila është pasqyruar në shumë monumente ilire të kohës antike, e ruajtur e pandryshuar deri në ditët tona në krahinat e Shqipërisë Veriore, mandej në zonat e fisit të Kelmendasve në Kosovë dhe shqiptaret në Mal të Zi. Xhubleta në pikpamje kostumografike, është shumë interesante, për aresye se përkon kryekëput me veshjet në formë fundi në disa terrakota të zbuluara në Kliçevec të Bosnjes dhe me objekte të tjera të ngjashme të gjetura në Mikenë dhe në Kretë (Greqi). Kjo terrakotë tregon se në të gjitha këto raste, si e theksojnë Hoernes, Wide , Evans dhe Vasits, kemi të bëjmë me një veshje në formë këmbane, e njohur në mijëvjeçari i dytë para K.” [Franz Nopzsa: Albanien. Bauten, Trachten und Gerate Nordalabneins. Berlin. De Gruyter & Co. 1925].
Akademiku Mark Tirta, thekson “Xhubleta është një veshje me zanafillë të lashtë, që vishej në Malësinë e Madhe. Kështu ka ardhur dhe dalmatika, një këmishë e gjatë, që në të njëjtën formë dhe prerje është ruajtur dhe ndër shqiptaret. [Mark Tirta, Etnologjia e Shqiptarëve,Tiranë, GEER, 2003, faqe 102].
Lashtësinë e origjinës të xhubletës e konfirmojnë me studime dinjitoze dhe Rrok Zojzi, Andromaqi Gjergji, Afërdita Onuzi, Abaz Dojaka, Luljeta Dano, Linda Spahiu etj, etj, të cilët pa rezerva theksojnë se xhubleta është veshje tipike me origjinë nga qytetërimi minoiko – miçen, veshje e ruajtuar nga ilirët dhe arbërit.
Xhubleta, është veshje komplekse grashë dhe vajzash, me fundin e shajakut dhe veshjet e tjera plotësuese, si xhoka, jeleku, këmisha, shamija, përparsja, çorapet etj, etj, të zbukuruara me motive magjepse me karakter natyror, hyjnore dhe me simbole mitike, të shprehura me figura floreale, gjeometrike dhe atropozoomorfe. Këto elemente janë të qëndisura me penjë shumëngjyrëshe, si ka theksuar studiuesi hungarez Daniel Kornidez:
“As palloi as ylberi nuk kanë aq ngjyra, sa ka xhubleta e grave të Kelmendit”.
Karahas karakteristikave kostumografike unike, që e njësojnë si kostum me funksionet dhe me bukurinë e saj, xhubletat kanë veçori dalluese njera nga tjetra, të shprehura me variacione sipas moshës, funksionit dhe në kompozimin e zbukurimeve me penjë shumëngjyrsha, në qendisjen e figurave, të simboleve të ndryshme, në mesazhet që transmeton. Pavarësisht nga struktura standarte, xhubletat kanë veçori individuale, dallohen njëra nga tjetra, janë prodhime të personalizuara.
Etnografët, kostumografët theksojnë se xhubleta është veshje e veçantë, komplekse dhe ndër më të vështirat në punim, ndryshe nga tipat e tjera të veshjeve për vajzat dhe gratë në Shqipëri, në Ballkan dhe me gjërë. Xhubleta nuk është thjeshtë vetëm një veshje, është vepër arti.
Shajaku i përdorur për fundin e xhubletës punohet me leshin e dhenëve, i larë dhe i shkriftuar me krëhër. Shtëllunga e leshit vihet në furkë dhe tirret fija e penit me drugë (në bosht). Fijet e leshit dridhen së bashku të trasha 16 fishe. Peri që përdoret për prodhimin e shajakut ngjyroset në të zezë me gjethe arre. Gratë e thurin stofin në tezgjah me penjë në katër liqe. Shajaku i prodhuar shkelet në valanicë, pritet në shirita dhe qepen për të formuar fundin me formë këmbane kompakte dhe të valëzuar, më të shprehura në pjesën e pasme.
Fundi i xhubletës formohet nga 25 – 30 shirita shajaku (ivat), që në pjesën e fundit kanë tirk, spik, rruaza, cohë dhe tertil. Fundi është i gjatë deri poshtë nëngju. Në buzën e sipërme të fundit, mbi belin e gruas, fiksohen dy rrypat e shajakut, që shërbejnë për ta veshur në supet e gruas. Buza e poshtëme e fundit të gjitha xhubletave
të grave, punohet nga leshi me ngjyrë të bardhë, prej katër liqesh dhe quhet e poshtmja e xhubletës. Të gjitha këto proçese gruaja malësore i kryen me mjeshtri admiruese dhe me talent krijues, sidomos në realizimin e zbukurimeve, që janë galeri elementesh shumëngjyrëshe me motive floreale, gjeometrike dhe atropozomorfe, të shoqëruara me figura, simbole, kode, mesazhe të ndryshme dhe me një kompleks zbukurimesh me stoli.
Zbukurimet e xhubletës dhe të pjesëve përbërëse.
Në fundin e xhubletës, në xhokë, në jelek, në këmishën, në përparset, në brez dhe në çorapet, gratë malësore qendisin një seri figurash, simbolesh dhe kode me origjinë pagane të epokave të herëshme protoilire dhe ilire, të ruajtura besnikërisht deri në kohët tona, ndër të cilët më kryesoret janë:
Dielli – kulti i diellit, dielli Zot, dielli – jetë – begati dhe fertilitet. Dielli prezantohet në dy varjante, si disk
rruzullak ngjyrë të verdhë me rreze, si dhe në varjantin më të lashtë pagan protoilir dhe ilir me svastikën.
Svastika është simbol i periudhës neolitike (mbi 5000 vjeçare), i përdorur nga shumë popuj euroaziatik, ndër ata dhe nga ilirët, si rezulton në disa objekte arkeologjike të zbuluara në trojet tona. Në gjuhë sanskrite swastika do të thotë fat, lumturi, mirëqenie. Sipas J. Dechelette karakterizon diellin në lëvizje, ndërsa Heinrich Schliemann, i cili e zbuloi në rrënojat e Trojës, e konsideron simbol i identitetit arian. Sipas studiuesve René Guénon, Gennady Zdanovich, Reza Assasi, Giorgio de Santillana, Hertha von Dechend, Joscelyn Godwin, Peter Levenda etj, etj, svastika është simbol i lashtë, që shpreh lëvizjen në qiell të yjeve rreth polit verior, pikërisht të yjeve të Arushës së Vogël, të Arushës së Madhe dhe të konstelacionit Drago, që rrotullohen rreth polit verior qiellor (Axis Mundi). Svastika përcakton dhe pikat kardinale të katër sezoneve.
I përmenda këto opinione studiuesish për theksuar se svastika është simbol i lashtë protoilir dhe ilir, i ruajtur
në kulturën arbërore, i transmetuar i pandryshuar deri në ditët tona, i pasqyruar besnikërisht dhe mjeshtërisht nga gratë malësore shqiptare, në kompleksin e veshjeve të xhubletës.

Kompleksi i simboleve pagane ilire, i prezantuar me motivet floreale (kalli gruri), me diellin, me figura gjeometrike, me shqiponjën e stilizuar, me dragoin, me svastikën
dhe në pjesën e poshtëme kodi misterioz i pemës të fisit dhe të familjes.

Svastika e qendisur me fije argjendi, e zbukuruar me pafte të vogla në përparësen e xhubletës.

Hyjnesha Selene (1), Hyjnesha Diana me simbolin Selen (2), grua nga Gruda (3) me simbolin Selen.

Hëna – kulti selen. Është simbol vetëm femëror. Sipas mitologjisë greke, Selena hyjnesha që personifikon hënën ishte motra e Helios (Diellit) dhe e Eos (Aurora), e identifikuar me hyjneshën Artemisa, ndërsa romakët dhe ilirët u identifikonin me hyjneshën Diana – Zana, që mban mbi kokë drapërin hënor në pozicion horizontal.
Drapëri hënor i pasqyruar si element zbukurues në qendisjet e xhubletës, ashtu i përdorur si stoli, shpreh kultin selen të mbrojtjes të gruas, fertilitetin e grave, mbrojtjen dhe vazhdimësinë e jetës në brezni, shpreh begati dhe zjarrin ndriçues të jetës. Simboli selen është përdorur nga gratë shqiptare si element zbukurues në komponentet e xhubletës, por dhe si stoli e vendosur në kapuçin mbi kokë, si e ka dokumentuar mjeshtri i fotografisë Kel Marubi, në një grua të re nga Gruda, madje e ka përjetësuar në një kartolinë të herëshme, ndofta fundi i shekullit XIX. Përdorimi i hënës në zbukurimet e xhubletës dhe si stoli, shpreh kultin selen, pra nuk është simbol i kulturës turke, që si dihet e ka drapërin hënor (hënën e re) në pozicion vertikal.
Ylli – yjet. Qendisen me pesë, me gjashtë, me tetë, me shumë cepa dhe simbolizojnë dritën, energjinë, lirinë, shpresën dhe përjetësinë. Ylli apo yjet prezantohen të qendisur në zbukurimet e xhubletës dhe si komponent i
stolive, si rezulton në një paftë të brezit të xhubletës, ashtu e përdorur si stoli e varur në qafë.
Gjarpëri. Është simbol i lashtë, që shpreh mitin ilir të Kadmos dhe të Harmonisë (Kandavias). Për ilirët gjarpëri ishte simbol mitologjik totem, personifikim i mençurisë, i shëndetit, i pjellorisë, i shpirtitërve të vdekurve dhe mbrojtës i vatrës familjare. Në zbulimet e shumta arkeologjike të vendbanimeve ilire, janë gjetur objekte të shumtë me figurat e gjarpërit. Në xhubletë gjarpëri prezantohet dhe në formën e dragoit.
Shqiponja. Është simbol hyjnor iliro – arbëror, që shpreh fuqi, fitore, fisnikëri dhe madhështi. Në xhubletë dhe anekset e saj, shqiponja qëndiset e stilizuar me penjë ngjyrë të verdhë, ndërsa si stoli në filigranë argjendi, ose ari, prodhohet nga artizanë të kualifikuar dhe mbahet në gjoks. Artizanët prodhonin dhe vathë me shqiponjë dykrenëshe.

(1) Pafta e brezit të xhubletës, në qendër shqiponja dy krenëshe, me yllin me pesë cepa dhe katër pëllumba. (2) Shqiponja, prodhim në filigranë me fije argjendi, zbukuruar me gurë ngjyrë të kuqe dhe të gjelbër.
(3) pafta e vendosur mbi kokë, nën shami, e prodhuar në filigranë me motive floreale, me në qendër simbolin
selen dhe diellin, e zbukuruar me gurë ngjyrë të kuqe dhe të gjelbër.

Dragoi. Është figurë mitike – legjendare, i pranishëm në xhubletat e grave në dy varjante, në formën Viverna – dragoi i maleve dhe në varjantin e hidrës – dragoi me shumë koka. Në të dy varjantet dragoi është element me fuqi magjike, i mbron gratë duke i larguar të këqiat, sëmundjet, fatkeqësitë. Dragoi qendiset në fundin e xhubletës dhe në përparëse, së bashku me motive të tjera floreale dhe me simbole gjeometrike. Në shumicën e xhubletave dragoi qëndiset si komponent i kodit të familjes, pra si elementi mbrojtës i familjes dhe i fisit.
Kodi i fisit dhe i familjes. Në zbukurimet e xhubletës integrohet dhe pema e fisit dhe e familjes, një kod misterioz i trashëguar nga lashtësia, i pasqyruar me simbole të ndryshme floreale, gjeografike dhe antropo-zoomorfe, ndër të cilët mbizotëron shqiponja, e shoqëruar me dragoin dhe svastikën. Kodi i fisit dhe i familjes është enigmatik, i prezantuar me simbole të ndryshëm, kuptimin e të cilave e di vetëm malësorja që i ka punuar në xhubletë, andaj është tepër i vështirë të interpretohet. Shpesh këto simbole ngjasojnë me grafema dhe me numëra, ndofta shprehin numërin e pjestarëve të fisit, ose të familjes, ndofta moshën e të parit të fisit, ose të kryefamiljarit. Në qendër të këtij kodi vendoset shqiponja e stilizuar dhe në të dy anët qendisen simbolet e kodit, të kufizuara nga svastika dhe dragoi mbrojtës. Ky kod prezantohet në dy pjesë, si imazhe të përmbysura në pasqyrë.
Figurat floreale, gjeometrike dhe antropozoomorfe. Gratë malësore, fundin e xhubletës, e zbukurojnë duke shtuar figura floreale, si zambak, lule dhensh, gjethe dushku, meandra (lule me kërcell gjarpëruese), kalli gruri etj. Elementet zbukurues janë dhe figurat gjeometrike (rrathët, trekëndëshat, kuadratet, rombet, motivet lineare dhe zig-zage etj); figurat antropomorfe (stilizim i njeriut) dhe figura zoomorfe (shqiponja, pëllumbi, gjarpëri, dragoi, flutura, bleta etj). I gjithë ky kompleks figurash, motivesh dhe simbolesh, qëndisen me penjë me spektër shumëngjyrësh si me penjë ngjyrë të kuqe (shpreh energji, vitalitet, kurajo, entusiazëm), shumica e luleve qëndisen me penjë ngjyrë të verdhë (simbolizon hyjnoren, shpresën, optimizmin), të tjerat me ngjyrë rozë (simbol i shpresës, i vajzërisë), të gjelbër (harmoni, ekuilibër), blu (qetësi, paqe); ngjyrë lejla aristokratike, e cila shpreh edhe mistere e magji; ngjyrë të bardhë (shpreh pastërtinë, lealitetin dhe virgjërinë e vajzave, andaj në xhubletat e vajzave mbizotëron ngjyra e bardhë). Në xhubletë mbizoteron ngjyra e zezë e fundit, e xhokës, e përparëses, e gunës, e brezit, e çorapeve etj. Ngjyra e zezë, krahas mistereve të territ dhe të panjohurës, shpreh elegancë, autoritet, seriozitet, prestigj, pavarësi, energji të brendëshme, siguri dhe impulse krijuese.
Në zbukurimin e xhubletës, sidomos në formimin e figurave gjeometrike, përdoren edhe rruazat shumë ngjyrëshe, paftet metalike me përmasa të ndryshme, shpesh dhe prodhime bronxi, tunxhi, argjendi e më rrallë prodhime ari. Sfondi i zi i xhubletës dhe i anekseve kompletohet me këtë kompleks elementesh shumëngjyrash, kësisoj realizohet veshja unikale iliro – arbërore – shqiptare me bukuri të rrallë magjepse, një vepër arti, që bashkëshoqëron bukurinë natyrale të vajzave dhe grave malësore.
Këmisha. Është veshje e brendëshme, përgjithësisht pëlhurë e bardhë, ose mëndafsh me ngjyra, e qepur nga gratë malësore. Për këmishën nevojiten 2 m pëlhurë. Këmisha përbëhet nga trupi, mangët, jaka e lartë, shpina, parmzat (pjesa e përparme). Jaka dhe parmëza e këmishës zbukurohen me motive lineare, ose zig-zage, të qendisur me penjë me ngjyra të kuqe, blu, të gjelbër, në disa raste zbukurohen me rruaza. Këmisha është e gjatë deri nën bel dhe fundi i saj nuk zbukurohet, pasi mbulohet nga fundi i xhubletës.
Kraholi. Punohet nga coha me ngjyra të ndryshme si e kaltër, e kuqe, e gjelbër. Kraholi ka mangët e gjata dhe grykë pak sa të hapur. Në grykë ka qafetën e kraholit, e punuar me rruaza të vogla dhe me rruaza të gjata. Përbëhet prej makave, grykës, qafetave, pasgrushtave, parmzës dhe shpinëzës. Ka një gjatësi gjer në bel.
Mallota. Është sako kadifeje dhe përbëhet nga shpina, dy parmzat, makat, pasgrushtat, xhepat, qafeta dhe brezi i gjatë me gjerësi mbi 5 cm, që lidhet në vend të rripit dhe është i së njëjtës ngjyrë me mallotën.
Grykcia. Është prej kadife me ngjyra të ndryshme. Në pjesën e përparme në mes, grykcia ka një pjesë të zbukuruar që quhet ”pafti i grykcës”, i punuar me fije argjendi. Pafti është pjesë dekorative, sfondi i të cilit mbushet me motive floreale të punuar me grep, ndërsa sinoret mbyllen me motive gjeometrike. Përmasat e kësaj pjese përafërsisht janë 40 x 40 cm, me grykë të hapur vezake, që zbret gjer në gjysmën e grykcës.

Zbukurimet e brezit me qendisje figurash floreale, gjeometrike dhe antropomorfe të stilizuara.

Brezi. Në varësi të përmasave trupore të gruas, prodhohet dhe brezi i xhubletës, i cili ka gjërësi të ndryshme, më i ngushti 5 cm dhe me i gjëri deri 20 cm, i zbukuruar me motive floreale të qendisura me penjë ngjyrë të
verdhë. Në brez varen viercat e peshtjellakut, bashkë me disa zbukurime të tjera si vargjet metalike.
Xhubleta e vajzave nuk ka brez, sepse sipas traditës brezi ishte atribut vetëm i grave të martuara.
Xhoka. Është veshje e pjesës së sipërme, e përshtatur formës të bustit të grave dhe vajzave, që rri lirshëm, por e ngrirë dhe pa shumë palosje. Xhoka qepet me copa stofi të zi për gratë dhe stof i bardhë për vajzat. Në pjesën e poshtme mblidhet me pala të dendura dhe me estetikë, për t’ia përshtatur perimetrit të belit të gruas apo të vajzës, një proçedurë teknike e vështirë, por e realizuar me mjeshtëri të admirueshme nga gratë malësore duararta. Dy buzët e pjesës së përparëshme të xhokës zbukurohen me qendisje motivesh gjeometrike dhe floreale, përgjithësisht me ngjyrë të verdha dhe shpesh vendosen pafta metalike. Në supet e xhokës vendosen thekë të shumtë e të gjatë, shpesh me ngjyrë të kuqe, por edhe të verdhë e në raste të rralla ngjyrë e zezë, që varen me hijeshi anash krahëve.
Përparësja (Pështjellaku i parë, boçja). Prodhohet me gjërësi 30 – 40 cm dhe gjatësi 80 – 100 cm, e ndarë në pesë pjesë nga materiali i cohës, kurse pjesa e shtrojës është punuar me tirk. Tirku punohet nga penjë leshi në tymen, i përzier, i tjerrë në bosht dhe i thurur në tezgjah, pastaj i rrahur dhe i forcuar në valanicë. Pafti i pështjellakut plotësohet me fije argjendi. Sfondi i paftit ndahet në tre pjesë të barabarta, që përfundojnë si lart dhe poshtë me motivin me formë të dhëmbëzuar, me vija zig-zage, e cila në pjesën e ngjitur me sfondin e përmbyll formën e trekëndëshave. Në pjesën e poshtme, aty ku përfundon sfondi, qendiset një motiv dekorativ në formë të një meandri (lule me kërcell gjarpërues), që zë pozitë horizontale dhe quhet leqe. Secila pjesë e paftit është e zbukuruar me rruaza me motive lulesh shumëngjyrëshe. Qëndisjet dhe thurjet e motiveve floreale dhe gjeometrike janë realizuar me 12 – 20 lloje ngjyrash, me mbizotërim i të verdhës dhe të kuqes. Në fundin e përparëses varen thekët me gjatësi dhe me ngjyra të ndryshme. Përparsja vishet në pjesën e përparme mbi fundin e xhubletës. Përparëset janë me shumë variacione dhe mund të jenë të thjeshta ngjyrë të zezë ashtu si prodhohen në tezgjah (4), mund të plotësohen me zbukurime të floreale dhe me figura zoomorfe, me në qendër shqiponjën (2), ose me figura gjeometrike lineare horizontale dhe vertikale (1), ashtu si plotësohet me qendisje komplekse floreale, gjeometrike dhe antropozzomorfe me shumë ngjyra.

Përparsja me motive të qendisura me penjë me 15 ngjyra të ndryshme dhe me rruaza.

Xhubleta e veshur nga gratë në Grudë (1), Kelmendi (2), Shala (3), Shkreli (4).

At Bernardin Palaj në një studim të tij me titull “Veshja dhe zejtaria ndër male, botim i vitit 1943, në Bota shqiptare dhe në vitin 1944 në “Hylli i Dritës”, ndër të tjera shkruan: “Në shkosh në festë ndër malet e veriut të Shqipnisë, ke me u çuditë për ndryshimin e madh, që ka trajta e petkut që veshin granitë e Malësisë së Madhe, të Mirditës, Zadrimës, Pukës, Dukagjinit. Në katundet e Malësisë së Madhe bjen në sy Xhubleta në trajtë kumone, ndërsa në Dukagjin trajta e saj është më e përmbledhët. Zadrimorja e ka ruejtë koretin e vjetër; mirditorja djahengun (dallamë e leshtë e bardhë e punueme me spik e gajtana që veshin mirditoret) dhe stravecat (petk i vogël punue me tufa për me shtërngue dallmen në ije), ndersa kosovarja paranikët, bohçe që vihet perpara e mund të jetë leshi, ose pëlhure, e punueme për bukuri. Puna e dorës per gratë e maleve ma me rëndësi është xhubleta”.
Shamia. Në kokë gratë dhe vajzat mbajnë shaminë – rizen – rubën me thekë. Sipër saj vihet ”ruba rretit”, e cila punohet me penjë rroxet me grepa, zakonisht me motive floreale – lule të ndryshme që rriten në truallin e malësisë. Shamia mbulon pjesën e pasme të kokës, duke i lënë të dukëshme flokët në pjesën e përparme që thuren kaçurrela, ndërsa prapa lëshohen lirshëm. Ruba lidhej mbi gjysmën e prapme të kokës.
Kur vajza fejohej, qepte në xhubletë nje ”tentene” të punuar me grep nga peri i zi me motive gjeometrike, si shenjë që simbolizon dhe bën publike fejesën e saj.
Çorapet. Zakonisht punoheshin nga coha dhe tirku, por kanë dhe spik. Meqë kanë trashësi të dukshme dhe paraqesin vështirësi në të mbathur, iu bëhet një prerje për së gjati, që mbërthimi i tyre deri te shputa të bëhet me kamca. Çorapet zbukurohen me rruaza dhe tertil (fije teli). Këputa është punuar me penjë leshi me shtiza dhe përbëhet prej dy pjesëve, thembrës dhe këputës. Vajzat mbathnin çorapet të zeza deri mbi kyçin e këmbëve, ndërsa pjesa e sipërm është e bardha. Ky kombinim i të zezës me ta bardhën në thurjen me shtiza të çorapeve të vajzave, është komponent që shoqëron xhubletën e vajzave me spik të zi dhe rena të bardha.
Opingat. Punohen nga burrat me lëkurë të regjur gjedhi, të thuruna me ”përcageza” (shirita të hollë të prodhuara me lëkure dhije, të përdredhura në formë kordoni të hollë, me të cilët mblidhet qarku i opingës). Kishte edhe opinga nga ”saftjani”, por pjesën e fundme e kishin me lëkurë lope.

Kompleksi i stolive që shoqërojnë kostumin hirosh të xhubletës
dhe që plotësojnë bukurinë natyrale të grave shqiptare.

Stolitë. Në kompleksin e veshjeve me xhubletë janë edhe stolitë e shumta, të cilat shprehin nivelin ekonomuk të familjes. Ne disa veshje këto zbukurime mungojnë, ndërsa në shumicën e rastev janë varëse ari, ose argjendi, ose bakri, bronxi, tunxhi etj, vihen gjerdanë me rruaza, pafta të vogla filigrane, shirita me fije ari dhe fije argjendi, byzylykë të tipave të ndryshëm, shogëza në vend të rrypit të mezit, që në bashkësinë e tyre në kostumin hirosh të xhubletës, plotësojnë bukurinë natyrale të vajzave dhe grave shqiptare.
Kësisoj e kombinuar, xhubleta përfaqëson një institucion të lashtë të kulturës matriarkale, trashëgim i jetës dhe i kulturës materiale protoilire – ilire – arbërore, që ka mbijetuar denjësisht dhe ka arrijt deri në ditët tona me bukurinë dhe vlerat e saj historike, kulturore, estetike dhe etnografike shqiptare.
Xhubleta si komponent i kostumografisë tonë kombëtare, të mahnit me vlerën e materialeve të përdorura si ari, argjendi, mëndafshi, shajaku dhe kadifja, e cila njihej në të gjithë europën si veshje vetëm e aristokratëve, por që gjendet në të gjitha objektet tona etnografike.
Më të çuditshme se aspektet materiale, janë teknikat e punimit të xhubletëve, që dëshmojnë lashtësinë 4000 vjeçare, pra si veshje me komponente arkaike, por me sofistikim të frikshëm në kuptimin estetik, kulturor dhe etnografik, duke e sjellë antikitetin si postmodernizëm të pasuruar me figura simbolike dhe kode enigmatike.
Xhubleta është kryevepra e kostumografisë iliro – arbërore – shqiptare, ështe vepër arti, është histori, është
kulturë shekullore, është traditë, është mit, është sofistikim estetik me zbukurime dhe qendisje floreale dhe gjeometrike me plot mistere të lashta pagane, me simbole antropozoomorfe dhe mistike, është vlerë materiale dhe shoqërore, është punim origjinal shqiptar unikal.
Që prej vitit 2022, xhubleta është përfshirë në listën e trashëgimisë kulturore jomateriale të UNESCO, në pritje të miratohet dhe të shpallet publikisht.

VLORA DHE HOLOKAUSTI Holokausti nazist, historia shqiptare e Holokaustit dhe Ditari i Ana Frankut- Nga Albert HABAZAJ

 

Paraqitje e përshpirtjes dhe veprimtarisë historiko – kulturore “Vlora dhe Holokausti”
Më datën 27 janar 2024, Instituti i Studimeve Politike “Ismail Qemal Vlora” së bashku me Shoqatën e Shkrimtarëve e Artistëve “Petro Marko”, në ambientet e muzeut “Kosova” në Vlorë organizuan takimin përkujtimor në lidhje me ditën ndërkombëtare të viktimave të Holokaustit.
Në fjalën e tij përshëndetëse, dr. Bujar Leskaj, theksoi rëndësinë e përkujtimit të kësaj dite dhe renditi disa nga arsyet përse Vlora duhet ta kujtojë Holokaustin (shkrimi i plotë është publikuar në faqen e tij të Facebook dhe në web: www.bujarleskaj.com).
Studiuesi dhe poeti Albert Habazaj, Kryetar i shoqatës së Shkrimtarëve dhe Artistëve “Petro Marko”, organizator i këtij takimi, foli mbi historinë shqiptare të Holokoaustit dhe Ditarin e Anna Frankut, si dhe për temën e Holokaustit në letërsinë tonë. Sipas tij “Temën e Holokaustit e kanë trajtuar shumë nga autorët vlonjatë”.
Në këtë takim u lexua fjala përshëndetëse e Dr. Anna Kohen, “Qytetare Nderi e Vlorës” nga poetja dhe përkthyesja vlonjate Laureta Petoshati, e cila moderoi takimin dhe ishte bashkorganizatore e tij.
Profesor Spiro Caushi, “Qytetar Nderi i Vlorës”, foli për jetesën e tij mes komunitetit hebre të Vlorës dhe lexoi përshëndetjen e poetit dhe shkrimtarit hebre të komunitetit të Vlorës, Jakov Solomon.
Poetja Anila Toto foli mbi përjetimet e pasojave të Holokaustit dhe krimeve naziste në disa familje vlonjate.
Kompozitori Aulon Naçi, foli mbi muzikën makabër gjatë ekzekutive në kampet e përqëndrimit.
Poetja Alma Ferruni përshëndeti me një poezi të saj kushtuar Anna Frankut dhe mesazhit që përcolli ajo në botën mbarë, ndërsa poetja Lulëzime Malaj foli mbi përjetimet mbi leximet nga shkrime të të mbijetuarve të Holokaustit.
27 Janari – Dita Ndërkombëtare e Holokaustit
Në kujtim të 27 Janarit, që në Europë dhe në Botë është Dita Përkujtimore e Holokaustit dhe nga OKB nderohet si dita ndërkombëtare Holokaustit nga OKB Shoqata e Shkrimtarëve dhe Artistëve “Petro Marko”, Vlorë në bashkëpunim me Institutin e Studimeve Politike “Ismail Qemal Vlora” drejtuar nga dr. Bujar Leskaj, si dhe së bashku me intelektualë të qytetit tonë, më datën 27.01.2024, ditën e shtunë, ora 18:00, në zonën e Vlorës historike, në rrugën “Justin Godard”  në mjediset e Muzeut “Kosova” organizuan veprimtarinë historiko – kulturore “Vlora dhe Holokausti” nën kujdesin e bujarit të kulturës dhe historisë, deputetit Bujar Leskaj.
Nga shoqëria jonë letraro – kulturore, në këtë veprimtari u paraqitën kumtesa, vepra letrare, poezi dhe histori njerëzore mbi Holokaustin dhe Kampet e Përqendrimit Nazist. Gjenocidi kundër popullit hebre dhe të tjerëve është regjistruar në arkivat e historisë botërore ndër më tragjikët në Europë e prandaj edhe ne këtu në Muzeun “Kosova” në Vlorë, çdo 27 janar e përkujtojmë me dhembje e trishtim Holokaustin e asaj katastrofe shfarosëse.
Personalisht, kam shkruar dhe botuar disa herë tek gazeta “Telegraf” për dëshmorët shqiptarë të Mat’hauzenit, si dhe për gjenocidin nazist me famëkeqin Holokaust jo vetëm ndaj hebrenjve, por edhe shumë qytetarë të tjerë të botës, njerëz të pafajshëm. Ata pak që shpëtuan nuk na lanë shënime, as ditar, si vogëlushja legjendare Ana Otto Franku, e cila e filloi ditarin epokal të premten e 12 qershorit 1942 dhe e la në mes të martën e 1 gushtit 1944… Pse e përmenda këtë fakt? Sepse ne shqiptarët, ne vlonjatët kemi një trashëgimi fatkeqe shkrimore; ata që ishin atje në Mat’hauzen, Aushvic a kampeve të tjera të tmerrshme të përqëndrimit u bënë sapun a nuk dihet ç’u bë me ta, ata pak që u kthyen nuk na lanë ditar si Ana Franku, por kujtoj vetëm ca vargje të xha Xhebros, që këndonte me vaj e ligjërime atë realitet famëkeq te Zoti: ndër të tjera vjershëtori popullor dhe patriot thekson: “Këtë vjershë kush e ka shkruar?/ Xhebro Gjika nga Tërbaçi/ që ka qenë i internuar në kampet e Beligradit/ Çuditem, si kam shpëtuar/ m’u si nga thonjtë e lugatit…”
Ditari i Ana Frankut (Anne Frank)
Përse po e kujtoj sot telegrafisht ditarin e Ana Frankut? Kjo dëshmore emblematike e Holokaustit, kjo vajzë izraelito-holandeze me ideale të larta humane (12 qershor 1929-… mars 1945), edhe pse pati fat tragjik e nde paçelur na la një dokument historik me vlera njohëse të jashtëzakonshme në formën e një ditari. Por vlera e “Ditarit të Ana Frankut” nuk është vetëm njohëse, nuk qëndron vetëm në pasqyrimin e tragjizmit të fatit të viktimave të nazizmit – dëshmorë të jetës. Në këtë libër të vogël, (sipas botimit të dytë në Tiranë, 1976, përkthyer nga i panjohuri i madh Pertef Kruja, 259 faqe), fshihen vlera të mëdha ideore, meditative dhe artistike. Në libër vërejmë edhe një fillim shumë të kujdesshëm drejt shkrimtarisë të një vajze të re në periudhën e formimit të personalitetit të saj. Asaj, në gonxhe të jetës, i mungoi ushqimi, ajri, drita, liria. Në disa pjesë të ditarit, ajo përpiqet për të shkruar me një ton më letrar, nis komunikimin shkrimor me një person imagjinar, (shoqja e saj Kiti) të cilës i tregon rreth një subjekti intim e krijon një lloj mjedisi letrar për të shkruar. Dimë që prindërit e Anës Otto dhe Edit Frank, ishin hebrenj që emigruan në Holandë në vitin 1942. Libri i Anës është një ditar personal, i cili në faqet e tij shpreh te gjithë ndjenjat dhe ndodhitë e një vajze trembëdhjetvjeçare dhe familjes së saj me prejardhje hebre. Në ditar vërshojnë ndjenjat e zjarrta dhe mendimet e shqetësuara: dashuria për jetën, për të bukurën, etja për të punuar e për të krijuar, dhembja për një jetë që s’është jetë, urrejtja për ata që u kanë mohuar jetën miliona njerëzve. Gjatë Luftës së Dytë Botërore ashtu si dhe shumë familjeve të tjera me prejardhje hebreje edhe familja Frank u prek nga Ligjet Anti-Hebraike. Ata vuajtën në kampe përqëndrimi ligjin barbar që u mohonte çdo të drejtë jetese dhe ushtronte mbi ta vetëm dhunë dhe tortura nga më të ndryshmet. Ky ditarë ka vlera të paçmueshme politike dhe sociale. Dënon ideologjitë politike kriminale dhe regjimin nazist të Adolf Hitlerit. Tema e librit është trajtimi i hebrenjve gjatë Luftës së Dytë Botërore. Hebrenjtë nën trysninë e ligjeve Anti-Hebraike. Nuk ka shumë personazhe kryesorë, tetë janë të gjithë: Petronela (Augusta), Hans (Hermani), Alfred Van Dan (Peteri), Albert Dusel (Fritz Pfeffer) Zonja Van Dan, Oto Frank, Margoja, Anne Frank. Përmbajtja e librit, shkurtimisht është kjo: Më 1940 Gjermania naziste pushtoi Holandën dhe filloi menjëherë zbatimin e ligjeve anti-hebraike. Babai i Ana Frankut, Otto, i frikësuar për familjen e tij me prejardhje hebraike , ra në ujdi me bashkëpunëtorët e biznesit të tij për ta vazhduar punën në një vend të fshehtë, derisa të përfundonte lufta. Ata shpresonin se lufta do të përfundonte shpejt, por nuk ndodhi ashtu. Iu desh të qëndronin për më shumë se dy vjet radhazi në strehimin sekret. Disa muaj përpara se familja Frank të fillonte të fshihej, Anës i dhuruan për ditëlindje një ditar. Në strehimore, ku qenë fshehur, Anne Frank filloi të shkruante në ditarin e saj që në moshën trembëdhjetëvjeçare, nga 12 qershori i vitit 1942 deri më 1 gusht 1944. Në të vërtetë, ajo nuk kishte ndonjë mik të afërt me të cilin mund të fliste, ndaj në ditarin e saj i shkruan për të gjitha përjetimet e veta një shoqeje imagjinare, me emrin Kiti. Këto shënime, ku ajo nxirrte dufin e atyre ditëve të zymta dhe të rënda, ishin shkruar vetëm për Anën, deri ne momentin kur u botua. Në këtë ditarë ajo shprehu të gjithë mendimet dhe kritikat e saj për kohën në të cilën jetoi. Shkruante në të gjithçka që i ndodhte asaj dhe familjes. Askush nuk e di saktësisht se si ndodhi që pas dy vjet e gjysmë strehimi, dikush u tregoi nazistëve për vendndodhjen e familjes Frank. Nazistët shkuan në vendin ku gjendeshin Frankët, i morën dhe i dërguan në një kamp përqendrimi. Vetëm babai i Anës fshehurazi shpëtoi kurse Ana dhe familja saj vdiqën. Këto shënime, ku ajo nxirrte dufin e atyre ditëve të zymta dhe të rënda, ishin shkruar vetëm për Anën, deri në pranverën e vitit e 1944-ësh, kur Bolkenshtajni, atëherë ministër i Arsimit në mërgim, tha në Radio Orinxh se të gjitha dëshmitë e vuajtjeve të popullit holandez gjatë pushtimit gjerman, do të mblidheshin dhe do të botoheshin pas mbarimit të luftës. Mes të tjerash, ai përmendi dhe ditaret. E frymëzuar nga kjo ligjëratë, Ana Franku vendosi që pas luftës të botonte një libër të bazuar në ditarin e saj. Kështu nisi të rikopjojë dhe korrigjojë tekstin, e përmirësoi, hoqi pjesët që iu dukën më pak interesante dhe shtoi të tjera në bazë të asaj që i kujtohej. Ndërkaq, e ruajti kopjen e parë, që në botimin kritik të plotë, i cili doli në qarkullim në vitin 1986, u quajt varianti A për ta dalluar nga varianti B, që është teksti i korrigjuar. Shënimi i fundit është bërënë datë 1 gusht 1944. Më 8 gusht, tetë klandestinët, u kapën nga Policia e Gjelbër. Meip Geis (mikeshë e familjes Franku) dhe Bep Voskili i vunë në vend të sigurt ditaret që ditën kur ndodhi arrestimi. Mipi i rujati në zyrën e saj për t’ia dorëzuar, pa i shfletuar më parë, babait të Anës, Otto H. Frankt, kur u mor vesh që Ana nuk jetonte më. Pas përjetimesh të gjata, Otto Franku vendosi të respektojë dëshirën e së bijës dhe ta botojë ditarin në formën e një libri në vitin 1947. Libri k anjë jehonë të madhe, saqë edhe pse kohët rrjedhin shpejt, kujtesa e hidhur e Holokaustit nuk plaket, ajo është e gjallë dhe kërkon syçeltësi. Ditari i Ana Frankut dhe historia shqiptare e Holokaustit pas 80 e ca vjetësh flet shumë. Ndoshta për gjendjen që mbart dhe mesazhet që përcjell është përkthyer në rreth 75 gjuhë deri sot. Ne nuk kemi histori të shkruar për këtë tragjedi apokaliptike. Ky realitet nuk është thjesht trishtim, por humbje e disa fletëve të rëndësihme të historisë sonë.
Vlora dhe hebrenjtë e “saj”
Meqenëse kemi patur mundësinë e njohjes së disa familjeve vlonjate, që ndihmuan hebrejtë gjatë asaj lufte të pashembullt gjakatare, po sjellim në këtë veprimtari historiko-kulturore fragmente grimcëzash humane nga historia e këtyre njerëzve. Ndoshta shprehemi sadopak mbi kontributin e Shqipërisë europiane në funksion të lirisë, me krahët e përmasave humane universale.
Në Shqipëri e dinë që Vlora është një nga ato qytete, ku Hebrenjtë gjetën përkrahje e strehë gjatë Luftës së Dytë Botërore (LDB). Në Vlorë, prej shekujsh ka jetuar një komunitet i konsoliduar hebrejsh, ndërsa gjatë LDB, asnjë prej tyre nuk u dorëzua tek nazistët e Hitlerit, pasi qytetarët vlonjatë u kujdesën për ta,e siç thotë një fjalë e urtë shqiptare, “i fshehu nën gjuhë”, që të mos i kapte armiku. Për t’u futur sadopak në situatë të lëndës që po trajtojmë mund të shprehemi, se gjatë pushtimit të Granadës, Ferdinandi i Napolit përzuri nga territoret e reja, nga Kastilja, hebrejtë sefaradi, të cilët emigruan drejt Ballkanit. Në këtë periudhë, ose më saktësisht në vitin 1526, Vlora u shndërrua në një destinacion kryesor për hebrenjtë sefaradi. Nga 5000 banorë që kishte qyteti në atë kohë, 3600 ishin hebrej dhe për këtë arsye, Vlora është përfshirë në Enciklopedinë Hebreje, mes 13 qyteteve të tjera botërore. Ka një cilësim biblik dhe kuranor për popullin izraelit, që ne e shikojmë në kufijtë e legjendës. Në rrafshin e përafërsive gjeografike e antropologjike, çifutët i përkasin të asaj popullate e rrace të emërtuar arabike. Për ata ende qarkullon legjenda e “popullit të mallkuar”, që, gjithsesi, antropologjikisht nuk qëndron, sepse nuk mund të themi “popull i keq” apo “popull i mirë”, por, “njeri i keq” ose “njeri i mirë”. Ana tjetër që na shtyn të thellohemi në këtë punim, është se përse Hitleri realizoi atë platformë famëkeqe ndaj një popullate nga më emigrantet në botë, pothuaj përherë në lëvizje, ndaj të cilëve qarkullon opinion si të ditur, të pasur e të djallëzuar.
Interesantë janë faktet që vijnë mbi praninë  e vazhdueshme të hebrenjve në qytetin e Vlorës, një nyjë nevralgjike e këtyre shtegtimeve sa me të drejtë besohet “se në një shesh të vogël në rrugën Ceno Sharra kishte pas qenë një sinagogë” e pajisur me Libra të Shenjtë të shkruar në hebraisht, madje në një burim shënohet, se “Bashkësia hebraike e Janinës, që tani zyrtarisht i përket Greqisë, pjesë e Shqipërisë, ka një Sefer Tora shumë të vjetër që i përket sinagogës së Vlorës, rreth 500 vjet më parë…”, gjë të cilën e konfirmon dhe Enciklopedia e Përgjithshme Hebraike, duke njoftuar praninë e hebrenjve në Vlorë rreth 500 vjet më parë, ku natyrisht ka pasur një mjedis komunikues madje miqësor me popullsinë vendase, duke shkëmbyer miqësi dhe bashkëpunim të ndërsjellë.
Studime të shumta njoftojnë një lëvizje të vazhdueshme të grupe të caktuara hebrenjsh, të cilët siç njihen në traditën e tyre të shtegtimit dhe të krijimit të jetesës në vende dhe me popuj që mund të bashkëpunojnë, e reflektojnë në këto këndvështrime historike dhe burime të rëndësishme Vlorën dhe bregdetin shqiptar një vend të lakmueshëm, ndërsa popullsisë e tyre një popullsi të hershme me fizionomi sociale të formuar dhe të qëndrueshme. Kronika e Vlorës, si e tillë është shumë e pasur me historinë e shtegtimit të hebrenjve në qytetin  lashtë të Vlorës, por edhe të rrethinave përreth, jo vetëm në kohët e hershme, kur hebrenjtë nuk përndiqeshin, por edhe më vonë, kur ata Lufta e Dytë Botërore i vuri në shënjestër për t’i zhdukur nga faqja e dheut.
Gjatë kësaj kohe, jo vetëm nga burimet shkrimore, por edhe të qytetarëve të Vlorës të shumta janë familjet vlonjate që u erdhën në ndihmë familjeve hebreje që në momentet e para ku heretizmi nazist u shfaq në të gjithë Evropën kundër tyre. Në kujtesën qytetase përmenden ende Muhedin Haxhiu (djali i Osman Haxhiut), një familje me tradita të njohura patriotike dhe atdhetare, kryetar i Bashkisë së Vlorës, i cili bashkë me Qemal Xhuherin  i pajisën çifutët me pasaporta, ku shënohej emri i tyre si myslimanë apo i krishterë, siç ishin Matheo Josefi, Mateo Matathia, Pepe Levin, Nesim Levin; rastin kur Shqipërinë e pushtuan nazistët gjermanë, në ditët e Betejës së Drashovicës, në shtatorin e vitit 1943, Fronti Antifashist Nacional – Çlirimtar i këshilloi hebrenjtë të largoheshin nga Vora dhe të strehoheshin në fshatrat Trevllazën, Babicë, Llakatund, Lubonjë Nartë, madje dhe në Bashaj e Vermik.
Në këtë situatë tragjike për hebrenjtë kudo ku ata ishin, populli i Vlorës iu kthye në mbrojtje jetës së tyre. Familja e Jakov Solomonit u strehua te Kasëm Koçerri në Vermik, duke i siguruar jetën. Vajza e tij, Zhaneta, u vesh me çitjane, djali, Miosi, u vesh me rroba fshati dhe me qylaf. Ndërsa mësuesi Nuro Hoxha nga Tërbaçi strehoi familjen e Ilia Solomonit si dhe ata të Moise dhe Elizar Negrinit. Vite më parë mësuesi im Zaim Nuro Hoxha, (i cili ishte dhe kushëri i babait tim Rexhep Abazi, mësuesit tim kujdestar e dritë bëfshin të dy), më ka treguar shumë ngjarje dhe episode të babait të tij dhe qytetarëve të tjerë autoktonë dhe fisnikë të Vlorës, që kanë mbajtur qëndrime të virtytshme ndaj atyre hebrenjve të rrezikuar në atë kohë të zezë pushtimi. Nuro Ahmeti ka qenë ndërkohë edhe një nga 10 mësuesit e parë të Tërbaçit në kohën e ndritshme të Qeverisë së Përkohshme të Vlorës me Plakun e Bardhë të Flamurit Ismail Qemali dhe ministër Arsimi Viganin liberator Luigj Gurakuqi. Ilia Solomoni u arrestua nga nazistët, por ai u shpëtua nga vlonjatët, ashtu siç Qamil Xhyheri shpëtoi nga nazistët Vitori dhe Eftimi Jakool, Jose Jakool, kurse familja Kohen u strehua në Trevllazër,  te familja Lazaj, një histori e cila zë një vend të rëndësishëm edhe në një libër të rrallë me kujtime nga një vajzë hebreje, lindur dhe rritur në qytetin e Vlorës. Edhe në kohën e luftës, edhe më vonë Vlonjatët janë rritur me hebrenjtë si vëllezër, sepse ata ishin një komunitet i nderuar dhe i kulturuar, të shoqërueshëm, zanatçinj, nikoqirë, po aq dhe me profesione që kërkonin dituri dhe përvojë. Populli vlonjat ka treguar cilësitë më të mira njerëzore si besën dhe humanizmin në kohë aq të vështira, duke vënë në rrezik jetën e tyre dhe të familjve të tyre për të shpëtuar jetën e të tjerëve (në rastin konkret të komunitetit izraelit të Vlorës). Sot më shumë se kurrë, kemi nevojë të reflektojmë dhe të mos zhvishemi nga këto virtyte të vlonjatëve, një këtyre njerëzve të shkëlqyer të Vlorës së bukur; sepse sot më shumë se kurrë shoqëria shqiptare ka nevojë për dashuri dhe altruizëm.
U bë nderimi shtetëror i dëshmorëve vlonjatë të Mat’hauzenit, por i paplotë
Bazuar në ligjin nr. 109/2018 “Për statusin e Dëshmorit të Atdheut”, në mbështetje të neneve 78 dhe 83, pika 1 të Kushtetutës, me propozimin e Këshillit të Ministrave, Kuvendi i Republikës së Shqipërisë vendosi: Kreu I, neni 4 “Familje e Dëshmorit të atdheut është familja që i ka dhënë Shqipërisë një apo më shumë persona të shpallur “Dëshmor i atdheut”. Kreu II, neni 5 thotë: “Dëshmorë të atdheut shpallen ose u njihet stausi, si i tillë…[pika] dh) Shtetasit shqiptarë, të cilët janë ekzekutuar apo kanë vdekur në burgjet dhe kampet nazifashiste të përqëndrimit apo kanë vdekur si pasojë e plagëve apo sëmundjeve të ndryshme të marra në këto vende deri më 9 maj 1945”. Me rastin e 75 vjetorit të Çlirimit të ish-kampit të përqëndrimit Mat’hauzen, në Vlorë, u ngrit Memoriali i Kujtesës së Dëshmorëve të Mat’hauzenit përkarshi bashkisë së qytetit të Vlorës, atje ku në vitet e LANÇ ishte burgu, nga i nisën drejt kampit të përqendrimit Mat’hauzen djemtë e Vlorës pas fushatës së arrestimeve nga nazistët dhe kolaboracionistët e tyre spiunë e lakej. Ky monument nderimi, edhe pse i vendosur jo atje duhet, ndoshta nuk do të ishte realizuar pa fjalën e urtë e të peshuar të shkrimtarit Andrea Petromilo, pa punën në bllok të pasardhësve të atyre dëshmorëve, Gerion Gunbardhi, Kujtim Memaj, Denada Babe, Gudar Toto, Kristi Shametaj, Edlira Hoxha, administrata e Universitetit “Ismail Qemali”, Vlorë, Fjorda Llukmani, përfaqësuese nga BE-ja për Shqipërinë e sidomos pa këmbënguljen shembullore e të pakthyeshme të qytetarit Polizoi Kosta, i biri i Jani Kostës, me numër personal 10050, vdekur në ish-kampin e përqëndrimt Mat’hauzen më 15.12.1944. Sheshi historik para bashkisë Vlorë do të mbetet në breza si sheshi i dëshmorëve të Mat’hauzenit, që sfiduan torturat më të padëgjuara dhe bënë sakrificën më sublime për Atdheun e të parëve, Atdheun e tyre, tonin e të brezave që vijnë.
Dita e 9 Majit nga shumica e vendeve të tjera në Evropë, përfshi dhe Shqipërinë tonë kujtohet me nderim e respektohet si simbol i Lirisë, si Dita e Fitores në Evropë.
Si një baladë e mjeruar, e lodhur, e rraskapitur, besimhumbur endet Polizoi Kosta tek kërkon një të drejtë njerëzore nderimi, atje ku e meriton babai i tij dhe gjithë ata martirë të Vlorës….
Autorët vlonjatë për Holokaustin. Temën e Holokaustit e kanë trajtuar shumë nga autorët vlonjatë. I pari që ka përjetuar kampin e përqëndrimit në Vienë, ka qenë intelektuali, poeti dhe përkthyesi Kudret Kokoshi, i cili ka përshkruar më nota thellësisht realiste vujaten e tij në këtë kamp nëpërmjet poezisë “Vjena”. Poetë të tjerë që drejtpërsedrejti nuk e kanë përjetuar Holokaustin, por kanë shkruar për dhimbjen e të afërmëve të tyre në Janinë, që nuk u kthyen nga kampet e përqëndrimit si Rashel Solomon te poezia “Në engjëll shndërruar”, apo Jakov Solomon në shumë poezi të tij. Këtë temë e ka trajtuar shkrimtari Eqerem Canaj, po ashtu Çlirim Hoxha te romani “Sofia”, shkrimtarja dhe përkthyesja Laureta Petoshati te romani “Rikthim në Ventotene”, te poezia “Në Yad Vashem” dhe në shumë poezi e prozë përkthyer prej saj nga Primo Levi, Illi Vizer, etj.  Po ashtu, shkrimtari Andrea Petromilo me librin “Kujtesë e hidhur – Mat’hauzen”, Albert Habazaj në poezinë “Përshpirtje për ëndrrën” dhe shkrime për famëkeqin Holokaust etj.
Ndërsa intelektualja vlonjato-izraelite dr. Anna Kohen te libri i saj autobiografik “Lulja e Vlorës” flet për të afërt të saj, por dhe të bashkëshortit të saj me një realizëm sublim.
Mesazhi që merr rinia, popujt për liri e dritë, bota mbarë nga ky libër i famshëm i 16- vjeçares së përjetshme Anna Frank është “Atje ku ka shpresë, ka edhe jetë. Ajo na mbush me guxim të freskët dhe na bën përsëri të fortë”.

PËRSE VLORA DUHET TA KUJTOJË HOLOKAUSTIN?!

Bujar LESKAJ

Fjala Holokaust përdoret për të emërtuar gjenocidin e Gjermanisë naziste ndaj hebrejve në Europë nëpërmjet një aparati shtetëror, mbi të gjitha ushtarak, që nuk ka precedentë në histori për nga përmasat dhe vecoritë organizative. Hebrejtë përdorin termin Shoah, që do të thotë katastrofë. Zhdukja e dy të tretave të hebrejve të Europës në kampet famëkeqe naziste të shfarrojes në Dakau, Mathausen dhe Aushvic, është një tragjedi, e cila duhet ndricuar dhe përkujtuar për të mos harruar dhe për të mos u përsëritur më e kaluara. Ne vlonjatët duhet që mbi të gjithë të tjerët ta kujtojmë këtë pjesë të errët të historisë së Europës sepse Holokausti ndaj hebrenjve nga nazistët hitlerianë ka ndodhur paralelisht masakrat dhe krimet e paprecedenta, që ata kanë kryer edhe ndaj kombeve jo hebrenj, duke përfshirë këtu ne shqiptarët, aq më tepër ne vlonjatët, që lamë pothuajse 400 djem e burra në ato kampe të tmerrëshme të shfarrosjes në masë. Dhe për ta bërë më konkret këtë fakt, po kujtoj baballarët e dy piktorëve tane të shquar si Nestor Jonuzi dhe Hilmi Bani që nuk u kthyen të gjallë nga kampet e përqëndrimit dhe mbetën dhimbje dhe për shpirtin dhe telajot e bijve të tyre. Jo vetëm kaq. Por Vlora jonë, është qyteti , i cili që prej vitit 1492 e deri në vitin 1992, ka pasur brenda vetes këtë komunitet, me të cilin ka bashkëjetuar dhe bashkëndarë hallet dhe gëzimet e tij. Këtu në zemër të Vlorës ndodhet Rruga e Hebrenjve, si një kujtesë për një bashkëjetesë dhe nderim reciprok, gjë të cilën shpreh më së miri dhe D. Anna Kohen te libri saj “Lulja e Vlorës”, ku shpreh jo vetëm mirënjohjen për vlonjatët dhe shqiptarët si mbrojtësit më të mëdhenj të hebrenjve gjatë Luftës së Dytë Botërore me anë të kodit të besës, por dhe për dashurinë e saj për Vlorën dhe vlonjatët.
Para tre ditësh, në këtë mjedis të Muzeut Kosova, ne përkujtuam 180 vjetorin e lindjes dhe 105 vjetorin e ikjes në amshim të Ismail Bej Vlorës, i cili jo vetëm ne shqiptarëve, por dhe gjithë Europës u ka lënë si testament ngritjen e zërit kundër padrejtësive sepse e ka parandjerë me largpamësinë dhe humanizmin e tij, atë se cfarë do të ndodhte më vonë. Ja se çfarë shkruan Ismail Qemal Vlora te “Memorie”, faqe 72 :“Në Rumani hebrenjtë ishin dënuar për të njëjtat gjëra si ata në Rusi… Duke filluar që nga viti 1866, këto persekutime u bënë kaq të shpeshta dhe kaq mizore, sa më në fund u trondit ndërgjegjja e botës së qytetëruar. Ne, që ishin dëshmitarët më të afërt të këtyre tmerreve, nuk mund të qëndronim indiferentë ndaj vuajtjeve të këtyre krijesave fatkeqe dhe ndjemë detyrën njerëzore për t’i ndihmuar. Është poshtërsi dhe krim që të nëpërkëmbësh dhe përndjekësh një popullatë të tërë vetëm për shkak të prejardhjes dhe racës së saj.” Për këtë nderim, jo më kot personaliteti hebre Joseph Louis Baron (1894-1960), do të përfshinte në antologjinë prestigjoze “Stars and Sand” krahas njerëzve vullnetmirë, sidomos shkrimtarë si Honore De Balazak, Viktor Hygo, por dhe shtetarë si De Gol, Bismark, Gandi, Ataturk, Ëilson, Tomas Xheferson, Xheorxh Uashinton, etj, edhe emrin e ndritur të Ismail Qemalit, sepse këta personalitete pavarësisht nga raca besimi dhe prejardhja, kanë ngritur zërin e tyre kundër padrejtësive që u janë bërë hebrenjve.
Ne, e kujtojmë Holokaustin dhe për të mos harruar spastrimit etnik të bërë në trojet tona, Kosovë e Camëri, por dhe kampet dhe burgjet e komunizmit. Dhuna, vrasja , krimi, pavarësisht se kanë emra të ndryshëm, kanë një substancë: vrasjen për shkak të urrejtjes.
Në nuk duhet të harrojmë !
Kjo është arsyeja që për dy vjet rresht Shoqata e Shkrimtarëve dhe Artistëve “Petro Marko, në bashkëpunim me Institutin e Studimeve Politike “Ismail Qema-Vlora” , po e kujtojmë Holokaustin, për të mos harruar të shkuarën dhe për të treguar se nuk është urrejtja, por dashuria dhe nderimi që na bën njerëz dhe ndricues të së ardhmes.

VUAJTJET NË AUSHVIC TË PRIMO LEVIT

Lela QEJVANI

Sot në ditën e Holokaustit që mori shumë jetë të pafajshme nga e gjithë Evropa, ku shkeli këmba naziste gjithashtu edhe nga vendi ynë por edhe 40 djemtë vlonjatë.
Unë do flas për Primo Levin Italo – Ebre i mbijetuari i kampit shfarosës që çdo ditë në 10 veta 8 eliminoheshin në furra. Në librin e tij A është Vallë Njeri ai ka hedhur vuajtjet dhe torturat që u bëheshin në kamp. Primo Levi u kap nga milicia fashiste italiane në 13 dhjetor të 1943 që bashkëpunonte me nazistët në moshën 24 vjeçe, Primo Levi kishte mbaruar shkollën e lartë për kimist në Itali. Qysh në fillim deklaroi prejardhjen e tij tek nazistët.
Pasi i grumbullojnë në një kamp të rrethuar me tela me gjemba më pas i pajisin me numër në krahun e majtë në formë tatuazhi në lëkurë. Duke mbledhur edhe shumë burra, gra edhe familje të tëra u grumbulluan rreth 650 veta midis tyre edhe nëna me fëmijë në gji.
Pasi na numëruan na hypën në tren dhe na nisën për në Mat’hauzen, gjatë udhëtimit askush nuk e kuptonte ku po na çonin. Qysh në tren u duk që po na çonin drejtë vdekjes thotë autori, sepse në vagonat e mbyllur pa asnjë dritare ishim aq të ngjeshur me njeri tjetrin si mall për mbeturina. Treni u nis për në Aushvic por askush nuk u interesua për ne që të gjithë ishim vuanim për ushqim ujë dhe nevoja të tjera.
Disa nëna me fëmijë në gji qanin pa rreshtur duke kërkuar ujë dhe ushqim. Por askush nuk i dëgjonte. Treni përshkoi shtete me radhë dhe më në fund në Gjermani. Aty na ndanë dhe nga 650
mbërritëm në kamp vetëm 96 burra dhe 28 gra kurse fati i të tjerëve nuk u mor vesh kurrë se ku përfunduan.
“Në kamp puna ishte jashtë mase e vështirë në rrethana jo njerëzore, na torturonin dhe na linin pa mjekuar” – thotë autori. U përhaën sëmundje nga më të ndryshmet por sado të sëmurë dhe të uritur kronikë ishim të detyruar të shtynim vagona të regjur në shi, dridhem nga lagështia dhe era e ftohtë. Trupi im nuk ishte më imi, me barkun e fryrë dhe kockë e lëkurë, jo vetëm unë por të gjithë të tjerët që lëviznin si hije nën kostumet e holla me vija. Pastërtia në kamp ishte një ndjenjë e harruar dhe pothuajse e zhdukur fare. Nuk na bënte më përshtypje kur edhe morrat kishin mbuluar qenien tonë. Ne nuk kishim të ardhme dhe as e shkonim në mendje, mendonim vetëm vdekjen që mund të na vinte nga çasti në çast, sepse ne çdo ditë pakësoheshim në numër. Në këtë kamp shfarosës nuk ka vetëm ebrej por nga të gjitha kombet evropiane ku kishte shkelur këmba naziste, gjithashtu edhe shumë shqiptarë që nuk u kthyen më pranë familjeve të tyre.
Në një qoshe të kampit ishin disa dhoma të ndara me tela që shërbenin për vizitat e të sëmurëve. Disa merrnin ndonjë fasho disa ndonjë qetësues por disave u shkruhej vdekja në fytyrë dhe nuk i kthenin më në baraka por i çonin në dhoma gazi dhe më pas në furra. Kështu vinte çfarosja e shumicës, por edhe ne të tjerët jemi kthyer si krimba pa shpirt” – citon autori. Primo Levi në këtë libër nga jeta në Mat’hauzen ka nxjerrë përfundimin se midis njerëzve jetojnë dy kategori: të mbijetuarit dhe të mbyturit. Në jetën reale, sado të vuajë njeriu, do të dalë dikush që të të shtrijë dorën. Këtu në Lager lufta për të jetuar nuk ka zbutje sepse çdokush është tmerrësisht i vetëm, askujt nuk i intereson më jo jeta e tjetrit por as e tij. Këtu në Aushvic pothuajse të gjithë në këtë kamp shfarosës kujtojnë dhe bisedojnë në heshtje kujtime nga e shkuara por në asnjë moment nuk mendonin për të ardhmen sepse e kishin kuptuar që po shkonin drejt vdekjes. Të gjitha vuajtjet në Aushvic Primo Levi i thotë në vargjet që ka marrë edhe titullin libri A Është Vallë Njeri…? Gjendja në kamp ishte tragjike, sëmundjet dhe vdekjet ishin të përditshme. Në afërsi të kampit filloi lufta me rusët po bombardojnë kudo. Në këtë çast gjermanët filluan të largohen pothuajse të gjithë nga kampi. “Ne mbetëm në mëshirë të fatit dhe shpresat për të jetuar ishin të pakta por fal rusëve unë sot jam gjallë” – thotë Levi. Këtë tragjedi ne nuk duhet ta harrojmë sepse historia na njeh si popull human, sidomos me ebrejtë që i kemi mbrojtur dhe respektuar. Ne si komb nuk kemi bërë luftë me asnjë komb tjetër veçse kemi mbrojtur trojet tona!

NË ENGJËLL SHNDËRRUAR

Poezi nga Rashel SOLOMON

Nisa të shkruaj për ne një libër
të ta shpreh mallin më mirë nuk dija
emrat tanë shkruhen në Bibël,
mbesat e Judës jemi që të dyja.

Më largon dita, më afron nata,
te ty e shtrenjta jonë Fortunata.

Stemën e Davidit …
në trup e mbi rroba ta qepën
mbi shpirtin tënd me këmbë të shkelën,
por harruan se numrat asgjë nuk dinë
për vellon e bardhë që le në Janinë.
Qepur e qëndisur nga e jotja dorë
viteve kur rriteshe, ku linde, në Vlorë.

U nise në agim mbërrite aty nga nata,
të priti krejt Janina, Fortunata.

Ti ike në Janinë në tëndin fat,
halla jonë e dashur Fortunat’
derisa derën bishat ta shqyen
me burrin e fëmijët mizorisht të rrëmbyen.

Në kampin e vdekjes kur jeni ndarë
me fëmijët dhe qielli ka qarë,
po ty Fortunata pranë kush të qëndroi,
kur qarjen e fëmijëve dheu e qetësoi.

Nëna jote kulloi dhe u shkri
bashkë me qirinjtë për çdo Shabat,
e rrinte te dera se mos vije ti
halla jonë e shtrenjtë Fortunat’.

Ngadalë ikte dita, në vend rrinte nata,
ylli që nuk shfaqej Fortunata.

Ndoshta shumë ke shpresuar në geto
me Shabat në zemër moj e mira teto,
të shkriu, të përpiu, të gëlltiti nata
me familjen engjëll, Fortunata.

Në engjëj për ne jeni shndërruar
na vini në ëndrra përherë të bashkuar,
ti me sy na ndjek në çdo Shabat
e dorën na jep të ngrihemi lart.

Ti dritë na bëhesh kur afrohet nata
halla jonë prej drite Fortunata.

MESAZHI I INTELEKTUALES SHQIPTARO-IZRAELITE ANNA KOHEN DHE NJË POEZI E SAJ

Anna KOHEN

Të nderuar Bashkatdhetarë!
Të dashur vlonjatë të mij!
Ju dua shumë edhe Ju falënderoj nga zemra që keni filluar të kujtoni këtë aktivitet me shumë vlera, jo vetëm për hebrenjtë, por edhe për vlonjatët, për motrat edhe vëllezërit tanë që i morën nazistët dhe nuk u kthyen më.
Kërkon kurajo dhe humanizëm të thellë një nismë e tillë, sepse është fuqia e madhe shpirtërore, ajo që të nxit të rikujtosh dhimbjen. Kam jetuar për 48 vite me radhë me burrin tim, Markusin, që ishte i mbijetuari i Holokaustit. Për vite të tëra nuk fliste për të. Por një ditë filloi të flasë duke treguar vuajtjet gjatë luftës kur ishte ende një fëmijë. Ai në moshën shtatë vjeçare pa vëllanë e tij 5 vjeç të pushkatohet nga gjermanët. Filloi ti godiste me gurë. Por e humbi vëllanë. Ai tërë jetën e tij jetoi bashkë me dhimbjen. Këtë histori e kam përshkruar me detaje te libri im “Lulja e Vlorës”, që është përkthyer në shqip nga Mjeshtri i Madh, Edëin Shvarc. Historia e Holokaustit do të futet për tu mësuar në shkolla në Shqipëri dhe shpresoj që brezat e rinj, të mësojnë më shumë mbi Holokaustin dhe për diktaturat e të gjitha ngjyrave, si dhe për kampet e burgjet gjatë komunizmit në Shqipëri.
Faleminderit organizuesve dhe pjesëmarrësve një për një. E di që aty të gjithë jeni njerëz të penës dhe dashamirës të librit dhe nuk ka si të jetë ndryshe. Ata që e treguan duke e përjetësuar dhimbjen për ta njohur brezat janë shkrimtarët dhe artistët, sidomos Primo Levi e Illi Uizer, që ishin të mbijetuar të Holokaustit. Ndaj dhe unë me rastin e ditës së Holokaustit po ju përshëndes nga Florida, me një poezi të shkruar në Geto nga poeti Pavel Friedmann.
Poema titullohet “Flutura” dhe ruhet në kopje të shtypur në letër të hollë në koleksionin e Pavel Friedmann-it, i cili iu dhurua Muzeut Kombëtar Hebre gjatë fushatës së dokumentimit të tij. Mban datën 4 qershor 1942, shkruar në cepin e majtë. Pavel Friedmann lindi më 7 janar 1921 në Pragë dhe u deportua në Terezin më 26 prill 1942. Vdiq në Aushvic më 29 shtator 1944. Këtë poezi për përkthim dhe këtë përshëndetje po ia lë në mirëbesim poetes dhe përkthyeses Laureta PETOSHATI.
Me Shumë dashuri
Anna Kohen

Flutura

E fundit, e fundit fare,
E verdhë kaq e ndezur, e ndritshme, verbuese.
Ndoshta po kështu do të gjëmonin lotët e diellit
mbi një gur të bardhë. . .

E tillë, një e verdhë e tillë
Është bartur butësisht shumë lart.
jam i sigurt që u largua se donte
t’i jepte botës puthjen e lamtumirës.

Prej shtatë javësh kam jetuar këtu,
I burgosur brenda kësaj getoje.
Por unë këtu kam gjetur njerëzit e mi.
Më thërrasin luleradhiqet
Dhe degët shandan të gështenjës në oborr.

Veçse unë nuk pashë më kurrë një flutur tjetër.
Ajo flutur ishte e fundit.
Fluturat nuk jetojnë këtu,
në geto.

[recitoi Laureta Petoshati]

HOLOKAUSTI DHE SHQIPTARËT

Anila TOTO

Holokausti ishte gjenocidi i hebrenjve evropianë gjatë Luftës së Dytë Botërore. Midis viteve 1941 dhe 1945, Gjermania Naziste dhe bashkëpunëtorët e saj vranë sistematikisht rreth gjashtë milion hebrenj në të gjithë Evropën e pushtuar nga Gjermania, rreth dy të tretat e popullsisë hebraike të Evropës.
Hitleri gjatë Luftës së Dytë Botërore kishte krijuar shumë burgje dhe kampe përqendrimi. Kampet kishin filluar të hapen që nga viti 1940. Ndër kampet më të njohura ishin; Kampi i Aushvicit, Dahaut, Mauthausenit dhe Belsenit. Në këto vende ishin vendosur njerëz nga të gjitha vendet e pushtuara nga blloku nazi-fashist.Para nisjes së luftës, qëndrimi i Mbretit Zog ndaj hebrenjve ka qenë dashamirës, madje ai bëri thirrje edhe për pranimit në Shqipëri të hebrenjve të cilët do t’i pajiste edhe me toka, me qëllim që të fitonte përkrahjen e komunitetit të fuqishëm ndërkombëtar hebre.
Deri në fund të luftës, Shqipëria ishte shtëpia e rreth 3.000 hebrenjve për shkak të guximit të shqiptarëve që treguan solidaritet duke rrezikuar jetën e tyre për të siguruar një strehë për hebrenjtë që arratiseshin nga vendet fqinje.
Ndërkohë që shumica e vendeve të pushtuara, nisën të dorëzojnë popullsitë hebreje te autoritetet gjermane, në Shqipëri ndodhi e kundërta.. Shqiptarët i mbrojtën hebrejtë dhe i mbajtën edhe në familjet e tyre. Në Shqipëri nuk pati ndjenja naziste apo struktura të mirëfillta të partisë Naziste. Kishte individë progjermanë, por jo nazistë.
Lamtumirë Shqipëri! Më keni dhënë kaq shumë mikpritje, mbrojtje, miq dhe aventura. Lamtumirë Shqipëri! Një ditë do t’i them botës se sa të guximshëm, se sa të patrembur, se sa të fortë dhe se sa të besës janë djemtë e tu, sesi as vdekja dhe as djalli nuk mund t’i trembin.
Në qoftë e nevojshme, do të them se si mbrojtën ata një refugjate dhe nuk lejuan që ajo të dëmtohej edhe në qoftë se ajo mbrojtje do të kërkonte jetën e tyre. Portat e vendit tuaj të vogël mbetën të hapura, Shqipëri. – Irene Grunbaum, e mbijetuar. Marrë në librin e saj autobiografik “Shpëtimi përmes Ballkanit Në vitin 1940, Mauthausen-Gusen ishte bërë një nga komplekset më të përqëndirmit në territoret e kontrolluara nga Gjermania Naziste në Evropë. Këtë kamp Hitleri e shfrytëzonte për t’i dërguar armiqtë e tij më të mëdhenj politik drejt vdekjes, ndaj nga nazistët quhej “mulliri i kockave”.
Në vitet 1943-45 nazistët arrestuan në Shqipëri rreth 530 vetë. .Sipas të dhënave të kampit, figuron se aty kanë hyrë 427 shqiptarë, nga të cilët mbijetuan vetëm 24 persona.
Midis tyre, ishin të dy stërgjyshërit e mi.
Ata ishin patriotë e kjo ishte arsyeja më e madhe e shfarosjes së tyre.
Minua e dashur tregonte me dhimbje….
Ata erdhën tek porta e shtëpisë dhe thanë: ” Duam Hysni Toton.” I ati, Rexhep Toto doli përpara edhe tha: Unë jam Hysni Toto. Hysniu ishte biri i tij i vetëm e i shtrenjtë e nuk mund ta linte t’ia vriste gjermani!
të gjithë shtangën, por Rexhepi hodhi një vështrim të ashpër, përdrodhi mustaqet që i shkonin deri tek veshi e askush nuk bëri zë. Qysh atë ditë nuk e pamë më,- përfundonte Minua, gjyshja ime. Por emri i tij është në Mauthausen.
Xhaxhai im i dashur ka shkuar në Mauthausen. Aty ai ka parë foton e Rexhepit, Mehmet Sulo Agalliu, Beqir Sulo Agalliu e patriotë të tjerë.
Mehmeti është stërgjyshi nga nëna.
Ndoshta fati e donte që stërgjyshërit e mi t’i digjte gjermani, por ata mbetën heronj të vendit dhe figura të shquara, jo vetëm sepse u dogjën e vranë, por sepse ishin patriotë dhe e donin Vlorën, Shqipërinë. Tashmë janë në zemrat tona.
Një nacionalist i madh i kombit, por edhe dhëndri i Mehmet Sulo Agalliut pasi ishte martuar me të bijën Liri Agalliu, ishte z. Kudret Kokoshi, nacionalisti dhe juristi shqiptar, i cili shkollimin e kreu në Itali botoi poezi patriotike e midis të tjerave poezinë Vjena. Në vitin 1944 nazistët e arrestuan dhe dërguan në kampin e përqëndirmit të Mauthausen.
Kur mbaroi Lufta II Botërore komunistët jugosllavë e dorëzuan tek komunistët shqiptarë e kështu në burgun e Burrelit.
Vuajti në burgun e Burrelit deri më 25 dhjetor 1964. Vdiq në Vlorë më 26 prill 1991.
Më datën 18 prill 2017, Presidenti Bujar Nishani e dekoron me Urdhrin “Nderi i Kombit”.

Poezia ‘Vjena’

VJENA

Kudret KOKOSHI

OH, kjo ësht’ Vjena, që ëndërrova prore,
Vjena plot jetë e gaz, ku tingëlloi
e Straussit harmonia?
Jo, kjo s’ësht’ Vjena e netëve gazmore,
Vjena e Schubert-it, që gjithnjë lëmoi
ëmbël ndjesit’ è mia!
T’urrej dhe të mallkoj, fatal qytet
ku dergjen në mjerim turmat njerëzore,
ku s’ka më këngë e jetë
ti nuk je Vjena, por Xhehnemi vet
ku, skllevër, ne jetojm’ një jet’ mizore,
një jetë që s’ësht’ jetë.
(Vjenë 1944 – në kampin e përqëndrimit)

Recitoi: Anila Toto

Bashkë me vlonjatë të tjerë, në Mat’hauzen iku babai i Nestor Jonuzit (Piktor i Popullit) dhe babai Ilmi Banit (piktor i njohur, kritik arti). Dikur unë kam bërë një vjershëz:

27 JANARI – DITA NDËRKOMBËTARE E HOLOKAUSTIT

Nderim Dëshmorëve tanë!
kushtuar Rexhep Banit, babait të piktorit të paharruar Ilmi Bani

PËRSHPIRTJE PËR ËNDRRËN

Albert HABAZAJ

Shumë nuk u kthyen tok me ty.
Ata që u kthyen qenë me kokrra…

Dhe kur i thashë Nënës Vlorë: – Mbahu!
Se bubullin rrufefa e vërtetë
Një lot dinjitoz sa një div më shkau
Për Rexhep Banin që shpëtoi jetë.

Njëzeteshtatë vjeç iku ai
Dhe si kujtim na la buzëqeshjen
Dhe u lartësua flamur për liri
Dhe për liri e shpërfilli dhe vdekjen.

Më dridhet vargu i dhembshur i këngës
T’i shkruaj apologjinë Rexhep Banit,
Se u tret si hi në rrënjë të ëndrrës
Kur luftoi si Davidi me Goliatin.

Un’ s’e pashë, se fluturoi në Prishtinë
Atë pranverë të dyzetekatrës;
Këndonte duke rënkuar për lirinë
Dhe kur në ferr të Mathauzenit e flakën.

Un’ s’e pashë, po dritat e syve ia ndjeva:
Iu zbehën, nuk iu fikën ato;
Mbi hirin e tij buisi pranvera,
Çelën manushaqet e ullinjtë ngado…

Holokausti është një kujtesë e hidhur, që nuk duhet lëshuar në krahët e dobët të harrimit, por të jetë në krahët e fortë të kujtesë dhe dritës së Paharrimit të përjetshëm për dëshmorët e Holokaustit.

Përgatiti: Albert Habazaj
Kryetar i shoqatës së Shkrimtarëve dhe Artistëve “Petro Marko”, Vlorë

Vlorë, e diel, 28 Janar 2024

LIROJ/ÇLIROJ, DY FJALË TË KUNDËRTA- Nga SAIMIR LOLJA

 

Fjalët me “Ç” janë dy llojesh: (1) Në fjalë që germën “Ç” e kanë në rrënjë, për shembull, fjala “Çaj”. (2) Në fjalë që vendosja e germës “Ç” i jep kuptim të kundërt fjalës rrënjë, për shembull, fjala “Çrrënjos” është e kundërta e fjalës “Rrënjos”. Në Fjalorin e Gjuhës së Sotme Shqipe me 41’000 fjalë, botim i Akademisë së Shkencave, nga Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë, Tiranë, 1980, faqet 237 – 281 përmbajnë tan fjalët që fillojnë më germën “Ç”.
Në Fjalor është shkruar: “Gërma Ç përdoret për të krijuar folje nga folje të tjera me kuptim përforcues, p.sh. çliroj”. (?!). Si të tilla jepen vetëm pesë fjalët e mëposhtme që sjellin habi dhe të qeshura, sepse janë krijuar me dashje ose me porosi nga autorët e Fjalorit:
I Çlirët = Jo i shtrënguar fort (?!)
Çliroj = I sjell lirinë një vendi a populli duke dëbuar pushtuesin e huaj ose duke përmbysur klasat shtypëse; e kundërta: pushtoj (?!)
Çmekem = Mekem shumë (?!)
Çnduk = E nduk shumë (?!)
Ndërkohë, fjalët e grupit të dytë që përputhen me rregullin gjuhësor në Fjalor janë: Çakordim, Çalltis, Çarmatos, Çatdhesim, Çndokush, Çedukim, Çekuilibër, Çemërim, Çend, Çënjtem, Çintegrim, Çinteresohem, Çkalit, Çlidh,…Çlodhem, Çlyrësoj, Çmagnetizim, Çmagjeps, Çmallem, Çmartohem, Çmaterializohet, Çmbështillem, Çmbledh, Çmbreh, Çmbush, Çmend, Çmërzit, Çmësohem, Çmësysh, Çmilitarizim, Çminim, Çmobilizoj, Çmontim, Çmorrit, Çmprehje, Çngjyrosje, Çnjeh, Çnjerëzim, Çnatyrim, Çnderoj, Çndryshk, Çngjit, Çngjyroj, Çoksidim, Çrradhitje, Çregjistrim, Çrras, Çrregullim, Çrrethoj, Çrrënjoset, Çrrotulloj, Çrrudh, Çorganizim, Çorientim.
Pra, Fjalori Gjuhësor vërteton pa dashje se fjala “Çlirim” është e kundërta e fjalës “Lirim”. Fjala “Çlirim” qe një fjalë e përkthyer nga fjala “Liberation” në anglisht qëllimisht në mënyrë të pa saktë. Pastaj ajo u mboll me duart e xhihadistëve sllavo-barabar (Slavic Communist, ang.) në fjalorin shqiptar në Prill 1927 kur organizata bolshevike më seli në Vjenë e quajtur Komiteti Nacional Revolucionar, e kryesuar nga Theofan Stilian Noli, me urdhër nga Kominterni mori emrin Komiteti i Çlirimit Kombëtar.
Në gjuhën Shqipe, në rastet përkatëse, gërma “Ç” vendoset para një fjale për t’i dhënë asaj kuptim të kundërt. Domethënë, e kundërta e fjalës “Lirim” është “Çlirim”, që domethënë “Pushtim”. Qeveritë shqiptare të kohës së Luftës II Botërore që ndiqnin rregullat gjuhësore kishin një ministri të emërtuar “Ministria e Tokave të Lirueme”. Ajo ministri kujdesej për tokat shqiptare ku forcat pushtuese jugosllave ishin dëbuar. Fjala “Çlirim” u fut në përdorim në vend të fjalëve “Lirim” ose “Liridhënie” për të sjellë fillimisht hutim dhe pastaj pranim të pa vetëdijshëm të pa saktësisë si saktësi. (Si një virus që prish kompjuterin.) Frutet e mbjelljes dashakeqe të disa fjalëve në Albanisht dhe përdorimit të tyre në vend të atyre në Shqip do të shijoheshin nga armiqtë që para Luftës II Botërore. Dhe Ligji Nr. 134, datë 5 Nëndor 1945, caktoi 28 Nëndorin si “Ditën e Çlirimit të Shqipërisë”.
Për sqarim, fjalët në përdorim kanë qenë e janë tre llojesh, për shembull:

Loja e zgjuarsisë me fjalët dallohet edhe në këtë tabelë. “Fronti Nacional-Çlirimtar” (alb.) domethënë “Balli Pushtues Kombtar” (Balli Jo-Kombtar) në Shqip. Organizata e “Frontit Nacional-Çlirimtar” (alb.) e krijuar prej Kominternit sllavo-barbar u quajt e mirë dhe vazhdon të quhet e mira prej propagandës sllavo-barbare (sllavo-komuniste, alb.). Armiku i kësaj organizate sllave “të mirë” u piketua organizata kombëtare e Ballit Kombtar, i cili qëllimisht nuk përcillej në Albanisht si “Fronti Nacional”. Sepse në Shqip do dukej Balli Pushtues Kombtar kundër Ballit Kombtar. Domethënë, Çlirim dhe Pushtim janë e njëjta gjë ngase janë dy fjalë të ndryshme për të njëjtin kuptim. Sepse “Çlirim” është fjala e kundërt e fjalës “Lirim” që është fjala e kundërt të fjalës “Pushtim”. Pra Çlirim = Pushtim.
(Zgjerim nga libri RECETA PA KOMB.)

Saimir Lolja


Send this to a friend