Plaka Hava, më shumë se 75 vjeçare, kur qëllonte që i mbaronte punët, shkonte të këmbente dy fjalë me fqinjën e vet. Gjëra të zakonshme këto. Ora e çlodhies bie ndonjëherë edhe për shërbëtoret, veçanrisht për plakat e gjora. Kur i kanë hekurosur, palosur e renditur në turra pa të meta disa nga këmishët e lara dhe disa i kanë varur në kremastar nëpër dollapët e rrobave, si i kanë vendosur tërë naze fshesat në vendet e veta, shpesh nëpër qoshe, si e kanë mbyllur fort rubinetat e çezmave, që të mos lërë të bjerë asnjë pikë ujë, si e kanë detyruar diellin të vështrojë fytyrën e vet si në pasqyrë në tenxheret e tiganët dhe u kanë dhënë garuzhdeve, kotruves dhe leckave atë qëndrimin e rëndësishëm të deputetëve të gatshëm, për të marrë fjalën, ato dalin… Ato dalin “në botë”. “Bota”, për plakën Hava, ishte shoqja e saj fqinje, disa hapa më larg, “portë më portë”. Ato bisedonin të dyja në oborr, të ulura nën ullirn e madh. Fqinja fliste shumë, plaka Hava pak: të mbante në gojë të tjerët nuk ishte punë për të. Të fliste për njërëzit e saj? I kishin vdekur të gjithë, i shoqi kishte tridhjetë vjet, djali i saj i vetëm para njëzetë vjetëve. Pas gjithë këtyre, asgjë s’të prek më, edhe fjalët i ke të pakta, të thata.
– A nuk do t’ia kërkosh rrobat zonjës tuaj? – i thoshte shoqja.
– E ç’do të bëj me to?
– T’i kesh, moj budallaqe, paraja e bardhë për ditën e zezë. Jemi njerëz, ku e dimë se ç’mund të na ndodhë? – E ç’do t’i ndodhë një kërcureje të gjorë si unë, – përgjigjej gruaja plakë me atë theksin e çamërishtes, si të kishte ardhur atë çast nga maja e maleve të Paramithisë. – Ajo që do të ndodhë, ja ku më ndodhi. Ajo që do të më ndodhë paskëtaj dhe sa të jemë gjallë, ti e di mirë se çdo të jetë!…Mos vallë kujton ti se se ai që do të vijë, do të më harrojë? Nuk të harron ai moj, jo!
– Zër, moj, veshin me dorë! – i thoshte fqinja e llahtarisur, që e pati kuptuar se e kishte fjalën për vdekjen. – Eh, si ta zë, si të mos e zë veshin me dorë, ajo që është shkruar atje lart… – dhe ngrinte kokën për të treguar arkivat e pamatura të Zotit, sepse e përfytyronte atë duke shënuar pa pushim emrat dhe datat e duke renditur gjithnjë skedat në mijra kutira, – ajo që është shkruar, dëgjomë mua, nuk fshihet!
Po fqinja i hante veshët gjithmonë duke i thënë që t’i merrte ato që i takonin dhe plaka Hava i përgjigjej: “Bah! Bah!”, si të donte të thoshte: “Durim!”, ajo e dinte mirë se nuk do ta merrte me vete bohçen e saj në botën tjetër! Pastaj ku kishte haber ajo nga matematika. Kishte harruar sa rroga kishin akoma për t’i dhënë. Paratë nuk qëndronin në gishtat e saj tërë kocka e nyja, ato rrëshqitnin përmes tyre si ujë. Që të mos dyshonin të zotët për asgjë, ajo u bërtiste lypësve që trokisnin te porta: “Shporruni, dembela! Vini e lipni ditën për diell!” Dhe fshehurazi u vinte në pëllëmbë të dorës kursimet e saj, duke thirrur edhe një herë, sikur të ishte e inatosur: “Dëgjon apo jo, këtu është shtëpi, nuk është vakëfi i Ali Pashait”.
Plaka Hava punonte tek një pronar grek, i cili merrej me tregëtinë e agrumeve, po paratë e dynjasë zinte nga greimfrutat para Krishtlindjeve. E mblidhte atë frut të bekuar që nga Dhërmiu e Borshi bashkë me tregtarët çamë dhe I grumbullonin në Vola. Andej i çonin me anije në portet e Bullgarisë dhe prej andej arrinin deri në Poloni, kudo ku kishte çifutë. Çifutët nuk festojnë Krishtlindjet pa greimfruta. Në vendet ku banonin çifutë rrinin ditë të tëra në pritje dhe, një ditë para, i nxirrnin në shitje me çmime 50 herë më të larta në se ditët e zakonshme.
Tridhjetë vjet ka punuar plaka Hava për tërë shtëpinë e pronarit. I ka marrë fëmijët në pelena, i ka përkundur, i ka ushqyer; ata ia kanë ngrënë ato pak kursime. Tani që kanë ikur, ajo mendon për ta dhe zë e qan. Ka qarë për të gjithë robtë e familjes. Ka derdhur lot, pa e parë askush. Ja, atje në kuzhinë. E ka parë shtëpinë të fillojë me martesa të bujshme dhe të mbarojë duke e marrë lumi. Atje u ka dhënë djemve të tij mësimet më të mira përsa i përket moralit. I ka çuar nëpër shkollat më të përmendura. Natë e ditë i ka mësuar se është më mirë të të bëjnë një padrejtësi se t’ua bësh të tjerëve. U ka treguar shëmbëllin e një jete të denjë e të ndershme, të jetës së vet. Tërë këto mësime të bukura kanë bërë një efekt të kundërt. Njëri nga djemtë, pas një veprimi të dyshimtë në Korfuz, një falsifikimi në Itali, një martese me dy gra njëherësh në Amerikë, nuk u kthye më kurrë në shtëpi. Djali tjetër s’ka bërë asgjë, as për mirë, as për keq. Ende është duke kërkuar një punë. Dhë plakës Hava krejt befas, mu atje tek lante enët, iu kujtua kur vite më parë i vinte atij një përparse të vogël, të kaltër dhe e mbytën lotët.
Nga të tre fëmijët, vetëm vajza ka mbetur në shtëpi. Ajo është ndarë nga burri. Eshte grua hijerëndë, ende e re, po e rrudhur para kohe. U martua pa e kuptuar mirë se ç’po bënte, me një djalë që e kishte marrë atë punë me gjithë mend dhe ëndërronte të rregullonte familje. Dy muaj më pas bashkëshorti i posamartuar vuri re se i vetmi tym i vatrës së tij ishte ai që dilte nga goja e së shoqes, nga buzët e saj të lyera me një të kuq all, më i ndezur se ngjyra e festes së gjyshit. Gruaja e re nxirrte tym si vullkani Etna në veprim dhe puna e saj më e rëndësishme ishte të shtrihej në divanin e vet, e mbështetur në një tok jastëkësh me ngjyra të ndezura dhe të merrte pozën e një maceje të racës. Duke pirë duhan në këtë qëndrim me orë të tëra, arrinte të mos mendonte për asgjë. Kjo e llahtarisi të shoqin dhe ndarja erdhi me nxitim. Gruaja e re nisi atëherë ta largonte dëshpërimin duke pirë çaj pa sheqer e duke luajtur bixhoz. U bë si ato gratë snob, që hiqen sikur marrin erë nga gjithçka, që shfletonin romanin e porsadalë ose që presin një kineast të ketë bërë një film mbi një vepër të Homerit, pastaj ta lexojnë dhe që janë gjithmonë gati ta mbushin zbrazëtinë e jetës së tyre me një lojë pokeri. Kishte një qëndresë të jashtzakonshme për t’i gdhirë netët. Shpesh kur lindëte dielli që prapa maleve, atë e gjente ende në tryezën e bixhozit dhe përhapte artistikisht mbi çehren e saj të zbetë ngjyra të jashtzakonshme vjollce, tulle ose të verdhë, si dhe ngjyra të çuditshme prej kufome mbi fytyrat e shokëve të saj të vjetër dhe që mund t’i kënaqnin shpirtin vetëm një të çorodituri që dalldis pas shkatërrimit dhe rënimit. Këtë orë mëngjeseve e gjenin sa e sa herë pa një cent dhe të pazonjën për t’i larë borxhet. Ajo u detyrohej më shumë burrave. Jo se kishte kushedi çfarë respekti për burrat. Po pamja e saj hijerëndë, që kishte prej natyre, i lemeriste bixhosxhinjtë dhe i bënte t’u vinte turp t’ia kërkonin paratë. Kështu, borxhet që vinte ajo në atë orë të mëngjesit, binin madhërishëm në heshtje dhe harresë, si aktoret e mëdha dhe perëndimet verbuese të diellit. Një pasdite – herët për të pas atyre netëve që gdhinte – ajo u zgjua, u vesh, u shtri në divan dhe, pa lëvizur fare, filloi të pinte cigare, me atë pamjen e zhytur në mendime të thella, që marrin zonjat e mëdha, kur i kanë ende kapakët e syve të rënduar nga gjumi, pasi janë zgjuar vonë dhe zënë të mërziten. Befas trokitën te porta dhe hyri brenda një mesoburrë. Ishte një hotelxhi i njohur i një qyteti llixhash. – Mirdita, zonja Efi, – tha ai me zërin e tij të trashë.
– Oh! Ç’ju solli?
– Ju lutem, zonjë, tha ai, pa bërë asnjë gjest dhe me gjakftohtësi, të më ktheni lugët, thikat e pirunët e argjëndtë që më keni vjedhur verën e kaluar.
Asgjë nuk ra nga cigarja e saj. Ajo mbajti të njëjtin qëndrim. E vështroi hotelxhinë.
– Nuk dëgjova mirë, – i tha.
– Po jua përsëris. Verës që erdhët në hotelin tim për ta kaluar ca kohë, më munguan tetë lugë kafeje, tri thika të vogla dhe pesë filxhanë çaji bashkë me pjatat. Kamarierja më tha tani se i kishit marrë ju, një nga një, më kuptuat? Erdha që t’jua kërkoj me njerëzi.
– Po tj je i dehur, – tha ajo.
– Unë nuk pi veçse ujë! Si po vendosni, pra, zonjë?
– Ti je i dehur, – përsëriti ajo.
– Mirë, po ju themë tungjatjeta, por dijeni se do të vij prapë sonte, që t’i marr sendet e argjënta dhe nuk do të jem vetëm.
Efi e la më në fund atë pozën e saj prej maceje. U ngrit. Ishin telashe të mëdha këto që po i vinin kësaj here nga një burrë i shëndoshë, ish –nallban, pastaj emigrant dhe tani pronar hoteli në një qytet llixhash, që i njihte bujtësit dhe kishte ardhur për të marrë mallin e vet. Po, ajo i kishte vjedhur ato sende të argjendta atë verë, kur kishte ndenjur në hotelin e tij. Tani jep e merr me veten e saj të gjej përse një grua e shoqërisë së lartë, si ajo, krenare e plot andralla, ka rënë aq poshtë, sa ka bërë një veprim kaq të ulët. Dhe nuk gjen shpjegim. Faji është pa dyshim thjesht në ca gjeste. Ai send pa shpirt, çanta e një gruaje, nganjëherë bëhet si me jetë; lëkura e saj bëhet e gjallë; hap gojën e vet përbindëshe dhe pëpiqet të kullufitë babëzisht çdo gjë që ka pranë; ka uri për thika të vogla prej argjendi dhe herë – herë do kafshata më të mëdha, filxhanë çaji. Goja e madhe e çantës bëhet një mendim i ngulët, që do t’u japë gjallëri njerëzve, të cilët nuk merren me asnjë punë dhe i ndjek këmba – këmbës, si ajo. Tani Efi vete e vjen dhe mendohet. T’i kthejë sendet e vjedhura? Kjo do të merret vesh. T’i mbajë? E pamundur. Përpara saj vijnë shakullinë zgjidhjesh e ngurime, thashetheme që dalin nga buzë të llangosura me të kuq, gjarpërinj që lindin nga zemra mike; ajo e sheh jetën e vet të copëtuar nga satërët e shoqërisë, të hapur si një kufomë në auditor; dëgjon dyer të mbyllen me t’u afruar ajo; kur befas në mëndjen e saj të trazuar bën ballë hijeja e një gruaje plakë të veshur me të blujta e pika te bardha, shami të bardhë si bora, një përparse prej fshatareje, një shall gri, një leckë që i bën të shkëlqejnë pjatat, dy sy që qajnë për të gjithë, një sënduk i varfër – oh! Send i çmuar! – dhe ajo e përfytyron atë plakë tek bën përpara në këtë histori, si ai qeni i një tregimi që shkon të kërkojë atë njeriun e mbuluar nga bora në hapësirën e bardhë të pafund.
Shpejt ajo vishet, thërret t’ëmën dhe i thotë planin e vet pa zgjatje me një ton që nuk do kundërshtim. “Si mund t’ia kërkoj asaj plake të gjorë një sakrificë të tillë?” – bërtiti nëna, duke ngritur duart drejt qiellit.
E bija as që merr mundimin të përgjigjet. Ajo tani ka marrë atë shprehjen e kryelartësisë që i është bërë zakon dhe shkon prapë të luaj bixhoz.
– Moj Hava xhane, – thotë e ëma e Efit me një zë mbyturazi ,– ti më ke rritur të tre fëmijët…
– Vocërrakët e mi… zoti t’i ruajt! – thotë plaka Hava dhe sytë i turbullohen nga lotët.
– Edhe Efin time…
– Edhe Efin! Zoti ta ruajtë!
– Do të themë një gjë me rëndësi, moj Hava xhane. Kur të ta them atë, nuk do të më mbetet më veçse të shkoj të rrëfehem!
Dhe ia tha…
Po atë mbrëmje plaka Hava i hapi hotelxhiut sëndukun e saj – sënduku më i zbrazët që mund të jetë parë ndonjëherë qëkurse ka zënë fill jeta e shërbëtoreve dhe janë dukur sëndukët e shërbëtoreve – pasi pati bërë shumë herë adetet fetare të rastit, për shkak të vlerës së pabesueshme që kishte marrë ajo vjetërsirë fatkeqe, kur kishte mbajtur brenda, qoftë edhe për disa çaste sende të argjendta. Ajo ia ktheu ato të zot, pa thënë asnjë fjalë, si t’i kishte vjedhur vetë, duke marrë pamjen e një gruaje që e ka bërë gjithmonë atë punë. Efi vazhdoi të bënte pjesë në shoqërinë e lartë. Nami i saj kishte shpëtuar.
S’kishte qënë nevoja, jo, për një çështje kaq të vogël të ngarkohej Zulma, që përshkroi Virgjili, përbindësh me fletë, aq i madh, sa prekte njëkohësisht edhe tokën edhe qiellin me sytë, veshët, gjuhët dhe krahët shumë të mëdhenj, që çon kudo si gënjeshtrat, ashtu edhe të vërtetat. Jo. Zulma këtu ishte një pulë e aftë vetëm sa të çapitej e të fluturonte pak nga pak gjer tek oborri i shtëpisë fqinje. Plaka fqinje që përfaqësonte të gjitha mardhëniet e plakës Hava, është tërhëqur duke mbajtur një qëndrim të rreptë e të denjë..
Plaka Hava u kthye nga rruga dhe u ul nën ullirin e madh. Ishte fare vetëm. Dritaret e shtëpive, të hapura kanatë më kanatë, po e vështronin. Oxhakët atje lart, dy nga dy, po merreshin me thashetheme. Shtyllat elektrike dhe ato telegrafike ngriheshin sa më lart të mundnin, për të mos e parë vjedhësen e thikave. Ullukët, tjegullat, ballkonet ishin bërë me fytyrë; po, po, me sy, me hundë, me dhëmbë, me zgërdheshje, me kërcënime. Plaka Hava u llahtaris.
Por ulliri, që kishte edhe lulet, edhe kokrrat njëkohësisht, sepse ishte ende verë, përkuli përqark plakës së gjorë njërën nga degët e veta të ulëta, e vetmja gjë që mund të bëjë shpirti i një peme për një fatkeqe ndaj së cilës silleshin kaq padrejtësisht. Sepse ulliri e njihte prej vitesh plakën Hava. Dhe degët ngjyrë argjëndi, ku drita e diellit bënte të xixëllonin mijra drita verbuese, filluan ta temjanisnin plakën, duke hedhur mbi të një breshëri lulesh të bardha, të papërlyera, fruta të vogla të blerta, fletë të brishta. Atëherë, plakës Hava iu duk se ato ishin për të një peng i një jete të re. Iu duk se nuk do të kthehej më kurrë te tiganët, tenxheret dhe leckat e saj. Dritaret u mbyllën dhe nuk e vështruan më. Oxhakët u dhanë fund thashethemeve. Ballkonet humbën. Sytë, hundët, dhëmbët, që e tallnin, u zhdukën. Nuk mbetën, siç thanë, veçse retë e largëta në qiell, retë e lehta, udhëtare të ngadalta, retë e bardha borë, karvan që bën një udhë të gjatë për të mbritur te froni i Zotit. Dhe plaka, duke vështruar atje lart, e ulur ashtu pa lëvizur te rrënja e ullirit, kryqëzoi te gjunjët duart e saj të plasaritura, të rrudhura, mbi të cilat ishin shkruar sa e sa histori zjarresh, këmishësh, pastrimesh. Ajo tundi pak kokën dhe murmuriti:
– Erdha, erdha, ja, po vij.
Komentet