Me mikun tim të vjetër Andon Dede jam njohur në mesin e viteve ’60, gjatë kohës që isha student në Fakultetin e Historisë dhe të Filologjisë të Universitetit të Tiranës. Asokohe Andoni ishte student në degën e gjuhës dhe të letërsisë shqipe. Që gjatë viteve studentore, Andoni ishte i dhënë pas gazetarisë. Në mbyllje të vitit akademik 1964-1965, dy grupe studentësh të degës së gjuhës shqipe dhe të degës së gjuhës ruse, u dërguan në aksionet e rinisë për hapjen e rrugëve pyjore në Kërrabë të Pukës. Andonit, bashkë me Ramadan Pasmaçiun, u qe ngarkuar detyra për të shkuar me shërbim në sektorët e aksioneve të rinisë universitare në zona të ndryshme të vendit, për të përgatitur reportazhe për shtypin e kohës. Ata erdhën edhe në sektorin e Kërrabës.

Pas përfundimit të fakultetit  në vitin 1968, Andoni u emërua gazetar në Televizionin Shqiptar, ku punoi 15 vjet. Mandej e transferuan në Institutin e Studimeve Marksiste-Leniniste dhe më pas në Institutin e Studimeve Pedagogjike. Në vitin 1991 mbrojti doktoratën me temë “Koha e lirë dhe raporti i saj me mjetet komunikimit masiv”, një studim ky që kryhej për herë të parë në vendin tonë. Andoni u bë i njohur me botimin e mjaft artikujve në shtypin e vendit dhe të huaj. Në vitin 1997 ai emigroi në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Atje ka punuar në Akademinë “Xhejms Satteruajt” të Administratës së Shërbimit për fëmijë për Bashkinë e qytetit të Nju Jorkut, derisa doli në pension.

Në bibliotekën e familjes sime në Tiranë kam dy libra-dhuratë të Andonit me artikuj mjaft tërheqës, në të cilët del në pah bota e tij shpirtërore, si një publicist mjaft i talentuar. Librat titullohen:

“Dialogje me të tjerët dhe me veten” (254 faqe) dhe “Pa iluzione dhe paragjykime” (178 faqe). Librat kanë dalë nga shtypi në vitin 2010 dhe i ka hedhur në qarkullim Shtëpia Botuese “Globus R”.

            Në publicistikën a Andonit bie në sy çiltërsia e shpirtit të tij qelibar, vendosmëria e publicistit mendjehollë, pjekuria shembullore e intelektualit të paanshëm, i cili ka për yll karvani vetëm të vërtetën, kthjelltësia e gjykimit gjakftohtë dhe mjeshtëria analitike e trajtimit sa më objektiv të temave të ndryshme nga realitetet shqiptare pas vendosjes së pluralizmit.

Çiltërsia e tij të bëfason në një analizë me titull “Ne, ish-komunistët”. Paragrafi i mëposhtëm e dëshmon më së miri pastërtinë e shpirtit të tij:

“Edhe në kushtet e tmerrshme të diktaturës, në atë pak hapësirë që na kishte lënë ajo, ne e kishim mundësinë të tregonim sadopak vlerat apo antivlerat tona. Tjetër punë që kemi duruar shumë, kemi heshtur apo jemi konformuar për kafshatën e bukës, duke ia lehtësuar e shtuar jetën diktaturës. Përjashtim bëjnë ish-të burgosurit politikë” (Nga libri “Dialogje me të tjerët dhe me veten”, f. 36).

Në këtë analizë, duke shtegtuar drejt viteve të diktaturës komuniste, ai parashtron  edhe fakte se si një palë kuadrosh nga qendrori i partisë, shumë të paktë këta në numër, të cilët, kur shkonin me shërbim poshtë në bazë në periudhën ogurzezë të tufëzimit, flisnin me sinqeritet, madje edhe me revoltë për atë gjendje të mjerueshme ekonomike të fshatarësisë kooperativiste, çka ngjallte zemërimin e autoriteteve të pranishme. Kurse të tjerë kuadro, më të shumtë këta në numër, me paturpësi dhe përmes një demagogjie të sofistikuar, mundoheshin t’u mbushnin mendjen të pranishmëve se gjoja askush nga fshatarët-kooperativistë nuk ankohej për mjerimin e gjendjes ekonomike. Tipik ishte Fatos Nano, i cili, për t’iu servilosur Nexhmije Hoxhës, s’e kishte për gjë të mashtronte pa iu skuqur faqja, duke thënë se “gjithë fshatarët qenë të shqetësuar se si po shkon mekanizmi i ri ekonomik dhe asnjë nuk na u ankua për mungesa e vështirësi…”, ç’ka ishte krejt e kundërta e asaj që deklaronte Vangjel Moisiu, asokohe sekretar shkencor i institutit të Nexhmijes. “Ai, – shkruan Andoni, – foli me pasion, duke na përmendur disa të vërteta tronditëse për gjendjen e rëndë në fshat. U skuq në fytyrë, si ai që detyrohet të pranojë diçka kundër dëshirës së vet. Na tregoi, p.sh., për radhët e gjata qindrametërshe për të marrë vajguri apo, ngaqë nuk kishin dru për t’u ngrohur, futeshin në rroba herët. Për të ndezur zjarr sa për të gatuar, – tha ai, – përdornin kallamishtet e misrit…” (f. 249).

Vetëm me një analizë të thjeshtë për fatin e një vajze mjaft të talentuar, me emrin Kozeta, e cila shkollën e mesme e kishte mbaruar me rezultate të shkëlqyera dhe e drejta e studimit i kishte dalë për mjekësi, siç edhe pati ëndërruar, Andoni zbulon natyrën egërane të luftës së klasave, e cila qe një fatkeqësi e rëndë për mbarë popullin tonë gjatë sundimit diktatorial të kriminelit Enver Hoxha. Për pasojë, Kozetës aq të talentuar ia patën hequr të drejtën e studimit, pasi babai i saj, Ilia Naska, kishte qenë oficer në periudhën e mbretërisë, paçka se nuk kishte kryer kurrfarë shkeljeje në dëm të atdheut. Për këtë “arsye”, Kozetën e shkretë e dërguan të punonte në një serrë domatesh.

Me domethënie të thellë është artikulli  “Zhgënjimi i dhimbshëm”. Gjatë një vizite që Andoni ka bërë në Çeki, në qytetin Brno qe njohur me disa ish-komunistë grekë, të cilët kishin ardhur aty si emigrantë pas përfundimit të luftës civile në Greqi. Megjithëse kishin mbetur të zhgënjyer nga premtimet e qeverisë së koalicionit, e cila nuk e kishte mbajtur fjalën për bashkëpunim me komunistët, ata ish-emigrantë, tashmë pas gati një gjysmë shekulli, kishin arritur në një përfundim tepër domethënës:

            Çfarë do të kishte ndodhur në Greqi sikur pushtetin ta kishin marrë komunistët dhe të largonin aleatët perëndimorë? Sigurisht që edhe Greqinë do ta kishte pllakosur po ai mjerim ekonomik që pati goditur të gjitha vendet Evropës Lindore.

Pena e Andonit vjen e bëhet e pamëshirshme kur ndalet në krimet e diktaturës komuniste, të cilat i radhit në analizën që i ka bërë qëndrimit të Ramiz Alisë gjatë procesit gjyqësor. Në artikullin “Qetësia e një ndërgjegjeje të tjetërsuar”, Andoni citon fjalët e Ramiz Alisë para trupit gjykues:

“Si çdo njeri, edhe unë kam pasur të meta e gabime në punë… Ky është borxhi im ndaj popullit. Por asnjëherë, asnjë veprim imi nuk ka shkuar në dëm të punonjësve, asnjëherë nuk kam rënë ndesh me interesat e tyre” (f. 57).

Pas këtyre fjalëve të kriminelit Ramiz Alia, vrasësit të poetit Havzi Nela, Andoni shpërthen:

“Një pohim i tillë kapërcen edhe caqet e logjikës më elementare. Pra, sipas tij, të ngresh dorën e të miratosh vendime për të pushkatuar të pafajshmit, për t’i mbyllur gojën popullit e për ta trajtuar atë më keq se skllavin, duke mos e lejuar të flasë, të besojë, të lëvizë e të ketë një pronë sado të vogël; ta katandisësh atë sa të mos ngopë as barkun me bukë, në një kohë që për vete jeton si princ a si sheik; ta izolosh nga bota e ta lësh në një prapambetje të tillë të dhimbshme, gati të pabesueshme për tërë ata që po na njohin; t’i presësh njerëzit në besë, duke iu thënë se kalimi i kufirit nuk përbën më krim e pastaj t’i vrasësh pas shpine e t’i tërheqësh zvarrë… e plot e plot mynxyra të tjera si këto, sipas tij, nuk e realizojnë figurën e krimit, por janë thjesht të meta e gabime (?!)” (po aty).

Në këtë artikull, Andoni ka nxjerrë nga pena një aforizëm me vlera jashtëzakonisht domethënëse për fatet e një populli:

“Është fatkeqësi për një popull, kur, jo për faj të tij, udhëheqësit e vet nuk përfundojnë në panteonin e lavdisë, por në bankën e të akuzuarve” (po aty, f. 55).

            Më shumë se 100 faqe  të librit “Dialogje me të tjerët dhe me veten”, Andoni ia ka kushtuar ecurisë së jetës së vendit pas vendosjes së sistemit pluralist. Këtë pjesë të librit ai e ka titulluar “Ky tranzicion i vështirë”.

            Andoni, si një intelektual me një brumosje të shkëlqyer atdhetarizmi, shpreh shqetësimet e veta për zhvillimin e ngjarjeve pas dhjetorit të vitit 1990. Të gjitha analizat e tij në këtë pjesë të librit i përshkon si një fill i kuq dëshira e tij e zjarrtë për të dalë nga ky tranzicion, të cilit ende nuk i duket fundi. Një vëmendje e veçantë u kushtohet këtu ngjarjeve tragjike të vitit 1997. Në këndvështrimin e Andonit, firmat piramidale nuk ishin arsyeja kryesore e shpërthimit të asaj tragjedie shqiptare. Ato firma vetëm sa shërbyen si “shkrepse” apo si “kapsula” për ndezjen e pasioneve çmendurake të opozitës neokomuniste për marrjen e pushtetit me dhunë. Sepse dihet që opozita e asaj kohe ishte pasuese e drejtpërdrejtë e Partisë së Punës, e cila, në kongresin e saj të 10-të të qershorit të vitit 1991, thjesht ndërroi “modelin e kostumit”, duke mbajtur të njëjtin “stof komunist”. Sepse, siç shkruan Andoni me shumë të drejtë, “e tillë qe e ashtuquajtura “opozitë” te ne! Duke u bashkuar me rebelët e armatosur të Jugut, për marrjen e pushtetit, siç edhe e morën, ajo vetë vulosi përfundimisht identitetin e saj si një grupim kundërshtar që s’ka asgjë të përbashkët me pluralizmin e demokracinë. Këtë e pohoi fare troç edhe Skënder Gjinushi në një miting parazgjedhor, kur e krahasoi 29 qershorin e këtij viti (është fjala për ditën e zgjedhjeve parlamentare më 29 qershor 1997 – E.Y.) me 29 nëntorin e 44-ës, kur dihet edhe nga nxënësit e fillores se atëherë as që bëhej fjalë për demokraci” (po aty, f. 131).

Andoni, me objektivitetin e një analisti shembullor, hedh një vështrim psikosocial mbi skenën e politikës shqiptare të fundit të viteve ’90, duke e flakur tutje vellon e mashtrimit të qeverisjes socialiste. Dhe për të qenë sa më i paanshëm në vlerësimet e veta, ai citon fjalët e ministrit të mbrojtjes të asaj kohe, Perikli Teta:

“Neve duhet të na vijë turp për atë që kemi bërë gjatë këtyre viteve. E gjithë e shkuara e këtij koalicioni qeveritar është një njollë turpi në historinë e politikës së këtij vendi. Ministria e Rendit, në gjithë sistemin e saj, është e mbushur me një numër mafiozësh, kriminelësh e kontrabandistësh” (po aty, f. 143).

Këto fjalë të ministrit Perikli Teta, të cilat Andoni i ka qëmtuar me shumë kujdes nga mjetet e informimit masiv, janë të një rëndësie të jashtëzakonshme, sepse ato kanë një tingëllim mjaft aktual për mënyrën e qeverisjes së vendit pas rikthimit në pushtet në vitin 2013 të neokomunistëve socialistë.  Kjo për arsye se Partia e Punës, në kongresin e saj të 10-të, nuk dha llogari dhe nuk kërkoi ndjesë absolutisht për traumat e rënda që i pati shkaktuar popullit shqiptar përmes luftës së egër të klasave dhe varfërimit të tij shkallë-shkallë, i cili, në vitet ’80 pati arritur deri në përmasa katastrofike. Dhe nuk mund të ndodhte ndryshe, sepse Partia Socialiste, e cila ndërroi vetëm emrin, por jo psikologjinë kriminale-varfëruese të Partisë së Punës, nuk mund të qeveriste në një tjetër mënyrë. Pra, edhe Partia Socialiste nuk do të lëviste nga hullia e Partisë së Punës, e cila, në politikën e vet udhëhiqej nga mendësia e bolshevizmit rus, i cili kishte në themel zhdukjen e peronalitetit të njeriut përmes varfërimit të tij të shkallëshklallshëm.

Në vitin 1992, Edi Rama pati deklaruar:

“Për sa kohë PS nuk ka bërë denoncimin e plotë të origjinës dhe historisë së saj, ajo s’ mund ta ketë të drejtën për të qenë një parti e ligjshme”. (Edi Rama dhe Ardian Klosi, “Refleksione“, Shtëpia botuese “Albania”, Tiranë 1992, f. 184).

Kjo ishte një deklaratë shumë e goditur dhe pikërisht në kohën e duhur. Por me ardhjen në krye të Partisë Socialiste në vitin 2005, Rama harroi çfarë kishte deklaruar 13 vjet më parë, harroi që u bë kryetar i një “partie të paligjshme”, pra, e ktheu pllakën, nuk ia bëri “rezonancën magnetike” Partisë Socialiste dhe, me marrjen e postit të kryeministrit në vitin 2013, vazhdoi traditën enverhoxhiste në qeverisjen e vendit përmes varfërimit të pandërprerë të popullit, për të qenë sa më jetëgjatë në pushtet. Dëshmia më e qartë e kësaj mënyre të ushtrimit të pushtetit,  është braktisja e atdheut nga disa qindra mijë shqiptarë gjatë gjashtë vjetëve të qeverisjes socialiste të Edi Ramës. Duke pasur parasysh një mënyrë të tillë qeverisjeje socialiste varfëruese, publicisti atdhetar Andon Dede shkruan me dëshpërim:

“Ndaj dhe populli ynë ushtar, me sa duket, do të paguajë haraç të madh; ka për të vuajtur edhe shumë kohë, derisa të largohen nga skena bijtë e nipërit e babë Enverit e gjithë enveristët e tjerë” (po aty, f. 154).

Libri përmban edhe analiza të tjera që u kushtohen problemeve të tranzicionit. Ai mbyllet me një autointervistë me titull “Shpresa, iluzione dhe zhgënjime…” dhe me një intervistë që i ka marrë Andonit zotëria Vehbi Bajrami për gazetën “Iliria”. Në atë intervstë, Andoni ka nxjerr në pah përsëri natyrën mashtruese të Fatos Nanos, i cili, si karrierist dhe servil i lindur që ishte, gjatë një mbledhjeje, kërkonte t’u mbushte mendjen punonjësve të institutit dhe vetë Nexhmijes, sikur gjoja “veprat” e përkthyera të Enverit “kërkoheshin” nga të huajt dhe nuk i gjenin, çka atij, si anëtar i një delegacioni rinie, “i kishte rënë në sy” gjatë një vizite që delegacioni në fjalë kishte bërë në Burkina Faso. Ja si reagon Andoni në atë intervistë ndaj mashtrimeve të Fatos Nanos:

“Kjo qe një gënjeshtër me bisht… Ajo që më habiti mua qe se si e hëngri Nexhmija. Ajo e dinte mirë se si qe e vërteta për veprat e të shoqit. Sa e sa herë qe bërë problem që ambasadat nuk po punonin si duhet për shpërndarjen dhe propagandimin e tyre, ngaqë nuk ua merrte njeri. Edhe kur ua dhuronin të ftuarve, të nesërmen i kishin gjetur në koshin e plehrave” (po aty, f. 250).

Jo më pak tërheqës është libri “Pa iluzione e paragjykime”, i cili përmban shënime nga Amerika. Aty lexuesi njihet me mjaft analiza prekëse, në të cilat ndihet malli i Andonit për atdheun e largët. Të ngjall mallëngjim artikulli me titull “Burime të krenarisë kombëtare”, në të cilin Andoni ndalet në të tilla figura të shquara të Diaporës shqiptare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, si Noli, biznesmeni i famshëm Anthoni Athanas, bamirësi i njohur Idriz Lamaj – poet, gazetar, hulumtues, historian, aktivist, veprimtar dhe atdhetar i  shquar ndaj çështjes kombëtare, autor i shumë veprave, mes të cilave Andoni përmend përmbledhjen poetike me titull “Rrugëve të mërgimit”, e cila doli nga shypi në vitin 1973. Këtë vepër e patën vlerësuar lart Martin Camaj dhe Ernest Koliqi.

Bamirësia e Idriz Lamajt u shfaq veçanërisht me ndihmën që dha për botimin e një romani të Adem Demaçit gjatë kohës që ky ndodhej në burg. Romani titullohet “Gjarpërinjtë e gjakut”, për të cilin Andoni thotë se Idriz Lamaj gjeti çastin e duhur për botimin e tij, çka i shërbente më së miri Çështjes së Kosovës.

Mbresëlënëse janë vlerësimet e Andonit për Komitetin “Shqipëria e Lirë”, nëpërmjet te cilit Idriz Lamaj qe njohur me personalitete të Diaporës, si Arshi Pipa, Faik Konica, Gjon Sinishta, Kostë Çekrezi, Kristo Dako, Nelo Drizari, Petro Kolonjari, Qerim Panariti, Rexhep Krasniqi, Stavri Skëndi, Vasil Alarupi, Xhafer Deva, etj. Nga ky libër i Andonit mësova për herë të parë se “Komiteti “Shqipëria e Lirë” paska qenë “i vetmi institucion politik shqiptar në SHBA që është mbështetur politikisht dhe materialisht nga qeveria amerikane” (f. 32). Kryetar i parë i atij Komiteti, siç dihet, ka qenë Mit’hat Frashëri dhe pas vdekjes së tij – Hasan Dosti dhe profesor Rexhep Krasniqi.  Andoni ndalet edhe në vdekjen enigmatike të Mit’hat Frashërit, kufoma e të cilit u gjet në një dhomë të një hoteli të Nju Jorkut.  Ka pasur mendime të ndryshe për vdekjen e tij, aq më tepër që nuk i qe gjetur asnjë dokument identiteti me vete. Në Shqipëri kanë pasë qarkulluar mendime se në vdekjen e Mit’hat Frashërit ka pasur dorë Sigurimi i Shtetit, në bashkëpunim të ngushtë me shërbimin sekret sovjetik, i cili i pati injektuar gaz helmues përmes brimës së çelësit.

Përmes rrëfimeve të Idriz Lamajt, Andoni e njeh lexuesin edhe me një tjetër personalitet të shquar të Diasporës shqiptare – Xhafer Devën. Në përfytyrimin  e çdo shqiptari të Shqipërisë Londineze, Xhafer Deva paraqitet si një kriminel, si armik i Shqipërisë, sepse të tillë e pati përshkruar historiografia komuniste. Ndërsa, në të vërtetë, Xhafer Deva, si bir i një pasaniku nga Kosova, tërë pasurinë e trashëguar dhe atë që pati vënë vetë, e pati shpenzuar për çështjen kombëtare.

Ja portretizimi që Andoni i bën figurës së Xhafer Devës përmes rrëfimeve të Idriz Lamajt.

“Xhaferi kishte mbaruar dy universitete, për ekonomi, kontabilitet e shërbime bankarë, në Pragë dhe në një shkollë amerikane në Aleksandri të Egjiptit. Ndaj dhe anglishten, edhe para se të vinte në Amerikë, e zotëronte në nivelin më të lartë. Veç anglishtes, ai zotëronte gjithashtu në mënyrë të përsosur gjermanishten, frëngjishten, italishten, turqishten, arabishten dhe gati të gjitha gjuhët sllave. Në universitetin e Stanfordit, në qytetin Palo Alto të Kalifornisë, të thuash në pleqëri, mësoi deri në perfeksion kompjuterin… Në këtë universitet, ku ai punoi për disa vjet, jepte herë pas here leksione. Ligjërata ai ka mbajtur edhe në disa akademi ushtarake” (f. 39-40).

Kur lexuesi e krahason formimin intelektual të Xhafer Devës me Enver Hoxhën, ai bindet plotësisht për vërtetësinë e fjalëve të Mustafa Kaçaçit, i cili, në Konferencën e parë të Vendit në Labinot në mars të vitit 1943, deklaroi publikisht:

“Ti Enver ke qenë një hiç…” (Vasfi Baruti. “Enver Hoxha, ana tjetër e Hënës”. Botim i Institutit të Studimeve të Krimeve të Komunizmit. Tiranë 2018, f. 326).

Me këtë rast, Andoni citon fjalët e Idriz Lamajt për Xhafer Devën:

“Nuk është qëllimi im që ta mbroj atë e këdo tjetër e të bëhem avokat i tyre. Janë veprat ato që flasin më mirë e më bindshëm. Jo rastësisht ai është sulmuar egërsisht si nga regjimi i Tiranës edhe nga ai i Beogradit; komunistët nuk mund t’ia falnin atij nacionalizmin e antikomunizmin. I kam këtu nja pesë-gjashtë artikujt mjaft interesantë, të botuar në “Borba” dhe në “Zëri i Popullit”” (po aty, f. 40).

Në këtë libër të Andonit, intelektuali i mirënjohur Idriz Lamaj del para lexuesit si një thesar i vërtetë i të dhënave dhe i fakteve konkrete për përfaqësues me emër të Diasporës shqiptare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe si modeli i një atdhetari të shquar me brumosje nacionaliste.

Tepër prekës në këtë libër është rrëfimi me titull “Një histori e jashtëzakonshme”, i cili të ngjall emocione të fuqishme me nëntitullin “Tre shokë nga Shqipëri, Spanja dhe Rusia takohen pas 50 vjetësh në Madrid”. Në qendër të këtij rrëfimi janë tre “personazhe” interesante: miku i çmuar i Andonit, kirurgu i shquar Perikli Sheti dhe dy miqtë e tij – Kosta Ribakovi nga Rusia dhe Manuel Arse nga Spanja, që të tre studentë të mjekësisë në Universitetin “Seçenov” të Moskës, ku i patën filluar studimet në vitet ’50. Mes këtyre tre studentëve, Perikliu ishte më i shkëlqyeri në mësime. Edhe diplomën e pati mbrojtur “shkëlqyeshëm”. Prandaj, që në vitin e gjashtë të studimeve i patën propozuan të vazhdonte aspiranturën, të cilën nuk e patën fituar dot as Kosta, as Manueli. Pas tre vjet studimesh, Perikliu arriti që edhe aspiranturën ta mbronte “shkëlqyeshëm”.

Andoni, me aftësinë e një publicisti mendjemprehtë, ndjek me kujdes odisenë e jetës së kirurgut të talentuar Perikli Sheti, i cili kthehet në atdhe në vitin 1960, kur marrëdhëniet e Moskës me Tiranën kishin marrë rrokullimën. Kirurgu fillon punë në Spitalin e Tiranës dhe vëren se aty mugonin gjërat më elementare. Përveç përballjes me sëmundjet e pacientëve, atë e trondiste varfëria e tyre. Andoni zbulon botën e brendshme të doktor Perikliut, i cili ndiente dhembje në shpirt për njerëzit e thjeshtë që nuk e meritonin atë varfëri. Megjithatë, përmes penës në Andonit, lexuesi mëson se kirurgu i talentuar bënte të pamundurën për ushtrimin e profesionit të vet, qoftë në klinikën e spitalit, qoftë si pedagog në auditoret e uniuversitetit. Por, siç dihet, në mjediset shqiptare dikujt nuk i pëlqejnë  arritjet e tjetrit.

“Suksesi, – thekson Andoni, – përherë ngjall reaksion te mediokrët, të paaftët e të paformuarit që nuk mungojnë në çdo vend e mjedis” (f. 58-59).

Prandaj edhe kirurg Perikliun, nën vjegën e qarkullimit, e patën transfertuar në spitalin e Elbasanit, pra, thjesht për ta hequr qafe. Atje doktori krijon familje me Kozarën, bijën e një të përjashtuari nga partia, i cili, në Konferencën e Partisë së Tiranës të vitit 1956, paskej bërë një pyetje “me spec”. Retë e zeza që u grumbulluan rreth doktor Perikliut “e derdhën rrebeshin” e tyre mbi kokën e tij dhe më 12 gusht 1982 ai përfundoi në burg.

Jo me pak emocione e përcjell Andoni edhe odisenë e doktor Emanuelit, i cili, pas një bisede telefonike me doktor Perikliun,  bashkë me të shoqen Sofia, një ditë të bukur, vendosi të vinte në Shqipëri për t’u takuar me mikun e tij të vjetër, pasi kishin kaluar më shumë se njëzet vjet. Ajo bisedë telefonike qe bërë pak ditë para 12 gushtit të vitit 1982.  Andoni shkruan:

“Shqipëria e befasoi. Nuk e kishin menduar se do të kishte në Evropë një vend kaq të varfër e të prapambetur, duke filluar që nga aeroporti, rrugët, ndërtesat, gjithçka. Emanuelit po i vinte keq për mikun e tij të dashur që i duhej të jetonte në një varfëri të tillë” (f. 56).

Me nota mjaft prekëse e përshkruan Andoni këmbënguljen e doktor Emanuelit për t’u lidhur me doktor Perikliun. Në anën tjetër të telefonit nuk i përgjigjej kush. Shoqëruesi-përkthyes nuk dinte ç’përgjigje t’i jepte. Kaluan disa ditë dhe Emanuelin po e brente dyshimi:

“Mos vallë miku i tij i vjetër ka përfunduar keq… Jo, e pamundur. Ai ishte jo vetëm kirurg i zoti e punëtor, por edhe njeri i nderuar…”, – ngushëllonte veten Emanueli.

Arsyen e vërtetë se pse qe e pamundur të takohej me doktor Perikliun, Emanueli do ta mësonte pas disa vjetësh, kur në vendin tonë u vendos sistemi pluralist.

Edhe kur doli nga burgu, doktor Perikliun nuk e lejuan të punonte në Elbasan, por e transferuan në Peqin, larg familjes. Andoni ndjek me emocion ecurinë e jetës së këtij kirurgu të shquar dhe të familjes së tij. Djali i kirurgut, Ralfi, nuk shikonte asnjë perspektivë në jetën e tij se dyert për të qenë mbyllur. Prandaj, pa miratimin e familjes, në korrik të vitit 1990, iu drejtua kangjellave të ambasadës italiane. Prindërit, bashkë me vajzën e tyre, Evën, e përjetuan me ankth situatën e krijuar në familje. Më në fund, edhe ata i dhanë karar të mos ndaheshin nga Ralfi dhe, familjarisht, hyn në ambasadën italiane dhe përfunduan matanë Adriatikut. Pikësynimi i tyre ishte “toka e premtuar”. Më në fund, ëndrra e tyre u realizua. Megjithëse në një moshë rreth të gjashtëdhjetave, doktor Perikliu arriti të hyjë në indin e jetës amerikane si një mjek i talentuar.

Ëndrra për një takim të të tre miqve të vjetër nuk qe shuar për asnjë çast në zemrën e tyre. Pasi doli në pension, doktor Perikliu e pa të udhës se takimi duhej bërë. Dhe ai takim i shumëpritur, pasi kishte kaluar një gjysmë shekulli, u bë në Madrid. Aty doktor Perikliu me Kozarën dhe doktor Kosta Ribakovi me Nadjen, panë me sytë e tyre se si doktor Emanueli dhe Sofia kishin krijuar “një mirëqenie që mund t’i kishte zili shumëkush… Një apartament komod në kryeqytet e një vilë në një vend turistik malor… Kjo nuk i habiste dy miqtë e tij: ata e kishin tashmë të qartë se ç’do të thoshte të kishe klinikën tënde, biznesin tënd në një vend të zhvilluar si Spanja” (f. 53).

Takimi i tre miqve të vjetër ishte një ngjarje e shënuar në jetën e tyre. Përjetimet qenë të jashtëzakonshme kur sillnin në kujtesë vitet e largëta të rinisë studentore. Por, pas disa ditësh çlodhjeje dhe çmallimi mallëngjyes, “ia behu” dita e ndarjes “shpirtlënduese”, e cila u shoqërua me lot të nxehtë dhe me “ngashërime të thella që s’i kishin provuar prej kohësh”.

Me ngrohtësinë ndjenjave të një publicisti të talentuar, Andoni ka hyrë mjeshtërisht në botën e tre miqve kirurgë, të lidhur ngushtë me fijet e një miqësie aq të admirueshme, të cilën nuk e zbehu dot për asnjë çast ndarja gjysmëshekullore për faj të asaj politike që njerëzve ua plagos shpirtin rëndë.

Në këtë libër gjejnë pasqyrim përshkrime mjaft tërheqëse nga jeta e bashkatdhetarëve tanë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, të cilët, në kushtet e një shteti ligjor dhe me demokraci të konsoliduar, dinë se si ta shpëthejnë talentin e tyre në shumë fusha të dijes, çka për shumë syresh një gjë e tillë është e pamundur në atdheun amë, për shkak të demokracisë anarshiste apo ‘demoshëmtisë” që mbretëron në vendin tonë, ku nuk mund të bëhet fjalë absolutisht as për një shtet ligjor dhe, për pasojë, as për një demokraci të standardeve perëndimore. Neokomunistët, trashëgimtarë të partisë kriminale të Enver Hoxhës, njerëzit e talentuar dhe me personalitet i kanë si “gjakun në këmishë”. Një nga përshkrimet e lartpërmendura e gjejmë në artikullin me titull “Kërcimet pindarike të shqiptarëve”.

Edhe pas botimit të këtyre dy librave gati dhjetë vjet më parë, Andoni asnjëherë nuk është ndarë nga publicistika e tij mbresëlënëse.

Mes shumë analizave të shumta që Andoni ka botuar pas daljes nga shtypi të dy librave të larpërmendur, pështypje të veçantë i bën lexuesit njëra prej tyre, e cila i  kushtohet problemit kaq shumë diskutueshëm deri tani, siç është “Reforma në Drejtësi”. Në atë analizë Andoni zbulon komedinë që po luhet më shumë se tre vjet në sytë e popullit shqiptar:

“Po atëherë, pse gjithë kjo zhurmë, tërë këto përpjekje për të miratuar një reformë që s’ka për të vendosur drejtësi, gjë që e dinë edhe më mirë se unë ata që po lëvizin çdo gur, gjoja për ta miratuar atë se, në të vërtetë, janë pikërisht ata që po e pengojnë miratimin e saj. Të krijohet përshtypja sikur tek ne gjithë fajin për këtë gjendje korruptive na e paska vetëm sistemi i drejtësiësë, se të qe për ata, si “burra të ndershëm” që janë, situata do të qe krejt tjetër. A ka ndonjë budalla që mund ta hajë këtë? Që Sistemi i Drejtësië ka përegjegjësinë kryesore, kjo është e vërtetë, por jo e tëra. Po kaq përgjegjësi kanë dhe vetë të korruptuarit”.

Kjo analizë, me titull “Reforma në drejtësi – farsa e radhës e politikës shqiptare”, është botuar në disa faqe interneti më 18 korrik 2016.

Në disa biseda telefonike që kam pasur me Andonin, kam këmbëngulur që analizat e botuara në shtypin e shkruar apo në faqe të ndryshme të internetit pas vitit 2010, t’i përmblidhte për t’i botuar si libra me vete, sepse ato janë dhe do të mbeten thesare të vërteta në artin e publicistikës shqiptare. Dhe këmbëngulja ime mbështetej në vlerësime plotësisht të merituara që i kanë bërë publicistikës së Andonit mjaft përsonalitete të njohura, si Teodor Laço (Andon Dede është një fenomen, një gazetar dhe analist i zoti), Mehmet Elezi (Ka qenë fillimi i viteve nëntëdhjetë kur zbulova një Andon të ri. Në të vërtetë, Andonin “tjetër” nuk po e zbuloja unë. Po e zbulonte Liria), Mitro Çela (Edhe para pluralizmit, tek Andon Dede kam vlerësuar përherë sensin kritik dhe njëfarë antikonformizmi, për aq sa lejonin hapësirat e kohës. Por ai bëri emër sidomos pas ’90-ës, me shkrimet e tij politiko-filozofike), Qemal Sakajeva (Shkrimet e Andon Dedes pulsojnë si të jenë shkruar dje, pasi autori zuri anën e duhur… Publicistika e tij përfshin problematikë të rëndësishme, është e mprehtë e kurajoze, mbështetet mbi fakte, ka analizë, shpërfaq njohje, gjithçka e thotë me gjuhë e stil të bukur), Fuat Memeli (Gazetari i shquar, por edhe “rebel”, Andon Dede, ka qenë model i gazetarit të aftë e kurajoz, jo vetëm për vitet që punuam bashkë në Televizion, por edhe më vonë, madje edhe sot).

Analizat e Andonit janë shkrime të shkëlqyera publicistike, jo vetëm për problemet që trajtohen në to, por sidomos për mënyrën e të shkruarit, natyrshmërinë e rrëfimit, befasinë e kthesave në rrëfim e sipër, sintaksën mahnitëse dhe stilin elegant. Prandaj emri i Andonit ka zënë një vend nderi në historinë e publicistikës shqiptare pas vendosjes së pluralizmit në vendin tonë.

Tiranë, 03 shtator 2019

Ka libra që lexohen me ëndje, në të cilët jeta rrjedh e qetë në larminë e saj të përditëshme, në të cilët lexuesi njëjtësohet me personazhet, ka përshtypjen  se ato ngjarje i ka jetuar apo dëgjuar dhe kur arrin në fund ka përtypur në vetvete gjithshka. Ai e mbyll librin, e arkivon atë në kujtesë i bindur se nuk do t’i kthehet më leximit të tij. Ka të tjerë që të mbërthejnë, që nuk i lëshon dot nga dora, mbasi ritmet e leximit janë shumë të larta e ankthi apo kureshtja për vijimin e ngjarjeve, apo përfundimin e tyre marrin një ngarkesë të tillë që, në mbarim të librit, duket se ajo është bërë pjesë përbërëse e vetes. Këta lloj librash nuk mbyllen për të mos u hapur më, tek ata rikthehet sërish lexuesi, mbasi  përsiatjet rreth ideve apo ngjarjeve të librit mbeten gjithmonë  nxitëse.

Një libër i tillë është romani “Odiseja e një dedektivi” i shkrimtarit Agim Hamiti. Si nëntitull ai shënon “ngjarje të jetuara”. Ky i jep një karakter të veçantë veprës, që anon më shumë nga  dokumentari se sa nga filmi artistik, nëse do të përdornim gjuhën e kinematografisë.

Romani fillon me kapitullin e parë që titullohet : Spaçi. Është një përshkrim i bukur i mjedisit natyror e njerëzor të një kampi pune të detyruar në Mirditën e gjysmës së dytë të viteve 70. Është kampi ku më 1973 u zhvillua e para kryengritje në një burg komunist shqiptar, edhe se në formën e saj parake. Emri Spaç është binjakëzuar me kryengritjen e majit 1973 dhe me ekzekutimin barbar të tre të dënuarve (Xhelal Koprencka, Fadil Kokomani e Vangjel Lezho) “Për dy letra adresuar pushtetit qëndror në Tiranë, ku denoncohej veprimtaria antikombëtare e diktatorit Hoxha”. Për revoltën, siç e quan autori, “Çmimi me të cilin u pagua ajo qe tepër i shtrenjtë. Katër të pushkatuar dhe 86 të ridënuar me një shumë të përgjithshme prej 1400 vjet burg (14 shekuj jetë njeriu!)”. E gjithë kjo mynxyrë për tri ditë mosbindje policëve e ngritjen e një flamuri pa yll nga disa pjestarë të një bashkësie njerëzish të dënuar në kundërshtim me të gjitha normat juridike të një ligjëshmërie normale. Madje këtyre u duhet shtuar, për detyrë kronike edhe varja e një qeni, besoj një dukuri e panjohur në gjithë historinë botërore të shtypjes së kryengritjeve….

Në këtë kamp famëkeq dërgohet për të kryer dënimin prej dhjetë vjetësh për “agjitacion e propagandë” një djalë 31 vjeçar nga Dukati i Vlorës, Sazan Diksi. Jeta e tij, e përshkruar shkurt, na paraqet një stereotip, atë të shumicës dërmuese të bijve të familjeve “të prekura”, t’ashtuquajturit armiq të klasës. Ata rriteshin pa baballarë, sepse këta ishin nën tokë, në burg ose në mërgim. Rriteshin me njëqind sakrifica nga nënat apo gjyshet në kampet e pafund të internimit, në vënde të ndryshme të Shqipërisë. Në më të shumtën e rasteve këta fëmijë ishin të parët e klasës, nxënës t’etur për dije e që mundoheshin të mësonin ndonjë gjuhë të huaj, për t’a zgjeruar atë. Ata i priste kazma që në moshën 16 vjeçare, sepse dyert e universitetit e, ndonjë herë edhe të shkollave të mesme, ishin të mbyllura për to. Kur arrinin moshën i përlante shërbimi ushtarak, pa kapur armë me dorë, në repartet e punës. Ishte preludi i viteve të punës së papaguar që më vonë do të kryenin në burgjet politike. Ata ishin gjithmonë nën vërejtjen e pandërprerë të “ëngjëjve projtës”, “heronjve të heshtur”, kriminelëve të Sigurimit të shtetit, pjesa më parazite e një shoqërie që kishte në themel të saj dhunën dhe varfërinë. Strategjia e tyre e zakonshme synonte një trysni të pashembullt, të gërshetuar me premtime joshëse, për t’u vënë në shërbim të tyre. Kur kjo nuk funksiononte “pinjojtë e klasave të përmbysura” viheshin në listën e arrestimeve, për t’u dënuar e dërguar në kampet e punës së detyruar pa shpërblim, ku ridënoheshin, vriteshin, torturoheshin e, në rastin më të mirë, dilnin të gjymtuar e bëheshin klientë të përhershëm të spitaleve.

Kështu fillon edhe kalvari i Sazan Diksit. Mbas pesë vitesh qëndrimi në Spaç, ai shpërngulet në Qafë Bari, një tjetër emër kampi, i lidhur me një t’ashtuquajtur kryengritje, shtypja e së cilës, përsa i përket mizorisë së dhunës, shënoi rekorde planetare. Këtu dukatasi fjalëpak u njoh me një gjirokastrit, në frontin e punës së zbrazjes së vagonëve të mineralit.  Kolegu i burgosur quhet Hamit Meli dhe vjen nga një përvojë krejt tjetër nga ajo e Sazan Diksit. Hamiti është bir i një partizani të brigadës së parë, një invalid lufte që mban ende në kokë ciflat e predhës, të cilat bëhen shkak i vdekjes së tij të parakohëshme n’operacionin për t’i nxjerrë. Simbas nënës së Hamitit i shoqi “më shumë duhet të ketë vdekur për shkak të brengave, se nga operacioni”. Ai porosiste djemtë që asnjë të mos bënte shkolla ushtarake e shpesh thonte : ”derdhëm gjak për t’i sjellë një mënxyrë këtij populli…”. Ishte njëri nga të shumtit e zhgënjyer nga socializmi i Enver Hoxhës e që dëshmonte jo vetëm objektivitet gjykimi, por edhe ndershmëri karakteri.

Këto dy veti të çmuara i trashëgonte dhe i biri, Hamiti, që e kishte filluar veprimtarinë në rradhët e DSJ (drejtoria e sigurimit të jashtëm), organi më besnik e më i zgjedhur i diktaturës, që në moshën 19 – vjeçare, si student i vitit të tretë në shkollën e posaçme të kuadrove të saj. Ja si e përshkruan, me pak fjalë, autori i librit parabolën e rrufeshme të karierës së personazhit të tij :

“ Kishin mjaftuar vetëm tre vjet veprimtarie në DSJ që Meli të shpallej unanimisht si detektivi më i mirë i shërbimit sekret shqiptar. Pas pesë vjetësh emri i tij do të regjistrohej në librin e artë të rekordeve botërore të detektivëve që e kalonin shifrën 100 të misioneve të realizuar me sukses….. . Barra e misioneve të kryer për interesat e diktaturës i rëndonte tashmë në ndërgjegje. Rekordet në shërbim të së keqes përbënin një famë lënduese për të….. Pa i plotësuar të 28 vjetët – moshë në të cilën shumica e detektivëve të botës fillojnë karrierën e tyre – Meli hoqi dorë përfundimisht nga veprimtaria e detektivit…… Gjithshka kishte qenë anormale në karrierën e Melit : fillimi i hershëm, ritmi i lartë i zhvillimit si detektiv cilësor, martesa e ndaluar nga ligji, përfituesit e fruteve të veprimtarisë së tij si detektiv [Inteligjencë Servici britanik], pendesa e thellë e Melit, burgu dhe, sidomos, ofertat e refuzuara në kampin e Qafë-Barit për rifillimin e karrierës së ndërprerë befasisht….”   

Do t’i mjaftonin këto pak fraza lexuesit për të hyrë në botën e mbrendëshme të personazhit e për të kuptuar dramën e tij. Mes Hamitit dhe Sazanit lind një miqësi e fortë, që buron jo vetëm nga prania në të njëjtin ambient të vuajtjes, por edhe nga një këndvështrim i përbashkët i të vërejturit të botës, nga një përceptim pothuaj i njëjtë i problemeve të Vendit të tyre. Kështu veçoritë e jetëve të tyre nga lindja, stilet e ndryshme, prejardhjet jo të njëjta, shkrihen e sheshohen në vetëdijen e përbashkët të të qënit viktima të një diktature, që ka çuar në kasaphanë dhjetra mijra qytetarë e në mjerim një popull të tërë n’emër të idealeve të paqëna. Në bazën e lidhjes së tyre është respekti e besimi i ndërsjelltë. Ky shfaqet më parë tek Hamiti që, në një çast të vështirë për të, i ndërgjegjshëm për rrezikun që i kanoset çdo ditë, ka nevojë për një shok që t’i hapë zemrën, të ndajë me të shqetësimet, ankthin, pasigurinë. Të gjithë ata që, fatkeqësisht, kanë kaluar përvoja të tilla e dijnë mirë se sa vlen një shok i vërtetë n’ata kushte.

Sazani befasohet nga rrëfimi i Melit. Natyrshëm në fillim shtanget, por shpejt kupton se tek tregimi i Melit nuk ka hije provokacioni apo prapamendimi të keq e i beson. Shoqëria e tyre forcohet çdo ditë e përballon prova skajore, paralel me ngjarjet e pazakonta në të cilat bëhet pjesëmarrës Meli. Këto ngjarje e futin lexuesin në botën e mistereve, të hafijeve, të të fshehtave, të prapaskenave të paimagjinueshme, që përbëjnë sekretet e pazbulueshme të një regjimi, të një shteti, të pushtetit të një kaste. Jemi të pranishëm në një botë sureale ku në një kamp pune të detyruar, në një nga burgjet më mizore të diktaturës enden ndërmjet të burgosurve, të veshur me uniformën e tyre, kuadro të larta të DSJ që i njeh vetëm një oficer i komandës, kartelisti. Vijnë për të takuar ish detektivin Meli drejtori i DSJ, Dofemi, alias Ilir Enver Hoxha, në shoqëri të funksionarëve shumë të lartë të Sigurimit të KQ, të Inteligenc Servisit britanik, të CIA-s amerikane. Galeria e personave të fuqishëm, që kërkojnë të bindin Melin për rifillimin e veprimtarisë së detektivit, secili në rradhët e tij, është marramendëse, pothuaj e pabesueshme. Ata takime janë përshkruar me imtësi, me data e me orë.

Pa hyrë në përshkrimin e hollësishëm të tyre, edhe se zënë pjesën kryesore të lëndës së rrëfimit, ajo që del nga këta takime ka diçka sa të pabesueshme, aq edhe të llahtarëshme. Fatet e njerëzve  ndërthuren me fatet e popujve në një lojë të fshehtë, të shumfishtë që mbetet e panjohur për shumicën dërmuese të njerëzimit, në rastin tonë për shqiptarët. Është loja e shërbimeve të fshehta që përcaktojnë dhe politikat e qeverive, ajo e interesave që shqelmojnë parimet e ideologjitë, ajo e aleancave të padukëshme, të panjohura, të pabesueshme, që mbeten mundësi vendim-marrje e pak njerëzve “të zgjedhur”, shpesh herë e  një njeriu të vetëm që i jep  vetes atributet e një perëndie, që vendos gjithshka mbi vartësit e tij, mbi një popull të tërë. Në këtë xhungël të dëndur interesash, në të cilën papritur Hamit Meli zë një vënd qëndror, atij i zbulohen fakte që përmbysin krejtësisht botën e tij të deriatëhershme. Kështu ai merr vesh se në më shumë se njëqind misione vrastare në të cilat ka marrë pjesë, me përjashtim të dy të parave, gjithë të tjerët i kanë shërbyer Inteligjenc Servisit britanik, zyrtarisht armik i tij dhe i Vëndit të tij, e në sajë të tyre sot ka një llogari rrjedhëse në një bankë angleze e rezulton i ngritur edhe në gradë.

“ Midis qeverisë sonë dhe partisë suaj ka ekzistuar gjithmonë një aleancë e fuqishme, e cila, për të qënë efikase, është lypsur të mbahej sekrete. Kjo aleancë ka lindur qysh në vitet e Luftës së Dytë Botërore, kur, si aleatë me njeri-tjetrin, ne luftonim nazi-fashizmin.” Zinxhiri i zbulimeve të të fshehtave që gëlonin në marrёdhëniet e Enver Hoxhës e të komunizmit shqiptar me anglezët dhe amerikanët është një varg i gjatë episodesh, ndodhish e pohimesh marramendëse që e futin lexuesin në një botë të cilën mund t’a konsiderojë fantapolitike, pjellë e një fantazie të ndezur e të prirë për romanet policorë. Kështu lexuesi mëson për luftën mes CIA-s dhe Inteligjenc Servisit për të patur në zotërim fatet e Shqipërisë, me miratimin e “udhëheqësit legjendar” të saj,  për oficerët e DSJ të vrarë nga anglezët sepse donin të mbështeteshin tek CIA, për të ndryshuar jo vetëm vartësinë por edhe sistemin me dënimin e tradhëtisë së Enver Hoxhës, për vizitën tepër sekrete të këtij të fundit në Londër në tetor 1983, në një nga misionet e fundit të veprimtarisë 40 – vjeçare në shërbim të zbulimit anglez.

Lexuesi njihet edhe me të tjera dukuri të mistershme, të pashpjegueshme, që zënë fill nga mbas lufta e kanë të bëjnë me veprimtarinë kundër komuniste të të mërguarve shqiptarë. Është fjala për dhjetra misione desantësh që binin në dorën e Sigurimit, sapo zbrisnin në tokën shqiptare, e që janë motivuar me tradhëtinë e Kim Filbit, për të cilin përgjegjësi i CIA-s për Evropën, në një pasazh të romanit shprehet kështu : “ Un jam gati të vë bast, se dekorata që i ka akorduar në heshtje Kim Filbit Inteligjenc servisi me këtë rast, është dy herë më e madhe nga kjo që i ka dhënë KGB-ja. Në ambientet e CIA-s në Amerikë tashmë thuhet nën zë, se Kim Filbi është një nga agjentët e dyfishtë më të suksesshëm të historisë së shërbimeve sekrete.”                      

Në një tjetër fragment të veprës zbulohet një tjetër dukuri e pashpjeguar për shumë prej të mërguarve politikë shqiptarë. Bëhet fjalë për 100 vetë që punonin për CIA-n e që “kishin shprehur në formë të hapur protestën ndaj qeverisë amerikane, për qëndrimin dashamirës që mbahej ndaj regjimit komunist të Tiranës.” Të gjithë këta, në pak kohë, vdiqën në rrethana aksidentale e jo bindëse. Ndërmjet tyre ishte dhe i ati i Sazanit, për të cilin detektivi i kërkon shpjegime shefit të seksionit evropian të CIA-s, prej të cilit merr këtë përgjigje : “Babai i shokut tuaj ka tradhtuar interesat e shtetit amerikan, të cilit i shërbente.” Një fund tragjik kanë edhe të gjithë ata t’arratisur, të lidhur me operacionin e Maltës, për të cilët dëshmon edhe plaku kolonjar i mërguar që erdhi nga Nju Jorku n’Athinë, për të tërhequr dy bijtë e tij që ishin arratisur nga Shqipëria. Ai ruante si një relike të shenjtë librin “ Të tradhtuarit” dhe fjalët që i kishte thënë një djalosh, më i riu i Operacionit të Maltës : “ Ruaje si kujtim të hidhur këtë libër vrastar, në emër të të cilit u zhdukën të gjithë ata që ëndërronin të luftonin e të vriteshin për çlirimin e Shqipërisë nga komunizmi.”

Rrjeshtova këtu disa prej fakteve dhe pohimeve  të romanit, të gjitha rrëfime të detektivit Meli autorit, që ka përmbushur amanetin e shokut të tij për t’i shkruar këto “ngjarje të jetuara”. Ai na ka dhënë një vepër në të cilën spikasin dy linja : burgjet e diktaturës komuniste, si shprehja më e përsosur e “luftës së klasave”, në tërë mizorinë e tyre, dhe prapaskenat e politikës s’asaj diktature në marrёdhëniet me armiqtë – miq anglo-amerikanë në më shumë se një gjysëm shekulli.

Linja e parë është shtjelluar shkëlqyeshëm. Stili i të rrëfyerit është shumë tërheqës e i kursyer, autorit nuk i pëlqen uji i tepërt dhe ai e shmang atë. Personazhet portretizohen më së miri, përshkrimi i mjediseve dhe ngjarjeve është një riprodhim i saktë e cilësor i realitetit. Përsiatjet e autorit dëshmojnë thellësi  mendimi e citatet në krye të kapitujve erudicionin e tij. Në këtë drejtim është një nga veprat më të realizuara në gjininë e saj, duke zënë një vënd të nderuar në letërsinë e mbas diktaturës. Linja e dytë rrok një problematikë tepër të ndërlikuar, pasqyron një botë të padukshme, që nuk sheh dritën e diellit, që ka për model urithin, që mbetet e panjohur për shumicën dërmuese të njerëzve. Por aq sa është larg përfytyresës  së përgjithëshme, po aq është pranë fateve t’atyre që pësojnë historinë. Libri na jep një tabllo që i ngjan një tërmeti të fuqishëm  që rrafshon gjithshka : bindje, opinione, besime, ideale, botkuptime, ideologji, parime, të vërteta të kthyera në tabu. Mbi gërmadhat e tyre, mes shumë luhatjesh, mosbesimesh, dyshimesh ngre krye një kult i ri, që është ai i mashtrimit, i hipokrizisë, që mbulojnë interesa marramendëse, leva të fuqishme që lëvizin jetë kombesh si t’ishin lodra fëmijësh e që në të folurit diplomatik merr termin “real-politikë”.

Në rastin tonë, ajo që del në dritë, simbas autorit, është një aleancë e fortë mes regjimit komunist shqiptar të Enver Hoxhës dhe demokracive të mëdha të Perëndimit, konkretisht të Anglisë dhe të SHBA, një dukuri që cik absurden, po të mbahet parasysh historia zyrtare e marrёdhënieve mes tyre, e shënuar nga një armiqësi proverbiale. Lexuesit ndahen në dy pjesë : disa, që u besojnë më shumë dogmave të antikomunizmit të sinqertë të Perëndimit, apo të tjerë besnikërisë ndaj komunizmit të Enver Hoxhës e idhtarëve të tij, më të paktë këta të fundit, e hedhin poshtë romanin si një shpikje apo delir të autorit. Të tjerë, mendoj shumica, duan të gjejnë të vërtetën. Ajo mund të jetë shumë e hidhur, por duhet pranuar si e tillë, cilado qoftë pamja e saj.

Që këtu lind kërkesa, sa e drejtë aq edhe ligjëshme, që ata që drejtojnë shtetin shqiptar të kenë kurajon e burrërinë të hapin arkivat e të nxjerrin prej tyre të vërtetën. Nuk është më e pranueshme që të gjitha sekretet e diktaturës të vazhdojnë të ruhen si të tilla, duke e mbajtur ende shoqërinë tonë robe të së shkuarës, sepse pa u zbardhur mirë e shkuara nuk mund të hidhet shikimi tërësisht në t’ardhmen. Në një demokraci të vërtetë, dyshime të tilla kaqë të rënda nuk mund të mbahen pezull në ndërgjegjen e një kombi, apo të trajtohen me logjikën e diktaturës si “trillime” të një shkrimtari apo të mikut të tij detektiv. Nëse janë të tilla Agim Hamiti apo Hamit Meli duhet të japin llogari para opinionit publik apo ligjeve të shtetit, në të kundërt dikush duhet të japë shpjegime.

Mendoj se këto shpjegime i takojnë më shumë shtresës së luftuar egërsisht nga  diktatura. Kemi jetuar gati gjysëm shekulli nëpër kampet e internimit e burgjet e komunizmit shqiptar të Enver Hoxhës, kriminelit më të madh të racës shqiptare. Kemi shpresuar tek “forcat e së mirës”, të personifikuara në përfytyresën tonë nga “bota e lirë”, nga demokracitë e Perëndimit, nga SHBA së pari. Kemi besuar në to, jemi përndjekur, jemi vrarë, jemi gjymtuar me ato bindje në mëndje, në një Vend në të cilin Perëndimi dhe sistemi i tij i demokracisë ishin “të këqijat absolute”, “varrmihësit e lirisë së popujve”, “imperializmi agresiv”, “neofashizmi”, “xhandari ndërkombëtar” e sa e sa epitete të tjera, njëri më i keq se tjetri. Mbijetuam, kufoma të gjalla, në një botë që lavdi Zotit u ndryshua me  shpejtësi, por që për ne solli pak ndryshime. Na hoqi telat me gjëmba e na dha mundësi të marrim rrugët e globit në kërkim të një jete të re, duke filluar nga zeroja. Besuam se Perëndimi i “ëndërruar” do të kishte një qëndrim më dashamirës, humanizmi i shoqërive të tij do t’ishte më bujar me plagët tona e më mikpritës ndaj shpresave tona. Qe një tjetër zhgënjim. Në pjesën më të madhe të tij, Perëndimi qe indiferent karshi nesh, i shurdhët ndaj dëshmive tona, madje shumë më mikpritës ndaj xhelatëve tanë.

Tani ky roman merr përsipër të zbulojë një realitet që, po të vërtetohet nga dokumentat, shpjegon domethënien e shumë dukurive të habitëshme. Uroj me gjithë shpirt që dokumentat t’a përgënjeshtrojnë, sepse nuk dua që ajo godinë, thellë në veten time, që ka strehuar një jetë të tërë ëndrrat,  shpresat, iluzionet në të mirën njerëzore, në botën e lirë, të kthehet në një gërmadhë që do të zinte poshtë dhe vetë qënien time. Ka 21 vjet që është botuar ky libër, por asnjë nga pyetjet që shtron nuk ka gjetur përgjigje. A ka qënë Enver Hoxha spiun i Inteligjenc Servisit deri në fund të jetës së tij ? Nëse ka qenë, si është e mundur që Anglia, demokracia më e hershme e historisë njerëzore, s’ka bërë asgjë për të zbutur instiktet e tij kriminale e për të ndihmuar sado pak shqiptarët të ndërtonin një shtet të së drejtës, pa dhunën e terrorin karakteristik të tij? A ka përgjegjësi shteti amerikan, apo ndonjë segment i rëndësishëm i tij,  për qindra antikomunistë shqiptarë, të vrarë nga Sigurimi i shtetit shqiptar këtu, apo nga “rastësitë” në vënde të ndryshme të botës? A ekziston një prirje e administratës amerikane për të favorizuar ish komunistët gjatë këtyre viteve të kalesës e si motivohet ajo? Cili është fati i oficerëve shqiptarë që punojnë në CIA dhe pse nuk kthehen në Shqipëri për t’a vënë në shërbim të Vendit të tyre përvojën e vyer?

Këto janë disa nga pyetjet që dalin nga leximi i romanit të Agim Hamitit. Nuk më duket me vënd heshtja dhe bojkotimi që i bëhet këtij libri, nuk më duket një shenj i mirë. Librat nuk bojkotohen, nuk digjen, nuk ndalohen, përvojat e tilla na kthejnë në faqet më t’errta të historisë së njerëzimit. Librat diskutohen, idetë e tyre rrihen në kuvende, në faqe gazetash, në libra të tjerë. Ato mund të miratohen ose të kundërshtohen, por nuk mund të vihen para plotoneve t’ekzekutimit. Ky është mësimi i madh që na jep leksioni i demokracisë së mirëfilltë, së bashku me trasparencën, thyerjen e tabuve, dënimin e së keqes, zbulimin e së vërtetës, asaj historike të së shkuarës, asaj të këtyre pothuaj tridhjetë viteve të mjegullta të demokracisë. Është një mësim që duhet t’a përvehtësojmë nëse duam të shkojmë përpara, duke pastruar rrugën tonë  nga “shpendërat, hithrat, ferrat” e së shkuarës, siç thonte më shumë se njëqind vjet të shkuara poeti ynë kombëtar. Këtë mision i ka vënë vetes edhe ky libër.

Eugjen Merlika

Nga Aurel Dasareti, USA, ekspert i shkencave ushtarake-psikologjike (dasaretiaurel@yahoo.com.au)

Fëmijët që qajnë, pleqtë që vuajnë nga pafuqia, gratë e masakruara në diellin e fundit të ditës së vdekjes. Mpiksjet e gjakut në rrokjen brutale të ngricës. Kurrë nuk do të harrohet gjaku i viktimave. I atyre që vuajtën më shumë në gjenocidin e fundit të kryer nga forca barbare.

“Nuk është kujtimi i së kaluarës që na bën të mençur, por përgjegjësia  për të ardhmen”, – George Bernard Shaw

***

Kjo që shihnim në TV tre vite me radhë i bëri njerëzit normal të çmendeshin nga zemërimi. Gjak. Dhunë. Vend pas vendi. Viktimat e ndryshme. Xhelati i njëjtë. Bota më afër ngjarjeve që i thotë vetes civilizuese, nuk reagon kundër barbarizmit, rrënohet. Menduam.

Prindërit më lutën të mos largohem. Viti 1994, 17 vjeçar. U premtova se do kthehem. E kam përjetuar më parë: lëvorja e vogël që përpiqet të shkrijë akullin në mua, shuhet.

**

Më në fund, e dëgjoj: tingullin e “mrekullueshëm” të të shtënave me armë! Dhe, a nuk bërtet dikush? Dridhjet në mua. Unë eci më shpejt përmes drurëve të pyllit, dua të vrapojë, por nuk mundem. Duket se këmbët e mia nuk kanë fuqi. Por dëshira e zgjuar në mua nga zhurma e ulërimave, madje mbyt urinë. Një zë i dobët mundohet të më paralajmërojë. E dëgjoj. Dëshira për të mbijetuar fiton kudo.

Një rrafshinë me bar hapet para meje. Tingulli merr më shumë zë. Disa ushtarë ulërijnë. Aty janë, ata! Vëllezërit e fushëbetejës.

Një tufë e vogël e zemëruar, siç isha edhe unë. Ata vijnë duke sulmuar poshtë kodrës. Rreth meje, ka më shumë si unë, që dëshirojmë të ndihmojmë viktimat e gjakatarëve, prandaj me dashje shkojnë kundër britmave të të rinjve vendës që me ato armatime të dobëta përpiqen të mbrojnë veten dhe të afërmit nga kriminelët e luftës.

***

Të shtëna të pamëshirshme. Flakët dhe tymi. Dhe tinguj trishtimi të vendësve të dëshpëruar që luftojnë për jetën. Nuk mund të qëndroja më. U përpoqa të mbylli gjithçka nga ndjenjat, ndërsa mbaja krahët rreth vetes sikur të ishin një mur që mund të fshihesha pas. Befas, gjithçka u qetësua.

Dridhesha, me gjithë nxehtësinë e verës dhe të valëve nga pylli.

Shikova përsëri drejt pyllit. Shtatë miqtë e mi kishin vrapuar mbrapa drejt të shtënave për të shpëtuar ata që kishin mbetur. Dhe pastaj erdhën këto britma. Diçka e tmerrshme kishte ndodhur brenda… Vendosa, rroka pushkën, hyra në pyll. U ribashkova me  vëllezërit e fushëbetejës. Kjo nuk ishte më shkollë, por realitet.

Disa minuta para fillimit të betejës (përvoja jonë e parë e luftës). Ne të tetë u ulëm këmbëkryq, në një rreth.

Ne i premtuam njëri-tjetrit vëllazëri nën lisin e vjetër duke prerë gishtat e njëri-tjetrit me thikën ushtarake që bartnim në rrip, dhe duke përzier gjakun. Të gjitha dallimet, në klasë, gradë, vendndodhje dhe fe, u mposhtën në atë momentin e ndjenjës së stuhishme të vëllazërimit.

***

Pak para mesnatës. Ne qëndruam në pozicionin fillestar të frontit duke pritur të sulmojmë.

Divizioni kishte ndryshuar rendin e tij nga mesdita. Tani jo vetëm dy njësi duhet të depërtojnë përpara për zbulimin dhe “pastrimin” e terrenit, por të katër kompanitë, të ndara në dhjetë ekipe luftarake të pavarura.

“Asnjë nuk i shpëton gjallë këtij aksioni”, – kishte thënë koloneli, duke tundur kokën.

Shoku im i fëmijërisë e përgatiste me nervozizëm mitralozin e tij, një MG 42, armën me shpejtësi marramendëse gjuajtjeje.

“Në fund të fundit, ndjehesh mirë pas kësaj bishe,” –  më tha ai, duke fryrë një kokërr pluhur nga kyçi.

“Jo aq keq kur e ke këtë armë edhe pse i gjithë terreni është plot me armiq”, – vazhdoi ai.

“ Më mirë për ty të zbresësh me këmbët në tokë. Ne mund të flasim për këtë pas gjashtë-shtatë orëve, nëse jetojmë”, – i murmurita unë atij.

Të gjithë (bashkë me luftëtarët vendës) kemi veshur kostume kamuflazhi, nga përkrenare tek çizmet. Dukeshim si astronautë. Një numër pafundësisht i gjatë dhe i barabartë, të armatosur deri në dhëmbë.

“Mbetën tridhjetë sekonda”, mërmëriti togeri, duke qëndruar në mes të “Legjionarit” dhe shokut tim, me pushkën automatike mbi supe dhe kronometrin në dorë. “Përpara!”, –  urdhëroi ai, dhe ne si macet u zvarritëm sipër buzës së llogoreve.

Shtresa pas shtresës u zhduk mbi skajin e llogores për gjuajtje dhe u shfaq në errësirë.

Një zjarr i shkurtër, forcë e jashtëzakonshme artilerie gjëmoi në seksionin fqinj, për të mashtruar armikun.

“Kini kujdes nga hedhurinat”, – paralajmëroi “Vëllai Vogël”. “Këtu ka mina. Mund të nuhas erën më të rëndë në dhjetë metra distancë!” Ai u zvarrit para ekipit dhe na udhëzoi përmes fushës së dendur të minave. “Përpara heronj!  Ndiqni Vëllain e Vogël!”

Pa u përballur me një rezistencë të madhe, depërtuam nëpër vijën e përparme të frontit dhe erdhëm te një fshat gjashtë kilometra pas vijës së frontit, pas shpinës së armikut.

Ishte shoku i fëmijërisë që zbuloi për herë të parë tanket armike të  kamufluara me mjeshtëri…

Me togerin dhe ndihmësin e tij në krye, sulmuam pa pushim nëpër pyje. Me një instinkt të sigurt, ata na çuan nëpër shtigjet e ngushta të kënetës, të cilat shpesh shtriheshin nën ujë.

Mezi sapo kishim arritur në terrenin e hapur, kur katër llamba dritash jeshile u ngritën dhe e kthyen natën në një sallë fantazmë. Fytyrat tona morën një nuancë vdekjeprurëse. Ne shpejt e hodhëm veten në strehim. Sikur një dorë e padukshme të kishte shtypur një buton, papritmas gjithçka rreth nesh ishte gjallë. Zhurmat e fishkëllimës komanduese u dëgjuan nga errësira, dhe ajri u tërhoq nga ulërima dhe bubullima i dhjetëra motorëve. Tanke të rënda armike shkaktuan një lëkundje të fortë dhe toka poshtë nesh u drodh nga artileria e motorizuar që gjëmonte përpara në vijë sulmi.

“Çfarë duhet të bëjmë?” – U ankua njëri prej shokëve, dhe shikoi drejtë tingujve murmuritjeje brenda pyllit.

“Thjesht duhet të qëndrosh mjaft i qetë dhe të numërosh yjet”, u përgjigj “Legjionari”, – “dhe më pas të na ndjekësh kur ne tjerët largohemi nga këtu”.

“Ju vendosni vetë kur do të largoheni prej këtu”, tha Vëllai Vogël, – “por unë largohem tani, sepse për pak kohë do të shfaqet këmbësoria armike, dhe atëherë është një goditje në kokë. Nuk mund të mbetem me ju, sepse i kam premtuar nënës që do të kthehem gjallë në shtëpi”.

“Ku e din ti se po vijnë këmbësoria?”, – pyeti Martini me dyshim.

“Gjysmë ushtari”, ia ktheu Vëllai. “Ti dhe shokët  e tu  keni ende shumë për të mësuar, gjimnazi ushtarak nuk mjafton, akoma nuk e keni kryer akademinë dhe as që keni përvojë pune. Pas tankeve vijnë zakonisht këmbësoria, ata janë shumë më tepër se ne, dhe nëse na gjejnë këtu, ti do të harrosh të bëhesh hero”.

“Atëherë Zoti na mëshiroftë”, vazhdoi Bamir.

“Aty i kemi ata”, – pëshpëriti Petriti, dhe drejtoi gishtin drejt skajit të pyllit.

Nga pylli u shfaqën një numër i madh figurash në një kolonë të vetme. Këmbësoria armike. Drita plumbash u ngritën në qiellin e natës. Kriminelët zhurmonin si qentë e çmendur: “Uharaaeee, për…!” Ndërsa qëllonin egërsisht drejt nesh, megjithëse nuk na shihnin.

Ne nuk ngelëm me duart kryq. “Psssttt, mos gjuani deri sa të jap urdhrin, le të afrohen 10-15 metra para jush”- komandoi togeri me zë të ulët. Ushtarët të shtrirë në pozicionin fillestar, i përcillnin urdhrin fqinjit (njëri-tjetrit)…

Përtypja e vdekur metalike e mitralozit bëri jehonë në heshtjen e ftohtë…

Gjithçka u zgjua në një ferr të tmerrshëm. Granata të të gjitha kalibrave të lëruara në tokë…

***

Kur fjalët u zhdukën, sidoqoftë ishin disa që i gjetën – fjalët që ngushëllonin,  fjalët që frymëzuan,  fjalët që jepnin shpresë. Kur guximi dështoi, ishin akoma disa që guxuan. Kur lotët rridhnin, kishte nga ata që i mbanin të vetët, dhe më me dëshirë i fshinin ato të mikut…

***

PS: Fragmente nga ditari im luftarak: “Dera e pestë e ferrit”, qershor 1994. 

Mosmarrëveshje e madhe për asgjë. Cili është qëllimi për të folur për asgjë, apo nëse asgjë nuk është me të vërtetë diçka? Debati fetar është kryesisht për asgjë. Kuptimi ekziston vetëm në përvojën tonë të botës, por cilat janë pasojat e kësaj nëse nuk besojmë në përmbajtjen e përvojës?

***

Në shumë fe, parajsa është një vend ku banojnë perënditë dhe qeniet e mbinatyrshme. Disa fe, të tilla si Judaizmi, Krishterimi dhe Islami, kanë zhvilluar gjithashtu besimin se parajsa është një vend i bukur dhe i begatshëm ku jetojnë të lumtur shpirtrat e të vdekurve, që në të gjallë nuk kanë bërë mëkate. Një lloj kopshti i Edenit. Qielli pastaj bëhet kundërshtari i vendit ku njerëz të këqij (siç janë shumë këlysh shqipfolës politik-bërës dhe pseudo-fetarë) do të torturohen pas vdekjes, ferr.

***

Përfytyrimi (mendimi i caktuar) i një jete të lumtur pas vdekjes nuk është vetëm i mirë. Sidomos kur shihni se sa vepra mizore janë justifikuar në besimin e një jete në botën tjetër. Prandaj, besimi i tepruar (që i kalon kufijtë) në një jetë pas vdekjes është diçka që ne mund ta bënim me sukses pa të.

Çfarë është feja? Dikush mund të mendojë se një lëndë (veprimtari, dije, lëmi profesionale) që e quan veten shkencë fetare kishte një përgjigje të thjeshtë për këtë pyetje, por kurrë nuk e bëri. Pse është kështu? Gjatë dy shekujve të fundit, shumë sende të ndryshme janë quajtur “fe”. Qysh në fillim të shekullit të 20-të mund të renditen më shumë se njëqind përgjigje të ndryshme për këtë. Nëse pyetni njerëz në rrugë, do të merrni gjithashtu një listë të gjatë të shoqatave të ndryshme, përfshirë midisin e dijetarëve fetarë.

Shumëllojshmëria (një mori idesh). Ka edhe më shumë konsiderata që e bëjnë sfiduese përgjigjen e kësaj pyetjeje. Nëse shikojmë historinë e fesë, gjejmë një larmi të madhe. Jo vetëm midis, por edhe brenda secilës nga ato që shpesh i quajmë “fe”. Le ta marrim si shembull “Krishterimin”. Mund të ndahet midis drejtimeve të Katolicizmit dhe Protestantizmit. Edhe pse do të gjeni shumë ngjashmëri, siç është besimi në Jezusin e Nazaretit si Biri i Zotit, ekzistojnë gjithashtu shumë dallime, përfshirë atë që do të thotë “Biri i Zotit”. Apo “Islamin”, Sunitët dhe Shiitët.

Pasojat. Një arsye e rëndësishme pse është sfiduese (qëndrim përballues) të përgjigjemi se çfarë është feja, është sepse mënyra se si dikush përgjigjet ka pasoja.

Shoqatat. Me fjalë të tjera, nuk janë vetëm përcaktimet dhe legjislacioni që përcaktojnë se çfarë është dhe nuk është feja. Ekzistojnë gjithashtu një numër shoqatash, qëndrimesh dhe supozimesh. Për disa njerëz, feja ka të bëjë ekskluzivisht me pushtet (fuqinë), për të tjerët ka të bëjë me çlirimin.

Për disa, feja është e ligjshme; ndërsa të tjerët preferojnë që feja të zhduket një herë e përgjithmonë.

Disa (njerëzit e duhur-zgjuar) besojnë se feja është diçka që i përket jetës private, ndërsa të tjerët (të hallakaturit-të krisurit mendsh) dëshirojnë ta ndajnë fenë e tyre me sa më shumë njerëz.

Pyetja është më e rëndësishme sesa përgjigja. Prandaj pyetja “çfarë është (një) fe?” duhet të pasohet me pyetjet “për kë?” Dhe “pse?” Përkundër asaj që dikush mund të mendojë, pra, pyetja, dhe jo përgjigjja, bëhet më e rëndësishmja.

Është një keqkuptim i madh të besosh se Zoti është kryesisht i interesuar për fenë.

Unë gjithmonë e kam respektuar fenë e të tjerëve. Siç kam thënë, ka vetëm një Zot dhe shumë njerëz të hutuar.

*Aurel Dasareti, USA, ekspert i shkencave ushtarake-psikologjike (dasaretiaurel@yahoo.com.au)

Pse unë e përkrahi Komisionin e 5 tetorit 2019 të Vatrës*

Në mbledhjen e datës 5 Tetor 2019 të gjithë të pranishmit i premtuen Komisionit ndimën dhe përkrahjen e parezervë për kryemjen e detyrës jo të lehtë, por të nji randësie thelbësore për jetën e Vatrës.

Asht e nevojshme dhe e dobishme që të shtoj këtu disa fakte e sqarime, për vatranët që mund të mos i dijnë mire dhe për opinionin e gjanë, që të kenë nji pasqyrë të kjartë të zhvillimeve, sidomos në këto dy vjetë e disa muej të fundit.

Mbasi unë këtu baj fjalë për fakte, po sjell nji definicion të Faik Konicës, sidomos për ndonji përson, të cilit mund të mos i pëlqejnë këto fakte:

“Faktet janë fakte. Çfryj, ulëri, hith këlbaza, qesh, qaj, përkëdhel, gris, vrit botën, vrit veten, faktet të thata dhe të ftofta, s’luajnë nga vëndi dhe mbeten fakte”.

I

Së pari, disa nga faktet që spjegojnë se si erdhi Dritan Mishto në krye të Vatrës. 

1 – Si konsull i Qeverisë Demokratike, z. Mishto gëzonte njifarë respekti në komunitetin shqiptaro-amerikan, sidomos tek nji pjesë e konsiderueshme vatranësh që njihen si simpatizues të atij krahu politik. Për të përforcue përshtypjen se kishte përkrahjen e Partisë Demokratike, shërben rasti i mbledhjes së Këshillit Drejtues të 3 marsit 2018, që dihej paraprakisht se do t’ishte shumë problematike për Mishton.  Në mes të mbledhjes, ku kritikohej dhe kërkohej dorëheqja e tij, ai mori nji thirrje në celular dhe njoftoi të pranishmit se në telefon ishte Lulzim Bashha dhe se ai i përshëndeste dhe u uronte sukses.  

2 –  Vatranët, së pakut shumica, nuk e kanë dijtë se ai ishte i biri i nji prokurori të diktaturës komuniste që kishte kërkue denime me vdekje në Shqipni.

3 – Nuk asht dijtë, së pakut nga shumica, se bashkëshortja e tij ishte sekretare e nji organizate të grave greke në Amerikë (dihet se organizatat greke në këtë vend kanë platformë politike antishqiptare: Vorio Epiri!).

4 – Z. Mishto asht propozue dhe përkrahë nga disa antarë, “Pishtarë të Demokracisë”, por që njiheshin edhe si vatranë të përkushtuem, kështu që ishte e natyrshme të besohej se ata do t’a njifshin mirë për ta propozue për kryetar të Vatrës.

5 –  Disa nga përkrahësat e z. Mishto ushtruen militantizëm agresiv në Kuvend, manipuluen haptas numrin e delegatëvet dhe deklaruen se Mishto ishte anëtar i VATRËS prej 5-6 vjetësh, nji e pavërtetë që Mishto nuk e mohoi (simbas Amendamenteve të Kanunores së Vatrës, kandidati për kryetar duhet të ketë qenë së pakut 5 vjet anëtar i rregullt).

6 – Nuk asht dijtë, së pakut nga shumica, se Mishto vetë mban qëndrime progreke.

7 – Unë, për të tregue paanësinë si kryetar para dorëheqjes dhe tue u mbështetë verbnisht në besimin tek përkrahsat e tij dhe në objektivitetin e delegatëve, e kam trajtue kandidaturën e Mishtos njisoj si atë të kandidatit tjetër, z. Mithat Gashi, pedagog universitar, me prejardhje nga nji familje e nderueme e shtesës së përsekutueme dhe vatran i përkushtuem për ma se 30 vjetë. Ky ka qenë gabim i randë nga ana e ime dhe kërkoj ndjesë profesor Gashit dhe vatranëve. Nuk e kam thirrë Mishton “eja dhe banu kryetar i Vatrës” dhe nuk e dij kush e ka përhapë këtë fjalë, a Mishto vetë apo tjetërkush, ndoshta për të arsyetue përkrajen për te, por kjo nuk më liron nga faji që nuk e kam kundërshtue kandidaturën e tij, edhe pse nuk kam mujtë me i parapa intrigat që janë luejtë në ditët para Kuvendit as manipulimin e numrit të delegatëve, militantizmin agresiv dhe falsitetet e shfaqun në Kuvend dhe ma vonë. Më kanë befasue sjelljet arrogante të Mishtos me vatranët dhe shkeljet e randa të Kanunores; nuk e dij në se janë befasue deri dikund edhe disa nga përkrahsat e zjarrtë të tij, por kjo le të mbetet në ndërgjegjen e tyne.

II  

Veprimet e Mishtos që damtuen dhe vazhdojnë të damtojnë Vatrën 

1 –  Që në Kuvend, kur u shpall fitues dhe u ftue te mikrofoni, ai i tha kryetarit të kuvendi të largohej dhe, mbas përshëndetjes triumfaliste, deklaroi kuvendin të mbyllun, tue thye kështu rregullin e mbledhjes, me qellim për të ofendue kryetarin e kuvendit, i cili, gjatë kryemjes me korrektesë të detyrës, kishte kërkue me dijtë se sa vjet kandidati Mishto kishte qenë antar i rregullt i Vatrës. Ky gjest nga ana e kryetarit të ri Mishto u interpretue si shej i parë i intolerances që do t’a cilësonte sjelljen e tij gjatë gjithë kohës si kryetar, me nji nga pasojat përçamjen e thellë në Vatër.

2 –  Veprimi i parë, 2-3 dit mbas kuvendit, ishte publikimi i dy deklaratave, nënshkrue me dorë dhe publikue në gazetën “Dielli”: “Në bazë të vendimeve të Kuvendit dhe simbas Kanunores, vendosa…..”, ku njoftoi formimin e “Kabinetit të presidentit”(sic!), me emna për shefa të kabinetit, të protokolit, të marrëdhanjevet me media (ma vonë edhe shefa të tjerë), si dhe formimin e  “Komisionit të garancive të Kanunores”. Pohimi “Në bazë të vendimeve të Kuvendit….” nuk asht i vërtetë, kurse “….simbas Kanunores vendosa……”, asht pikërisht e kundërta; smbas Kanunores nuk vendosë kryetari për struktura të reja që ndryshojnë Kanunoren, por ai ose çdo antar mund propozojë, Këshilli Drejtues duhet të aprovojë propozimin dhe vetëm Kuvendi mundet me vendosë.

Strukturat që ai krijoi, nuk kanë ekzistue kurrë në Vatër dhe janë jashtë

Kanunores. Ia vëlen të përmendet se shefi i emnuem i protokolit, z. Sejdi Hysenaj, e pat refuzue emnimin me shkrim dhe ia pat dërgue edhe editorit të “Diellit” për publikim, por letra e tij nuk u botue dhe ky fakt asht mbajtë i mësheftë, kështu që shumica e vatranëvet nuk e dijnë. Gjithashtu ai shpalli listën e kryesisë, tue përfshi edhe persona të pa qenë ma përpara antarë, në kundërshtim me Kanunoren që përcakton së pakut dy vjet kohë antarsie për çdo zyrtar; përjashtime mund të bajë vetëm Kuvendi.

3 – Me datën 24 qershor mbas kuvendit, ai thirri nji mbledhje të Këshillit Drejtues, ku morën pjesë edhe persona të pa qenë antarë të Vatrës ma përpara (edhe kjo në kundërshtim me Kanunoren).

Në atë mbledhje, në vend që të trajtoheshin shkeljet e Kanunores pët t’i ndreqë,  u shtue edhe nji shkelje absurde: me kërkesë të zotit Mishto u mohue raporti origjinal i përgatitun nga kyetari i kuvendit që pasqyronte në mënyrë korrekte zhvillimin e punimeve të tij, dhe u ngarkuen dy individët tjerë të ish kresisë së kuvendit që hartuen nji raport të ri. Ky u quejt raporti zyrtar edhe pse fals, me arsyetimin se autorët ishin dy me nji, sikur ndryshimi në mes të vërtetës e të pavërtetës të vendosej me vota. Edhe ky raport zyrtar u botue nëgazetën “Dielli”.

4 – Me 28 dhetor 2017, në zyre të Vatrës, z. Mishto mori në pyetje veteranin Zef

Perndocaj, për nji letre anonime të postueme pa adresë dërguesi. Ajo letër përmbante të dhana diskredituese për Mishton, i cili mendonte se ai mund të dinte kush ishte autori, por Zefi i qetë e me njerzi, siç asht karakteri i tij i njoftun nga të gjithë, e siguronte se nuk e dinte as nuk i jepte randësi, mbasi ishte anonime. Mishto, në stil hetuesi, qëndronte në kambë, i fliste me za të naltë kërcnues dhe, për ma tepër, përplasi karrikën përpara tij. Në mbledhjen e Këshillit Drejtues të 3 marsit 2018, Zefi e ka përshkrue këtë epizod dhe ka grisë me indinjatë proklamatën si vatran i përjetshëm që mbante firmën e Mishtos. Në kronikën e mbledhjes botue në gazetën “Dielli”, shkruhej se Zef Perndocaj foli shumë por jo se çka foli dhe as nuk përmendej grisja e “proklamatës”, sepse ky gjest zbulonte karakterin e Mishtos dhe hipokrizinë që u bjen të gjitha proklamatave dhe mirënjohjeve të shpërndame nga ai, edhe pse shumica të meritueme.

5 –  Vatra e Mishtos bojkotoi ceremoninë e New York-ut të përcjelljes së eshnave të Mit’hat Frashërit në atdhe, me arsyetimin e pakuptimtë, se kjo ishte vepër e qeverisë së Ramës, kur dihet se propozimi kishte ardhë nga Instituti i Studimeve “Lumo Skendo” me drejtor dhe themelues historianin Uran Butka, i cili ishte arkitekti i krejt kësaj vepre. Ai nuk mund t’i sjellte eshnat e Mit’hat Frashërit në mënyrë klandestine në Shqipni.

6 – Ka sjellë frymën e korrupsionit në Vatër dhe ka krijue nji taraf të ngushtë rreth vetes, që të pajtohet me çfarëdo thotë ose vepron ai.

7 – Nuk e ka mbajtë remtimin me u kujdesë për realizimin e disa punëve me randësi të Vatrës, disa të përfundim e sipër, si shtypja e Kanunores dhe e shtesave (Amendments) dhe disa të projektueme; u ka thanë bashkëpunëtorëve se nuk merret me punët e ”kohës së dr. Gjonit”, si të mos t’ishin ato punë të Vatrës.

8.- Me injorimin e mbledhjeve tremujore të Këshillit Drejtues dhe të dy Kuvendeve vjetorë për 2018 dhe 2019, asht shkelë Kanunorja dhe tradita e Vatrës.

9 – Z. Mishto e ka heshtë Vatrën përsa i përket politikës antishqiptare të  ekstremizmit grek, në kundërshtim me traditën e saj 105 vjeçare (kjo ishte mosha e Vatrës kur ai e mori në dorë). Qe disa nga faktet që tregojnë heshtjen e Vatrës:

a -asnji deklaratë e Vatrës mbi memorialet e ushtarëvet grekë të ramë si okupatorë në tokën shqiptare, kur ky skandal ishte tema e ditës në median shqiptare nga fundi i vitit 2017;

b – në dhetor 2017 Janullatos mori shtetësinë shqiptare dhe fotografia e tij botue në faqen e parë të “Diellit”, ndërsa gazetat tjera në diasporë e kan publikue si lajm në faqet e mbrendshme; në vend të nji deklarate mospajtimi të Vatrës, z. Mishto iu përgjegj pyetjes se ç’asht qëndrimi i Vatrës me këtë rast: “duhet të ruhet autoqefalia e Kishës Ortodokse” dhe përsëri, pyetjes se cili asht qëndrimi i kryetarit të Vatrës, përafërsisht “me doemos duhet të ruhet autoqefalia me të gjitha fuqitë”, përgjigje që mund t’a kishte dhanë edhe Janullatos;

c – asnji deklaratë nga ana e Vatrës në lidhje me vrasjen e terroristit Kaqifas në Bularat të Gjirokastrës në tetorin e vitit 2018;

ç – me urdhën të tij, gazeta “Dielli” ka botue nji shpifje që shkelë edhe kodin ligjor, me titullin abuziv “Njoftim nga Federata Panshqiptare Vatra”, sikur t’ishte ai njoftim i dalë nga nji kuvend i Vatrës.

d – me 9 dhetor 2018, organizata “Rrënjët Shqiptare” thirri nji protestë para nji lokali grek në Brooklyn, ku po zhvillohej nji aktivitet përkujtimor për terroristin Kaqifas, Vatra nuk e mbështeti as nuk mori pjesë zyrtarisht;

dh – në shkurtin e këtij viti, 2019, u zhvillue në Florida Kuvendi i dyvjeçar i Federatës Panepirotike të Amerikës, ku u fol kundër Shqipnisë dhe u ba thirrje Shteteve të Bashkueme të bajnë presion, me akuza se atje po vriten minoritarët. Zani i Vatrës nuk u ndëgjue;

e – Elena Kocaqi promovoi librin “Lufta e Trojës, Luftë Pellazgo Ilire” në Vatër, por aty nuk ishte z. Mishto, për të pritë këtë historiane me librin e saj të nji randësie të dorës së parë për historinë e kombit tonë; ajo nuk ishte e ftueme, por promovimi i librit në Vatër ka qenë nisma e saj, prandej Vatra ka vetëm meritën se nuk e ka refuzue.

III

Asht me interes të dihen disa përpjekje të mijat për të mos mbërrijtë deri këtu, të cilat kanë shkue kot. 

1 – Ditën mbas kuvendit, me kërkesë të z. Mishto, jemi takue dhe ai ka kërkue përkrajen time. I kam thanë se ishte e nevojshme që ai të dilte me nji deklaratë për vatranët, ku të distancohej nga agresiviteti dhe parregullsitë që ishin shfaqë në kuvend, dhe kështu do të më hapej rruga me u ba thirrje të gjithë vatranëvet që t’a përkrahin në ushtrimin e detyrës së kryetarit deri në zgjedhjet e ardhshme. I fola me sinqeritet dhe me bindje se ajo mënyrë ishte e dobishme për të mirën e tij dhe të Vatrës, që t’a drejtonte ate me sukses. Ai m’u përgjegj se nji gja të tillë nuk mund ta bante, sepse kështu do të pohonte vetë se nuk ishte legjitim. Ia kujtova se kuvendi ishte zhvillue publikisht, para vatranëve dhe para gazetarëvet me mikrofona dhe me kamera të hapuna. Megjithate ai vazhdoi në mënyrën e vet që e kam përshkrue ma nalt. Në atë takim i kam dhanë të shkrueme në nji copë letër, në mungesë të dorëzimit formal të detyrës, listën e punëve të Vatrës të nisuna ose të projektueme, me porosinë që të realizoheshin. Ai premtoi se do t’u kushtonte kujdes.

2 – Dy javë mbas kuvendit, para mbledhjes së Këshillit Drejtues të datës 24 qershor, i dërgova nji e-mail atij dhe antarëve të Këshillit, me porosinë që të respektohej Kanunorja dhe parregullsitë të këtheheshin në legjitimitetin e Vatrës.

3 –  Ma vonë u pa se nuk ishte ndreqë asnji nga aktet e deriatëhershme antikushtetuese, por përkundrazi, ishte shtue edhe tjera shkelje (shih Veprimet e Mishtos… faqe 3, pika 3). Me qellim që z. Mishto të vetëdijsohej për seriozitetin e veprimeve të tij, i shkrova nji tjetër e-mail me kopje antarëve të KD, ku ia kujtova se asnjiherë ma parë nuk kishte ardhë kush në krye të Vatrës me agresivitet dhe parregullsi si ai. Edhe kjo përpjekje shkoi pa efekt.

4 – Në mbledhjen e Këshillit Drejtues të datës 3 mars 2018, ku kërkohej dorëheqja e tij, z. Mishto premtoi se, mbrenda nji jave ose 10 ditësh, do të ulej me bisedue me palën që kishte kritika të vazhdueshme qyshë prej kuvendit, për shkeljet flagrante të Kanunores. Unë i premtova kontributin tim për të lehtësue dhe gjetë menyrën e zbutjes së përçamjes që po rritej vazhdimisht. Mbas nji jave, i telefonova për t’ia kujtue premtimin, por ai tha se nuk do të bisedonte me njerëz që i japin ultimatume.

5 –  Tentativa ime e fundit me 3 nandor 2018. Nji përmbledhje të pasqyrës së masipërme ia kam përcjellë (dhe këtu po citoj):

 “…. zotit Lulzim Basha, sepse mendoj se do të jetë me interes për ate si kryetar i Partisë Demokratike, që të jetë i informuem në mënyrë sa ma të përpiktë, jo vetëm për vlersimin që ai mund të ketë për Vatrën dhe për mbarëvajtjen e saj, por sidomos për faktin se kjo gjendje ka ardhë me përshtypjen që ka krijue z. Mishto, se ai ka pasë dhe ka përkrahjen e zotit Basha ……” dhe “…….me gjetë ndimë për zgjidhjen e mundëshme të problemit; në mendimin tim, tashma, kanë mbetë vetëm dy zgjidhje.

E para dhe ma e mira do t’ishte dorëheqja e zotit Mishto për arsye përsonale, familjare ose angazhimesh tjera, simbas preferences së tij, por jo dorëheqje polemike. 

E dyta zgjidhje do të mbetej kërkesa publike që ai të largohet nga Vatra, për shkeljet e Kanunores dhe për veprimet e Mishtos që damtuen dhe vazhdojnë të damtojnë Vatrën…..”

Basha heshti, edhe kjo pëpjekje shkoi pa dobi.

IV

1 –  Përçamja e thellë në Vatër asht nji nga pasojat e veprimeve të Mishtos në kundërshtim me Kanunoren dhe me traditën e Vatrës. Në nji anë, anëtarët që kanë shprehë mospajtim të vazhdueshëm për ato veprime, qyshë prej Kuvendit 2017 dhe, në anën tjetër, anëtarët që e kanë përkrahë dhe vazhdojnë ta përkrahin. Ndoshta këta të fundit i kanë premtue përkrahjen me qëllimin e mirë në fillim, që ai të kryente si duhet detyrat e kryetarit deri në Kuvendin e ardhshëm zgjedhor. Por përkrahja, edhe pse e premtueme Mishtos ose “miqvet” nga Tirana, e ka nji kufi, kur veprimet dalin jashtë Kanunores dhe rrugës parimore të caktueme nga themeluesat dhe të mbajtun nga vatranët me përkushtim e sakrifica për 105 vjet, që do të thotë deri në Kuvendin 2017;

2 –  ramja e numrit të antarëvet si rrjedhim i dobsimit të entuzjamit të antarëve dhe të degëve të krijueme gjatë vitesh me kujdes e përkushtim;

3 – diskreditimi i disa vatranëve të cilët, sado me qellim të mirë, i kanë dhanë përkrahje kryetarit që ka shkelë Kanunoren dhe frymën e kombëtare të Vatrës, në disa raste ka vuejtë edhe miqësia përsonale;

4 –  diskreditimi i gazetës 108 vjeçare “Dielli”  (kjo ishte mosha e saj në vitin 2017),  me botim shkrimesh që nuk duhej të kishin vend në faqet e saj dhe me refuzim e tjerash të nevojshme për t’u botue.

V

Tue konsiderue faktet e masipërme, dalin disa përfundime, mbi të cilat duhet të mbështetet vemendja e vatranëve në këtë kohë krize.

1 –  Kuptohet shqetsimi i thellë i vatranëvet që formuen Komisionin 5 tetor 2019, me detyrë për të mbledhë Kuvendin e jashtëzakonshëm me 25 prill 2020.

2 –  Gjithicili nga faktet e masipërme e diskrediton zotin Dritan Mishto si kryetar, por janë dy fakte që e diskreditojnë edhe si antar të thjeshtë i Vatrës:

a –  sjellja skandaloze e datës 28 dhetor 2017 me veteranin Zef Perndocaj në zyren  e Vatrësë, akt i dënueshëm nga nenet disiplinore me përjashtim;

b –  paralizimi i zanit zyrtar të Vatrës në përgjigje kundër sulmeve antishqiptare të ekstremizmit grek, akt i dënueshëm me përjashtim nga nenet parimore të Kanunores.

3 –  Detyra e sotme e vatranëvet asht t’a nxjerrin Vatrën nga kriza, detyrë kjo e vështirë e delikate, por asht e kjartë dhe e domosdoshme për jetën e matejshme të saj.

VI

Porosi përmbyllëse: Vatra asht nji institucion historik që i përket kombit, jo vetëm shqiptarëve të Amerikës. Prandej vatranëvet në përpjekje “….për të këthye Vatrën në gjendjen normale të legjimitetit institucional” duhet t’u vijë mbështetje morale edhe nga tjerë shqiptarë, që me të vërtetë e duen Vatrën pa interesa vetjake, partiake a çfarëdo interesi tjetër qoftë, përveç atij të Vatrës që asht interes kombëtar.

Vatranët që i shërbejnë Vatrës në detyra të ndryshme, prej anëtarit të thjeshtë e deri te kryetari, janë vetëm shërbëtorë të saj dhe ruejtës e bartës të amanetit të paraardhësave, për aq sa dinë e sa munden. Ata shqiptarë që i afrohen kësaj organizate me vetëdijen e këtij parimi, do të jenë shtylla e saj morale e praktike që ia siguron jetëgjatësinë për brezat që do të vijnë. Kështu ka qenë në të kaluemen, kështu duhet të jetë edhe në të ardhmen. Çdokush që vjen me qellime tjera, duhet mbajtë larg saj!

************

*Vatranët, të shtymë nga shqetsimi në rritje për fatin e Vatrës, u mblohën me 5 tetor 2019 në New York dhe shqyrtuen, me kujdes, gjendjen e krijueme në këtë organizatë kombëtare qyshë prej Kuvendit të 10 qershorit 2017. Përveç shkeljeve të parimeve dhe të rregulave të Kanunores, u trajtue edhe fakti se Kuvendit dhe të gjitha strukturave të saj u ka kalue afati, simbas Kanunores qyshë prej qershorit 2018 dhe, simbas shtesavet (Amendments) të aprovueme në Kuvendet e maparshme, qyshë prej qershorit 2019.

Mbas analizash shkoqitëse të faktevet që njifen e përfliten tashma, jo vetëm në Vatër por edhe në opinionin e gjanë shqiptar, u pa e domosdoshme mbledhja në nji kuved të përgatitun me kujdes, ku do të bahet zgjedhja e organeve të reja në bazë të Kanunores. Mbasi u përcaktuen pikat e programit të punës për të këthye

Vatrën në gjendjen normale të legjimitetit institucional, mbledhja zgjodhi nji Komisionin të përbamë prej shtatë vetësh, të gjithë me kredenciale të padiskutueshme si vatranë idealista, pa ambicje a interesa tjera përveç të mirës së Vatrës:  Sergio Bitici, Ahmet Xhafo, Ahmet Hoti, dr. Nexhat Kalici, Kris Kirka, dr. Elton Mara dhe Armin Zotaj.

(Nga deklarata e 23 nandorit 2019, lëshue prej Komisionit Vatra 5 tetor 2019).

Njëra prej gazetave më të mëdha të Gjermanisë, Suddeutsche Zeiting, e cila botohet në Munich të Bavarisë, njoftoi lajmin për vdekjen e ish-gazetarit dhe analistit të njohur shqiptaro-amerikan, Luigj (Louis) Zanga — Nderi i Kombit — më 22 Nëntor, 2019.  Luigj Zangën, unë e kisha koleg dhe bashkpuntor, mik dhe shok të dashur, ashtu si shumë të tjerë, gjatë dekadave, me të cilët, për pothuaj një gjysëm shekulli kisha fatin të kem bërë udhë shpesh të vështira, por edhe ditë të mira me ta, gjatë kësaj historie rrugëtimi në mërgim.   Si i tillë, humbjen e Luigj Zangës e ndjejë prekëshëm, ashtu si edhe kolegë të tjerë që e kishin njohur gjatë viteve.

Disa vite më parë, me rastin e dekorimit për arritjet e tij njerëzore dhe profesionale të Luigj Zangës, me titullin “Nderi i Kombit” ish-Presidenti i Republikës së Shqipërisë, Z. Bujar Nishani në vitin 2015, tha se Luigj Zanga, “Na bën të gjithëve të ndihemi krenarë të jemi bashkatdhetarë të tij”.  Në një artikull që kisha shkruar për ish-kolegun dhe mikun tim, Luigj Zanga, (“Profili i një analisti të shquar shqiptaro-amerikan”), kisha shënuar se gjatë jetës dhe karrierës, njeriu takon ose për fat të mirë ndodh që punon me njerëz, të cilët me sjelljet  dhe cilësitë e tyre njerëzore dhe me aftësitë e tyre profesionale, lënë në ne mbresa të përjetshme dhe të paharrueshme.  Unë kam pas fatin dhe rastet e mira që të kem njohur dhe punuar me disa prej gazetarëve dhe analistëve më të shquar shqiptarë – ndoshta të gjitha kohërave — jo vetëm në mërgim, por edhe më gjerë.  Prej tyre kam mësuar vlera njerëzore, shoqërore dhe profesionale që ata posedonin, mbi të gjitha, ata ishin shembull i ushtrimit të profesionit të gazetarisë dhe të publicistikës. Njëri prej këtyre analistëve, të cilin kam pas fatin jo vetëm ta njihja gjatë pothuaj disa dekadave të fundit, por edhe të punoja me të në Zërin e Amerikës, në fillim të 1970-ave.  Ai ishte Louis (Luigj) Zanga, për të cilin morëm lajmin e hidhur se 10-ditë më parë ndërroi jetë në Munich të Gjermanisë.  Një profesionist tepër modest, njëri prej me të shquarve politologë, komentatorë dhe analistë i problemeve shqiptare, për pothuaj gjysëm shekulli në SHBA dhe në Europë, fillimisht siç thashë kam punuar me të në VOA-n shqip në Washington, ndonëse pjesën më të madhe të veprimtarisë së tij gjatë Luftës së Ftohtë, Zanga e ka zhvilluar pranë Institutit të Kërkimeve të Radios Europa e Lirë, në Munih të Gjermanisë.

Radio Europa e Lirë nuk kishte radio transmetime në gjuhën shqipe gjatë Luftës së Ftohtë, por Louis Zanga mbushte një boshllëk informacioni që ekzistonte në atë kohë në median perëndimore mbi gjendjen në Shqipërinë komuniste dhe në trojet shqiptare, përfshirë edhe gjendjen e vështirë të shqiptarëve të Kosovës që sa vinte e keqësohej gjatë dekadave të fundit të shekullit të kaluar.   Analizat dhe komentet Zanga i shkruante në anglisht ndërkohë që ato përktheheshin dhe përdoreshin edhe për radio-transmetim, por qëllimi kryesor ishte që me anë të tyre të njoftohej bota anglisht-folëse dhe më gjerë se çfarë po ndodhte me fatin e shqiptarëve në Ballkan gjatë sundimit komunist, një periudhe kur të drejtat e njeriut të shqiptarëve shkeleshin më keq se kudo tjetër në botë.

Lou Zanga, me raportet dhe analizat e tija, ishte si një dritare e vogël informacioni, sidomos për botën amerikane dhe europiane, mbi ngjarjet në Shqipërinë e mbyllur dhe të vet-izoluar komuniste.  Analizat e tija përhapeshin dhe ishin si të thuash lexim i detyrueshëm për të gjithë ata që, në atë kohë, merreshin ose që ishin përgjegjës për çështjet shqiptare–jo vetëm ekspertët në qarqet më të larta të qeverisë amerikane në Washington, por edhe në universitetet dhe qendrat e ndryshme akademike të Amerikës që merreshin me studimin e çështjeve të Europës Lindore komuniste, gjatë Luftës së Ftohtë.  Luigj Zanga i përgatiste analizat e tij, bazuar në monitorimin e burimeve të brendshme të lajmeve dhe në informacionin dhe në materialet që mbledhnin agjencitë perëndimore të lajmeve por edhe nga përkthimet e Shërbimit Informativ të Transmetimeve të Huaja (FBIS).

Louis Zanga ishte pjesë e një strukture administrative të Radios Europa e Lirë, përgjegjëse për Shqipërinë, Kosovën dhe Maqedoninë, ndërkohë që mbulonte edhe subjekte të çështjeve ballkanike.   Zanga kishte filluar të punonte si analist kërkimesh të çështjeve shqiptare në Radion Europa e Lirë në vitin 1961 dhe më vonë ka qenë gjithashtu përgjegjës për mirëmbajtjen e arkivave për Shqipërinë, Kosovën dhe Maqedoninë. Raportet dhe analizat e Luigj Zangës gëzonin një reputacion të lartë gazetaresk dhe akademik, për nga niveli i lartë informativ dhe i paanshëm i artikujve dhe analizave të tija, e që dalloheshin për nga   përpikmëria profetike e tyre, mbështetur në njohjen e thellë që ai kishte mbi Shqipërinë dhe rajonin.

Parashikime të sakta nga një analist i regjur mirë në çështjet shqiptare dhe të Ballkanit, kur njeriu u hedh një shikim pas, ngjarjeve të dekadës së 80-ve dhe më vonë.   Ashtu siç parashikonte Zanga në anlaizat e tija, Shqipëria qe vendi i fundit komunist që hoqi dorë nga qëndrimet e saja staliniste, jo për bindje se duhej të bëheshin ndryshime të sistemit, por vetëm e vetëm se pse komunizmi u shemb në pjesën tjetër të Europës dhe nuk mund të mbijetonte sistemi komunist në Shqipëri, i izoluar nga pjesa tjetër e Evropës.  Gjithashtu në Kosovë, ashtu siç komentonte analisti Zanga, problemi i shqiptarëve atje, jo vetëm që nuk u përmirësua por erdhi duke u keqësuar gjithnjë e më shumë.

Dekorimi i Luigj Zangës me çmimin e lartë të Atdheut, Nderi i Kombit, dëshmon nderimin jo vetëm të Presidencës, por të gjithë atyre që e kanë njohur Luigj Zangën.  Analistët shqiptaro-amerikanë në qeverinë amerikane dhe në botën akademike në SHBA në atë kohë, mund të numëroheshin me gishtat e një dore dhe Louis Zanga zë një vend të merituar ndër më të dalluarit, për analizat dhe komentet e tij mbi çështjet shqiptare dhe ballkanike.  Për arritjet jetësore dhe për punën e tij të gjatë në këtë fushë, Presidenti i Shqipërisë, Bujar Nishani me plot të drejtë i akordoi Luigj Zangës dekoratën “Nderi i Kombit” me këtë motivacion:

“Në vlerësim të veprimtarisë së vyer dhe kontributit të tij të çmuar atdhetar prej gati gjysmë-shekulli në shërbim të përhapjes dhe konsolidimit të vlerave të lirisë dhe demokracisë anembanë botës, veçanërisht në luftën e paepur dhe pa kompromis kundër diktaturës komuniste në Shqipëri”.

Luigj (Louis) Zanga në krah të majtë të Presidentit Nishani me rastin e dekorimit të tij me titullin e lartë, “Nderi i Kombit” nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë, Shtator, 2015

Në fjalimin e tij me këtë rast, Presidenti Nishani, pasi përmendi shërbimin ushtarak të  Luigj Zangës në luftën e Koresë, me tu këthyer në në Shtetet e Bashkuara, presidenti shqiptar theksoi se ai, “zgjodhi një armë tjetër për të vazhduar përpjekjet në luftën e tij për liri e demokraci – ai mori penën në dorë – arma e preferuar e intelektualit dhe filloi të punonte për Zërin e Amerikës, në atë medium të dashur dhe shpresëdhënës për të gjithë shqiptarët, ç’prej viteve të 1950-ve të shekullit të kaluar”, ka thënë me atë rast Presidenti Nishani.

Media të tilla, si Zëri i Amerikës, BBC-ja, Radio Vatikani dhe Radio Europa e Lirë dhe individët që kanë punuar aty, ka thënë ish Presidenti Nishani, “Kanë pasur një ndikim më të madh se kushdo dhe çdo gjë tjetër në mbajtjen gjallë të vlerave më të dalluara kombëtare, në rivendosjen e demokracisë, të fjalës së lirë dhe të lirisë së shtypit”.  Duke i dorëzuar dekoratën, “Nderi i Kombit”, udhëheqësi shqiptar u shpreh se Louis Zanga nuk harroi kurrë se nga vinte dhe kush ishte –“Një shqiptar i vërtetë, zemra e të cilit rrah me emocion çdoherë që përmendet Shqipëria”, dhe theksoi se z. Zanga “na bën të gjithëve të ndihemi krenarë të jemi bashkatdhetarë të tij”.

Me përpjekjet dhe me përkushtimin e tij personal Luigj (Louis) Zanga e pati fatin të jetonte dhe të ishte (ndryshe nga shumë bashkveprimtarë të kohës së tij), dëshmitar i fitores mbi diktaturën komuniste, në rrugën e gjatë dhe të vështirë të konsolidimit të lirisë dhe të demokracisë së vërtetë në Shqipëri dhe në Kosovë – realizimit të këtyre objektivave madhore — të cilave ai me mend, me penë dhe me profesionalizëm të lartë, ua kushtoi gjithë jetën e tij.

Familjes së ngushtë të Luigj Zangës në Gjermani dhe të tjerëve në Shtetet e Bashkuara dhe kudo tjetër qofshin – në këtë rast pikëllimi e hidhërimi – u paraqes atyre dhe mbarë farefisit ngushëllimet e mia, me ndjenjat më të thella miqësore për humbjen e njeriut të tyre të dashur dhe kolegut dhe mikut tonë të shtrenjt.

Frank Shkreli

Ish-Presidenti i Shteteve të Bashkuara të Amerikës, Ronald Reagan në kryeqendrën e Zërit të Amerikës në Washington me një fjalim drejtuar botës në mbi 60-gjuhë të ndryshme, 1984

1.Thuhet se në kohën e sundimit të Ban Kulinit, gjegjësisht të Shizmës dhe Inkuizicionit kishtarë (fetarë) ose pseudokulturorë në mesjetë, në Bosnjen e asokohëshme ishte e përhapur edhe sekta ose organizata asketike, transubtancialiste ose përverse dhe mitologjike e “bogomilëve” serbian të cilët predikonin idenë infantile dhe patologjike sipas të së cilës Zoti (Hyji) i ka pasur dy djem: Djalin e madh, Satanin ose Satanellin dhe djalin e vogël-Jezu Krishtin, të cilët gjithënjë sipas “bogomilëve” serbian, e kanë vrarë dhe luftuar njëri tjetrin. Duke e nënkuptuar këtu luftën ose konfliktin e vazhdueshëm në mes Djallit (Satanit) dhe Jezu Krishtit, gjegjësisht, në mes të së mirës dhe të së keqës.

2. Në kohën e “profetit Rugova” ose “Shën Gjon Pagëzuesit” të “bërjes së shtetit” me lutje, dua, tespih, urata, sehire ose hajmelia të ndryshme shamanike, nomade, beduine ose misticisto-agnosticiste dhe “apostujve të parë” të LDK-s, atëbotë ndër shtresat ose kategoritë më të prapambetura (primitive) fetare, politike, partiake dhe të tjera të popullit ose shoqërisë kosovare, përhapej dhe propagandohej ideja reaksionare, antishkencore, paradoksale dhe anakronike sipas të së cilës: “falë profecisë gandiste ose pacifiste të Ibrahim Rugovës dhe LDK-s, liria (çlirimi), shteti dhe pavarësia e Kosovës, do zbrisnin ose pikonin nga qielli i natës së gjatë të robërisë dhe tiranisë serbe, ku kishin “banuar” ose dimëruar për aq shumë kohë!”
Kush nuk i zbatonte ose respektonte “platformen” ose “formulat profetike” të Ibrahim Rugovës dhe LDK-s, nga ana e “kishès ose xhamisè politike” tè Rugovès dhe LDK-s, si dhe xhemati ose famullisè sè tyre primitive, paranormale, parapolitike, patriarkale ose politiko-klerikaliste-nda tyre shpallej dhe miratohej shizma (skizmatizimi), mallkimi, inkuizicioni ose pushkatimet e njohura morale, intelektuale, profesionale, shpirtërore, familjare, farefisnore etj. Përmes “QIK-ut” të Ibrahim Rugovës dhe LDK-s dhe UDB-s së Millosheviçit, Rankoviçit dhe Serbisë, shpallëshin “poternicat” ose “listat e zeza” ndaj kundërshtarëve të Ibrahim Rugovës dhe LDK-s ose “shtetit” dhe pushtetit(regjimit) të tyre paralel me SPS-in e Millosheviçit.

3. Në ketë kontekst të suspektshëm dhe dubiozë, Rugova (LDK) sè bashku me xhematin ose famullinè e tyre paranormale ose parapolitike, nuk çlirohëshin (lirohëshin), shkurorëzohëshin dhe nuk pavarësohëshin kurrë nga frika, paranoja ose paragjykimet e ndryshme infantile dhe patologjike ndaj kundërshtarëve të tyre politik etj. Gjegjësisht, nga frika ose “logjika” dhe “filozofia” e robërve dhe skllëvërve të
përhershëm të Serbisë. Sidomos nga çështjet objektive dhe subjektive tè frikès latente ose permanente ndaj “fuqisè ushtarake dhe policore” tè Serbise.

4. Në të kundërten, Ibrahim Rugova dhe të të ashtuquajturit liderët ose politikanët e ndryshëm ditorë ose periodikë ne Kosovë, asokohe e kishin një përceptim dhe konceptim publik dhe politiik tepër të verbër, të vrazhë, rixhid, borgjez, reaksionar, paradoksal dhe anakronik, kur i shihnin dhe kundronin njeriun, popullin (kombin), shtetin, pushtetin, politikën, diplomacinë dhe vlerat tjera, si një fakt ose realitet natyrorë ose ordinar. Gjegjësisht, si diçka të palevizshme (statike), natyrore ose ordinare. Kjo për faktin se” edukata, kultura dhe emancipimi” së bashku me “artin e njohur politik ose diplomatik” tè Rugovès dhe LDK-s, si dhe vlerat e njohura hyjnore ose universale të jetës së njeriut, i bindeshin dhe nënshtroheshin të njëjtit ligj: ligjit të shndërrimit, nënshtrimit, konvertimit, mohimit, tjetërsimit etj. Mbase, ligjit të konfirmimit me vetvetën si dhe me gjithëçka tjetër brenda dhe jashtë saj. Në këtë rast, çdo gjë ose gjithëçka, sikur i zhvatëj dhe nënshtrohej diktatit, tutelës ose monopolit të njohur social, ekonomik, politik, ushtarak (luftarak), industrial dhe propagandistik të ‘politokracisë’ dhe klerit të lartë” tè kishave ose manastireve serbe dhe xhamive ose kishave shqiptare ose kosovare. Mark Sopi, do i thoshte dikur programit serb tè “Deutsche Wlles”: “Allbanska katoliçka crkva na Kosovu, ima odliçne i srdaçne odnose sa sestriçnkm srbijanskom pravosllavnom crkvom, i dobre odnose sa albanskom muslimanskon tajednicim”! ( “Kisha katolike shqiptare nè Kosovè, sipas Imzot Mark Sopit dhe bashkmendimtarève tè tij, ka marèdhènie tè shkèlqyera dhe tè pèrzemèrta me kishèn simotèr pravosllave serbe dge marèdhènie tè mira me bashkèsinè muslimane shqiptare”!) . Duke i bërë të pamundura ose inekzistente skemat ose formulat dialektive dhe evolutivo-empirike të dialogut, korrespondencës ose komunikimit real dhe të barabartë në mes elites kosovare dhe “pushtetit” ose “borgjezisë sè lartè politike” tè Rugovès (LDK-s) dhe SPS-it tè Millosheviçit. Në ketë prizëm, ngritja, hartimi ose formulimi i një teorie evolutive dhe dialektike të edukatës dhe kulturës së lartë shtetrore, nacionale ose politike të pandarë ose të pashkëputur prej jetës shpirtërore ose materiale, si dhe nevojave ose kërkesave të njohura njerëzore ose qytetare, të dukej i pamundur, absurd ose abstrakt. Në këtë rafsh, filloi edhe skizmatizimi (shizma), inkuizicioni dhe demonizimi (satanizimi) i luftëtarëve dhe udhëheqësve të lartë të UÇK-s nga ana e Rugovës (LDK-s) dhe Serbisë përmes “Draftit” të Christopher Hillit si dhe shumë “draftëve” pamfletëve dhe komplotëve tjera ndaj UÇK-s.

4. Motivi, vullneti dhe guximi për të jetuar i lirë, i pavarur, sovran, integral dhe autonom në një botë të sunduar ose dominuar nga “dishepujt” ose “apostujtë” e ndryshëm të ‘mbretërisë së të keqës’, sipas Arthur Schopenahauerit, janë faktorët, indikatorët ose prediakatorët kryesorë që e mbushin, plotësojnë dhe dominojnë jetën e njerëzve të ditur, të guximshëm dhe liberatorë. Përderisa, frika, dyshimi dhe pesimizmi i përgjithshëm total ose absolut, si pezhorative ose një “alternativë solomonike” -ndaj nënshtrimit dhe robërisë së stisur ose kamufluar si liri, patjetër çojnë në konkluzionin ose përfundimin e njohur sipas të të cilit: “të lirët, të diturit, të mençurit, të urtët, të pavarurit ose njerëzit sovran, patriot dhe ekselent, e kanë idealin e jetës, çlirimit (lirisè) dhe përparimit të gjithëmbarëshem individual dhe kolektivë, ndërsa, të paditurit, të robëruarit, horrat dhe maskarënjtë e ndryshëm, e kanë “motivin” dhe”idealin” e vdekjes, nënshtrimit (skllavërimit) dhe shkatërrmit. (Realiteti kosovar sipas “modelit” rugovian ose hamletiano-makiavelist.)

5. U mor vesh se me kalimin e vitëve ose me “ndërrimin e epokave”, njerëzit ose politikanët e ndryshëm ditorë ose periodikë, i tradhtojnë idhujt, miqtë, aleatët, liderët, partitë politike, idealet, ideologjitë politike ose ushtarake, konceptët e tyre, idealet ose vizionet e ndryshme shtetrore, nacionale, politike, diplomatike dhe të tjera, më një “epokë tjetër” më të re ose më aktuale, ashtu siç e tradhton një burrë gruan e tij për një grua tjetër më të bukur dhe më të re ose anasjelltas. Sidomos në Kosovë, ku liderët e ndryshëm institucional ose funksional, shpeshherë janë të detyruar t´i ndryshojnë përditë fjalët, bindjet, mendimet, premtimet, konceptët, ideologjitë, idealet ose vizionet e tyre si shtetrore, nacionale, politike, ushtarake (luftarake), historike, patriotike dhe të tjera si ushtaret corapet ose laviret breket si Ramush Haradinaj, Hashim Thaçi, Fatmir Limaj etj., qè u detyruan t’i lepijnè ata ose ato qè i kishin pshurrur ose pshtyrè dikur. Pse kjo? Sepse, çdo politikan ose diplomat, sipas H. Bergsonit, mendon ose reagon ndaj një politikani ose diplomati tjetër në kuptimin e asaj se liri, drejtëësi dhe barazi absolute nuk ka, por vetëm liri, drejtësi dhe barazi relative ose selektive. Kjo për faktin se i forti (i fuqishmi) i pushtetshmi, i pasuri dhe i stisuri ose sajuari, në shtetët ose “shoqëritë e larta” postkomuniste, neoliberaliste ose anarkoliberaliste si Kosova, gjithëmonë kanë të drejtë. Edhe “politikanet” ose “diplomatët” e poshtër, nebuloz, skizofren, mizantrop, filister, paranoid, demagog dhe hipokrit.

6. Në dukje te parë, kjo është pra filozofia e mbjelljes së optimizmit të antropomorforizuar në iluzion ose hedonizem, ku qielli me yje, është lebroz.
Kjo sidomos atëherë kur natyra ‘tretët’ ose shkrihet në mendjen dhe shpirtin e njeriut, objekti në subjekt dhe kështu me radhë…Kur natyra identifikohet me ‘procesin praktik dhe teorik të dëshirave, orekseve dhe kërkesave të përbashkëta, të kënaqësive dhe dhembjeve’ të ndryshme objektive dhe subjektive etj.
Në këtë ‘ritual’ ose ‘celebrimë të përbashkët’ të mendjes (koshiencës), shpirtit dhe nytyrës, është logjika ose koshienca e lartë njerëzore ajo që na flet ose udhërrefen vazhdimisht mbi “vullneti për të jetuar” (wille zum leben). Kështu që “fenomenët” e ndryshme natyrore dhe mbinatyrore, interferojnë dhe integrohen në vullnetin për të jetuar, që është thelbi i jetës dhe botës sonë.

7. Për Immanuel Kantin, vullneti për të jetuar, që në krye të herës është i njohur dhe identifikuar në vetëdijen (koshiencën) dhe ndërgjegjen tonë. Gjithashtu besohej (besohet edhe sot) se ligji i shkakësisë që i rregullon fenomenet e ndryshme natyrore dhe mbinatyrore dhe parimi i arsyes që i shpjegon dhe pranon ato, ishin (janë) ligje të përhershme dhe absolute. Respektivisht, “veritates aeternae” (të vërtetat e përjetshme).Për më tepër ndërkaq, vullneti për të jetuar dhe sundur pa meritat ose aftèsitè paraprake shkencore, intelektuale, profesionale, mentale (psikologjike) etj., na vë në gjumë dhe kur jemi zgjuar, dhe na vë në levizje edhe kur jemi të fjetur ose në gjumë. Ndryshe nga kjo, ndarja dhe thellimi i dy sferave të njohura filozofike, sferës racionale, të kufizuar nga parimi i arsyes, dhe asaj iracionale, të pakufizuar nga vullnetit për të jetuar, sunduar ose dominuar, shënon mbizotërimin e qartë të së dytës mbi të parën. Sidomos atëherë kur vullneti bëhet fiksion abstrakt dhe pavetèdije.

            Nëse Emmanuel Macron-i shpresonte të vinte në dukje mangësitë e NATO-s duke shpallur “vdekjen cerebrale”, festa e ditlindjes së Aleancës që hapet sot në Londër do t’i sjellë një zgjim të hidhur. Të frikësuar nga tepria dialektike e kryetarit të Elizeut, të gjithë aleatët, duke filluar nga Gjermania, do të ndjehen të detyruar të festojnë në brigjet e Tamizit gjëndjen tejet të shëndoshë të Paktit Atllantik shtatëdhjetëvjeçar, me rezultatin që të shtyjnë edhe një herë nën qylym pikërisht ato mangësi  që Macron-i donte të nënvizonte. Madje dhe vetë Donald Trump-i, që vazhdon t’a ketë inatin me evropianët,  “sepse i bëjnë t’i paguajnë SHBA çmimin e sigurisë së tyre”, do të ketë vendosur të ulë tonin e të mos përsërisë shfaqjen traumatike të korrikut 2018. Buri dhe valëvitje flamurësh atëherë? Po të jetë ashtu Makroni do të ketë përse të kafshojë buzët për bumerangun diplomatik të shkaktuar nga hopi i tij përpara. Sepse, në të vërtetë NATO-ja, mbas atij prilli të 1949, të shënuar ende nga lufta e Dytë botërore, sot përshkon vërtetë krizën e saj të njimendësisë, e zhytur siç është në një çrregullim të përgjithshëm që nuk kursen marrëdhëniet ndëratllantike dhe kërcënon vetë konceptin e Perëndimit. Mosmarrëveshjet mes Amerikës dhe shumicës së madhe të Shteteve evropiane janë shumfishuar në tre vitet e fundit, mbas ardhjes së Trump-it në Shtëpinë e Bardhë: mbrojtja e mjedisit, taksat e rregullat tregtare, çarmatimi bërthamor, Lindja e Mesme dhe Irani, rrugëdaljet nga Brexit, shumanshmëria janë vetëm shëmbujt më të spikatur.

Në Washington presidenza Trump ka sjellë përmbi mburojat ideologjinë e America First, pak të pajtueshme me një aleancë të madhe që duhet të jetë ndërmjet të barabartësh, së paku në teori. N’Evropë pasojat, ende të gjalla, të krizës ekonomike të 2008 – 2009, rëniet e një globalizimi të paqeverisur që në Vendet e zhvilluara ka ndihmuar perëndimin e shtresave mesatare dhe paqëndrueshmëria politike e shkaktuar nga populizmat dhe sovranizmat, kanë hapur një fazë “kalese” që nuk dihet se ku do të çojë. Nuk mjafton. Kjo Evropë e zbehtë, megjithë NATO-n, në botën e re ndjehet e pasigurtë. Ndruhet se mbetet e zgërlaqur nga shemëria teknologjike e tregtare ndërmjet SHBA e Kinës, i trëmbet fuqisë ushtarake të Rusisë, sheh një ngjajshmëri synimesh mes Trump-it dhe Putin-it, të dëshiruar të dy që të kenë të bëjnë me Shtete të veçanta evrpoiane të palidhur ndërmjet tyre, e kështu projekton një mbrojtje evropiane së cilës herë herë i mungon realizmi, por ngutshmëria e së cilës bën ballë së paku në pjesën perëndimore të Bashkimit. Metodave të pazakonta dhe bejlegëve të Trump-it bregu evropian i përgjigjet me frikëra dhe pështjellime.

Pikërisht për këtë hapi i parë për t’i dhënë një hov të ri NATO-s, përtej datëlindjeve dhe humoreve të Trump-it dhe Macron-it, kalon nga një vetëdijesim sqarues në secilin nga dy brigjet e Atllantikut. Mbrojtja evropiane është e nevojshme, meriton financime të jashtzakonshme dhe duhet të synojë në bashkëpunime të përforcuara ndërmjet atyre që janë të interesuar. Por nuk mund të zëvendësojë në t’ardhmen e parashikueshme çadrën bërthamore të SHBA. Bëhet fjalë, më mirë për të krijuar një “shtyllë evropiane” në NATO, t’aftë të veprojë në mënyrë autonome, kur të jetë e nevojshme. Paralelisht evropianët duhet të shtojnë harxhimet për NATO-n në tërësinë e saj (Italia është në një vendosje të keqe me 1,2 % të PPI përballë 2 % të premtuar nga të gjithë brënda 2024, por Trump-i  parapëlqen të përballet me Gjermaninë, pak më e zonja se ne). N’anën tjetër Amerika  duhet të njohë , sepse dhe ajo ka një çmim, se nga Evropa i vjen një thellësi strategjike, të cilën nuk mund të mos e pranojë nëse dëshëron të vazhdojë të jetë një fuqi e madhe. NATO bën mirë të zgjedhë një vijë përballimi të Kinës dhe dëshirave të saj gjeopolitike, por kjo vijë duhet të jetë e pranueshme për të gjithë Aleancën, pa diktat. Është e përshtatëshme, si shtesë në përparimet në temën e sigurisë kibernetike, të lajmërohet se hapësira do të jetë terren përballimesh. Por nuk është e pranueshme (dhe këtu Macron-i ka përsosmërisht arsye) që SHBA të tërheqin ushtrinë e tyre nga kufiri turko – sirian e që Turqia të fillojë një mësymje kundër – kurde në Siri pa u lajmëruar e këshilluar aleatët e tjerë atllantikë në kohë.

Pikërisht këtu, me Turqinë që kërkon miratimin e NATO-s për veprimet e saj në Siri, e që në teori nesër mund të vetëquhet e sulmuar nga Damasku, mbin nga ortodoksia e përgjithëshme më i mprehti i problemeve që rrezikojnë t’ardhmen e Aleancës: kriza e pashprehur e besimit mbi zbatimin e nenit 5 të Paktit Atllantik, që parashikon një kundërveprim t’armatosur të të gjithëve nëse një aleat i vetëm sulmohet. Në 1939 NATO nuk ishte, por demokracitë perëndimore vendosën “të vdisnin për Gdanskun”. Sot është neni 5 të cilin edhe Trump-i e ka ripohuar mbas ndonjë luhatjeje. Por a do të jemi gati, Amerika do të jetë me të vërtetë gati të vdesë për Talinin, Vilniusin, Rigën apo Varshavën, duke shpërthyer një luftë të përgjithëshme kundër Rusisë (për të qëndruar në tekstin në të cilin ushtrohet NATO-ja)? Parlamentet e tanishme, opinionet publike, qeveritë perëndimore a do të ndiqnin tashmë të largëtin shëmbull të Gdanskut?

Nuk është e rastit që Vende si Polonia kanë dashur dhe arritur të kenë praninë e forcave të NATO-s në territorin e tyre: në rastin e një sulmi rus SHBA do të ishin të detyruara të mbronin djemtë e vet që, me praninë e tyre, krijojnë një efekt frikësues. Askush nuk do t’a pranojë, por ngulmimet polake tregojnë se sot vendimtari neni 5 nuk është shumë i besueshëm.

Helmi që minon NATO-n është i gjithi këtu: është dyshimi. Por dyshimi mund të mundojë edhe një agresor të mundshëm e t’i këshillojë maturi. Për këtë arsye Aleanca e pandehur në “vdekje cerebrale” duhet të përmirësohet, por mbetet e domosdoshme. Për amerikanët dhe për ne evropianët, në pritje të “shtyllës” sonë.

“Corriere della Sera”, 2 dhjetor 2019        E përktheu Eugjen Merlika