Lufta greko-tyrke e kishte bâmë Janinën nji qytet në zâ edhe për Krutanët qi deri atëherë s’e kishin kapërcye cakun e Vlonës në Jugë. Deri kah perëndimi i shekullit të kaluem edhe Kruja ishte nji qytet “mystesná”, i përjashtuem nga përligjimet e Shtetit, si gjithë malet tjera të Veriut, e administrativisht i lidhun drejt me Shkodrën. Me këtê e me viset verijake deri në Prizren e Gjakovë i kishte edhe punët tregtare. Stambolli mbandej e pat shkëputun prej Shkodret e e pat lidhun me sanxhakun e Durrsit tue shtrimë edhe këtu dalë nga dalë, por me gjithë këtê jo krejt pa gjak, detyrimet qi kishin krahinat e arbnit. Kështu qi edhe Kruja, pra, kishte fillue me i dhanë Mbretit ushtarë e me këtë detyrim me kapërcye treva mbas trevash e detna mbas detnash deri n’Afrikën verijore e n’Arabí.
Në luftën e 1897-s kishin marrë pjesë edhe Esad e Gani Toptani, i pari si Komandant i Regjimentit të Gjindarmërís së vilajetit të Janinës, ndër shërbime qi i përkitshin mâ tepër ksaj arme, dhe i dyti, i vllai, si Komandant i nji Regjimenti rezervistash shqiptarë në vijat mâ të parat të zjarmit. Këta thirrën atbotë, për me i pasun pranë vetes, t’im ungj e t’im atë qi u kishin shërbye për kohë të gjatë edhe mâ parë si djelm mbas sish.
Me largimin e axhës e të babës familja kishte mbetun thjesht në grá e fëmijë nën kujdesin e Axhë Rremës, kushrînit të parë të tyne. Lufta kishte mbarue. Esad Pasha kishte kthye në detyrën e tij normale. Gani Beu, ajutant i Sultan Hamidit me gradë Nënkoloneli, po përgatitej me kthye në Stamboll. Axhë Xhiu, qi kishte qênë jo veç djalë, por edhe kujdestar i tij qyshë në të rít e qi i kishte qênë plague te krahu në Thesalí, ka nji parandiesí të çudiçme:
– Mos shko në Stamboll, i thotë Gani Beut, ase po shkove merrmë edhe
mue, mos shko vetëm, se për këtë besë t’i kanë thá brinjët!
Gani Beu bân buzën në gaz e i bie krahvet me dorën e djathtë:
– Flêj rahat, or Xhi, për mue, i thotë; sa të kemi Mbretin mue s’më hŷn gjêmb në kâmbë.
– Paj bash qe këto mênd jam tue pasë frikë se kanë për t’a hângër kryet.
Ti ke luftue mirë e kujton se kurrkush tjetër s’të hudhet për trimní; edhe në Mbretin ke tepër besim. S’je tue e dijtun se shokët e tú, edhe kur i mbyt në të mira, janë të mërzitshëm për tê.
Gani Beu qeshet prap e mahitet me Xhín:
– Me bâ me më vrá vërte, a kishe me m’a marrë gjakun, or Xhi?
– Ti je tue dashë me luejtë, i a kthen Beut Xhiu, e un e kam për njimênd.
Pa qênë me tý si kam me t’a marrë gjakun un shi në Stamboll? Gjakun t’ând veç kryet e Mbretit mund t’a paguej, e atij un s’und i a mbërrîj! Un as Stambollin s’kish me qënë i zoti me e gjetun.
Kështu m’a ka pasë kallzue im ungj bisedimin e vet me Gani Bén në Janinë, kur po i thojshin shoqi-shoqit lâmtumirë për gjithmonë. ” I kam pasë dalë hakut, thonte, e s’i a kam pasë borxh mbas atyne fjalve me ardhun për me lânë kryet këtu për tê. Por bot’qi ndieva se e vranë, më ra ndër mênd se disi i a kishem dhânë nji farë fjale me i a marrë gjakun, e kjo më kishte mbetun gozhdë në zêmër deri qi m’a dha Zoti me u shkarkue prej asaj barre.” Un atëherë ishem student në Stamboll e shkojshem e e shifshem për çdo të prênde në burg.
T’im atë s’e kishte lânë Esad Pasha me u kthye në shtëpí as mbrapa, si mbaroi lufta. Vinte me leje nga nji herë në dý vjeç e kthente prap në Janinë. Un kishem mbarue Ryshdijen, hajsmi tri-klasët e ulta të gjymnazit, në Krujë, e kishem nxânë me shkarravitun ndonji letër tyrqisht – se shqip s’guxonte kush me çue letra aso kohe – e me mbajtun llogarít e shtëpís. Djali i parë i Axhë Xhiut, nja tri vjet mâ i moçëm se un, mbrapshtonte gjithë fëmijët e tjerë e shtëpija s’ishte kurrë e qetë prej tij. M’urdhnojnë me i shkrue t’im et në Janinë qi t’a tërhiqte e t’a shtinte në ndonji shkollë atje. Ai s’ishte mâ për shkollë n’atë moshë, se as në Krujë s’kishte nxânë gati kurrgjâ. Por për paqën e familjes duhej largue, sido qi t’ishte. Edhe un i shkrova babës, e përgjegja s’vonoi me ardhun. Baba i shkruente Axhë Rremës, qi na kishte nën kujdes, me e nisun sa ma parë për Janinë Hajredinin në familje, për mbrapshtít e tija, e quejshim sherri i Dinit. Ky lajm qe nji sihariq për të gjithë. Dini s’e kishte kuptue se atë sherr i a kishim bâmë na tjerët. E ishte i gzuem edhe ai se po vente në Janinë. Kishin fillue me u dukun aso kohe në Krujë huta kacaturre, tringa të papërdorme aspak, siç kishin dalë prej fabrike, e të bojatisme mrekullí. E ato thuhej se vijshin prej Janine. Dini ishte shen e verë se do të kthente shpejt në shtëpí me nji aso hute! “Ty të rroftë kalemi!” më thonte mue plot me krení.
Për me folë të drejtën, qyshë ditën qi i a mbërrîni letra e t’im et për nisjen e Dinit për Janinë, kishte fillue me më brêjtun përmbrênda edhe mue nji lakmí e fortë për atë rrugë. Me vojtun në Janinë….me pamë nji qytet të madh, un qi deri atëherë s’kishem pamë veçse Durrsin shumë vjet para, fëmijë kur s’kuptojshim kurrgjâ….me studjue edhe mâ, në shkolla mâ të mira e mâ të nalta…. me nxânë me shkrue sikush….me u bâmë efendi, zotní edhe un…. me veshun setër e pantallona në vênd të xhokës e të çedikvet, me mbathun kundrra në vênd të këpucvet të kuqe të vêndit, me vûmë koletë e kravatë në qafë e fesin e kuq me tufëz mëndafshi në krye!….Qe besa të gjitha këto m’a gixilojshin fort fantazín djaloshare. Mbasandej ato fjalët e Dinit: “Ty të rroftë kalemi!”, e ai me kthye në Krujë me nji hutë kacaturre të re qi të çonte lâng për goje sall me e pamë, sall me e menduem, dhe un me ndêjtun me atë të vjetrën, tipit të Dervish Pashës! Jo, për Zotin, s’rrij as un, por do të vete bashkë me Dinin. E dava edhe s’kishte burrë qi m’a ndrronte mâ mendimin. I a thashë mâ parë s’im’âmë. I a thashë rrumbullak, të preme. Ajo u idhnue, u zëmrue, më foli, më qërtoi, më shau. Si m’a bante zêmra me u largue soje, si mund të rrinte ajo larg burrit edhe djalit të dashun? E kush do t’u binte mbrapa punvet të krejt nji familjeje dý barqesh të mbetun thjesht në grá e fëmijë? Ajo kishte arsye, e shkreta. Por as un me atë t’emen s’kishem faj. Fjalët e saja, ku me lutje e lot dhe ku me kërcnime, s’më tronditën as s’më tundën nji qyme prej vêndimit t’em. Kjo qëndresë, e papritun prej nji djali qi ishte mësue t’i ndëgjonte gjithmonë, e tërboi. Mos të kishem pasë mbushun pesëmbdhetë vjet, burrë tashmâ me armë, do të më kishte mbytun sigurisht së rrahuni si deri nja motmot mâ parë, kur u mundojshem me i bâmë bisht shkollës a kur u kapshem me kushrîjt a me ndonji shoq qi më ngitte. Në mbrâme, porsa ishte kthye Axhë Rrema në shtëpí – i kishim shtëpít ngjitas me derë në mest -vrulloj ke ai. Kâmbëngulja e këtij për me më prapsun prej mendimit “të gabuem e të mbrapësht” qi më kishte hŷmë në krye, qe edhe mâ e madhe, mâ e fortë se e Nânës. Por pa dobí.
Me gjithë këtê atyne i u duk se e kishin gjetun nji udhë për t’a fitue daván me mue. Natyrisht duhej leja e t’im et. Do t’i shkruejshin, pra, atij e un ishem i detyruem me pritun përgjegjen. Më duhej me i u shtrue ksaj arsyeje, por me kusht qi Dini mos të nisej deri sa të vinte përgjegja e Babës edhe për mue. Un e dijshem bukur se ata në letrën e tyne nuk do të lêjshin asnji argument pa përdorun për t’i a mbushun mênden t’im et qi mos t’a epte pëlqimin e vet. Prandej u vûna e i shkrova edhe un vetë, fshehtas, ashtu si deshirojshem, tue i u lëvyrë e tue i thânë se deshprimi i im do t’ishte ndoshta mortar po të mos më lênte me shkue e me vijue studimet e mija atje. E fitova un. Baba u bâ me mue. Përgjegja e tij thonte: ” Le të vijë edhe Mustafai, në qoftë se s’ka ndrrue mendim vetë; ju mos e ndaloni”.
Nji ditë fatpreme të shtatorit të 1902-shit niset prej Merlikajsh nji karvan i vogël tre kualsh. Niset prej nji shtëpije së cilës njizet vjet ma vonë do t’i dilte flaka mû për shkak t’atij qi nji shkëndijë banale i kishte ndezun në shpirt afshin e nji horizonti mâ të gjânë, të nji bote mâ të hapët, të nji fati mâ të naltë se ata qi përfaqsojshin për tê Krasta e pazari i Krujës. Tre kualt përpara, njâni shalet e dy tjerët me samar, të tërhjekun për kapistre pa kênd sipër e të ndjekun prej nji vargu bukur si të gjatë burrash, grásh e kalamajsh, të gjithë far’e fis e gjiní edhe ndonji mik. Nji hije e zezë u ka ramë në fytyrë të gjithve, shumë kuj i janë mbushun sŷt me lot, nji grue tridhetedyvjeçare qán me dënesë: âsht im’âmë. Nji i vdekun nuk përsillet mâ trishtueshëm në vorr. Dy burra ishin mërgue, njâni mâ larg se shoqi, ka pesë vjet, prej familjes. Këtyne tashti po u shtoheshin edhe dy djelmt e parë. Por krejt ai trishtim, ai váj ishte për njânin vetëm, për mue. Pse vallë?
Kishim mbërrîmë ke Bregu, atje ku rruga e lagjes piqej në vromt. Axhë Rrema, me zânin e tij të prehtë, u ep urdhën atyne qi po tërhiqshin kualt përpara me u ndalun. Dy mërgimtarët e rij nisin me u përshëndetun me gjinden qi po i përsillte. Nji ças solemn e i pikllueshëm. Nana më ka marrë ngrykë e s’don me më lëshue kurrë. Më puth në ballë, sŷt e faqet shumë herë. Lott e saja m’a lagin fytyrën gjithë e….përzihen me të mijt. Kurrë s’kam ndie në zêmrët t’eme nji pendim mâ të thellë e mâ të vazhdueshëm se atë ças për idhnín qi i kishem shkaktue asaj nâne n’atë rasë. Aní të kishte qênë kjo e vetmja idhní e shkaktueme prej meje për tê! Aní ky shkak mos t’ishte bâmë burimi i nji vargu të gjatë kujdesesh e trishtimesh për mênden e zêmrën e saj deri në vdekën e pakohshme dyzetepesëvjeçare!….
Dini e un u hypëm kualvet, e mbas nesh edhe Axhë Rrema kalit të vet me shalë e na prîni për Durrës. ” Udh’e mbarë!” e nji batare pushkë na ndoqën përmbrapa. Pushkë gzimi? Ehu váj! Pushkë urimtare po. Si ato qi u shtijshin aso kohe për djelmt t’anë kur u binte lota e u nisshin me i shkue Mbretit n’ushtrí.
Në Durrës u ndalëm, nuk mbaj mênd sa dit, për me pritun petkat qi na u desh me premë – setër e pantallona – dhe vaporin për Sarandë. Melankolija e nisjes prej shtepije s’m’u da asnji herë sa ishem në Durrës. Mêndja më rrinte ke Nâna, ke Gjyshja, ke vllai gjashtvjeçar, ke motra e vocërr, ke gjithë familjarët tjerë, por sidomos ke Nânë-shkreta, ke lott e dënesmët e saja. Mâ në fund, jemi në molë, Dini e un dhe Axhë Rrema me tre a katër miq vêndas. Përshëndetemi me ta, ksi shtegu pa lot, edhe për nji palë shkallësh të vogla drûnit na dy studentat -tashmâ ishim bâmë studenta me setër e pantallona!- zdrypim në kaikët. Niset kjo, dalkadalë e qetisht, kah vapori, qi kishte zânë vând mjaft larg. Mbas pak minutash kthej sŷt kah mola: Axhë Rrema e miqt na kishin sjellë shpinën e po ecshin tutje kah qyteti. Edhe un u ktheva atyne krahët, si i a kishem kthye tashmâ gjithçafes n’at’anë! Me sŷ të ngulun mbi vapor e tue i u afrue gjithnji mâ fort zhurmës së vinçit qi po ngarkonte dengat e mâ së mbrapmes maunë, si të dojshem me u shlirue prej nji peshe të rândë qi më kishte plakosun shpirtin, si të dojshem me u lamë prej nji mëkati të madh qi kishem bâmë, lidh nji kusht vetë me vete: do të studjoj, do të studjoj, do të studjoj deri qi mos të më ketë mbetun mâ pikë energjije, e do të përpiqem me i a zbardhun faqen familjes s’eme e Vêndit t’em.
Kishim mbërrîmë te shkallët e vaporit. Ngjitemi nalt. Nji hamall na siell teshat e na i ul në kuvertë. Zâmë nji vênd të mbuluem, shtrojmë nji velenxë e rrijmë. S’ishem ma i brengosun si përpara. Mbas kushtit qi bâna në kaikët me veten t’eme shpirtnisht ishem lehtue krejt. Vêndin e melankolís e kishte zânë nji vullnet i pathyeshëm. Alea jacta est! S’ishem tue pamë kurrgjâ mâ mbas vetiu, por vetëm përpara, e atje vetëm shkollën. Minuta ishte tue m’u bâmë orë, ora ditë e dita javë deri qi t’a shihshem veten mbrênda asaj ndërtese fatale.
Nuk ngjati shumë e vapori filloi me çue hekur. Po nisemi. U nisëm. Prej kali në kaikë, prej kaike në vapor. Ishte e para herë qi lundrojshim, si un ashtu edhe Dini. Deri atëherë s’kishim udhtue kurrë për detë. Për nji copë herë s’u ngîmë tue bredhun poshtë e nalt skânj në skânj e rrugicë në rrugicë t’anijes, me sŷ të habitun. U ulëm prap e ndêjtëm në vênt t’onë.
Cipa e zezë e natës kishte mbulue rruzullimin e na, dy kushrîjt, mbasi nxuerëm e hângrëm nji çapë bukë prej nji shporte qi kishim marrë me vete, u shtrimë e pështetëm kryet me flêjtun. Dikush na shetitte te kâmbët poshtë e përpjetë me nji hapë bukur si të shpejtë. Mbas shênjesh qi i shihshim duhej t’ishte nji oficer e nënoficer i vaporit. S’kishim pamë kurrë nji shetí t’atillë. M’a bân Dini me zâ t’ulët: ” Fajë, a po e sheh? Ky njerí sigurisht paska luejtun mêndsh!”
Durrës – Vlonë – Sarandë. Në Vlonë s’pamë farë gjâje, as limanin as skelën. Ishte natë e na flêjshim. Saranda s’na u duk nji pun’e madhe. Ç’kishte aso here Saranda? Sa për natyrë, këtê na s’ishim të zott me e çmue. E mbasandej, kush âsht rritun në natyrët të Krujës së pavdekshme e ka të vështirë me pëlqye nji natyrë tjetër vêndesh pa qênë nji gjâ e jashtazakonshme dhe krejt e ndryshme.
Sarandë – Delvinë – Kalibaq – Janinë. Dý dit rrugë me karrocë. Bûjtëm në hant të Kalibaqit. Dhe qe, tekembramja, Janina! Sŷnesa e ândrrueme, “Qyteti i madh” qi më kishte lakmue zêmra e mitun, qi fantazija e ime djaloshare kishte rritun në përpjestime viganore, i kishte falun bukurina parrizore, ngjyra e shkëlqime përrallore!…. Kërkojshem me sŷt e ballit të gjitha këto mrekullina t’ândrrueme e s’shihshem asnji. S’shihshem as kalán e Ali Pashës qi kishem ndie sa herë me ândë të madhe tue u këndue në kângë: ” Ali Pasha i mjer’e – Mbyllun n’muhasere.” Nuk e dijshem atëhere se ajo ishte në nji ishull të lëqênit, e madje as qi dijshem se Janina kishte nji lëqê të vogël, por aqë të bukur. Sŷt e mij kërkojshin nji kalá si atê të Krujës qi ishin mësue me pamë, nalt në majë të nji shkâmbi qi zotnon gjithë qytetin, nji kalá të rreptë si emni i Ali Pashës, si Ali Pasha vetë.
Me zhing-zhinget e kualvet të karrocës qi na kishin shurdhue gjithë rrugës, nëpër llomshtít e pugânsít e rrugave të ngushta të këtij qyteti orjental, me gjithë qi selí e nji guvematorati të Perëndorís othomane e qêndër depërtimi helenistik në tokë shqiptare, mbërrîmë para portës së nji shtëpije zotnísh qi dallohej nga të gjitha tjerat rreth e rrotull. Karroca u ndal. ” Urdhëroni e zbritni, na thotë karrocaxhiu, ja, ky është konaku i Pashait.” S’mbet nevojë me trakllue. Mbrênda e kanë ndie se u ndal nji karrocë ke dera, e dikush lëshohet e e hap menjiherë. Nji i panjohun, nji djalë i konakut. – Kush ini? – Jam djali i Mehmet Çaushit.
-Oh mirë se ju ka prû Zoti, urdhnoni mbrênda! Edhe si i ep urdhën karrocaxhiut me shkarkue ato pak plaçka qi kishim me vete, vrapon gzueshëm mbrênda e thërret:
– Mehmet Çaush, Mehmet Çaush, sihariqin se t’erdhën djelmt!
Na më kâmbë në divanhanet e Baba i a mbërrîni. Sŷt, krejt fytyra po i qeshëshin. Na muer ngrykë mâ para Dinin e mbas tij mue, na puthi; na i puthëm dorën e hŷmë n’odët qi na diftoi ai. Ishim, tekembramja, në Janinë, në konakt t’Esad Pashës, me Babën qi s’e kishim pamë qyshë kush e di se kur.
Komentet