«Jo vetëm njeriu duhet të ndjekë yllin, po edhe ylli njeriun.
Zbritjen e yllit te njeriu e kam përzgjedhur dhe trajtuar si thelb të filozofisë sime estetike.»
Ibrahim Kodra
«Përshtypjet e para i krijova atëherë kur u gjenda përpara botës së madhe me pikturat e Kodrës, në të cilat ekzotizmi oriental dhe mozaiku bizantin, tregonin për vlera të mrekullueshme në veprat e tij, që për ne latinët ishin të paarritshme. Dy motive vihen re në këto vepra: figura sa të kapshme në peizazhet e pafundme, aq edhe groteske. Një ndjenjë e thellë, intime e poetike të jep kënaqësinë të ndjesh në to «shijen» e tokës, të qiellit, të detit.»
ENZO FABIANI, GENTE 1959
Prolog
«I përmbahem mendimit që fati është karakteri. Fati më ka krijuar mundësinë. Të tjerat dihen i ka në dorë karakteri, potenca e përgjithshme e njeriut dhe e artistit.
Mundësia m’u krijua kur shkova në Akademinë e Brerës. Në atë kohë Brera ishte sinonim i artit italian.» Ibrahim Kodra
Maestro Kodra, kështu e thërrisnin të gjithë, dhe ai vetë po bënte kohë që fliste me një njeri të padukshëm. Hija që, herë i zgjatej, i ngushtohej e i puthitej pas trupit, flinte e zgjohej me të, e shoqëronte gati përbindshëm, dhe atij i dukej sikur po tallej. «Kjo hije e mallkuar», belbëzonte, «duket që më është bërë morali im, dëshirat e mia, tallja ime, si të thuash personaliteti im…» Kjo hije dukej se i bartte të gjitha, veçanërisht morali i tij, të cilin nuk e kapërdinte dot, si të ishte pjellë fantazie, apo një detaj i thjeshtë nga arti i tij, nga ngjyrat që në kaleidoskopin e tij pësonin një thyerje të çuditshme, që do ta zbulonte po vetë, netëve kur përpëlitej përbrenda mendimit që s’po i ndahej lehtë, që i ndërpritej bujshëm sapo takonte mikun apo mikeshën e parë që gjente në rrugë dhe që përhumbej gjatë në bisedat intime. Ja, vetëm për këtë gjendje, nuk e duronte dot hijen e tij të mallkuar se në ato çaste sublime, siç i përjetonte ai, ajo i lëvrinte nëpër këmbë, bëhej si të thuash e gjallë, kthehej në një dramë folklorike duke u tjetërsuar në prizmin e tij në një balet që hidhej e përdridhej si mbi kodrat e Ishmit të tij të dikurshëm, mbuluar me lisa e me shkurre dhe që tymonte i fshehur nën qerpikun e syve drejt detit.
Maestro Kodra, i rënduar nga vitet, si i lodhur nga një pritje e gjatë dhe përplot shije, i mbështetur në motivet e një nevoje të çastit, kthehej në shtëpinë e tij dhe aty binte pre e asaj që donte t’i shmangej, pikturës që kishte lënë në mes. «Ato janë motive, mos i quaj piktura…», dëgjonte një zë që ngjante fort me të tijin. Lëvizte pak dhe në ballë i bëhej si shkop një damar i trashë, që i fryhej sa herë dëgjonte këtë zë paksa të ngjirur. Atij zëri ia vinte veshin dhe i bindej. Pastaj ia ngulte sytë një pike që në brendësi merrte pamje të çuditshme, madje i rrotullohej me lëvizje të epshta e të plogëta, që e ngashënjenin aq sa lektisej krejt. Por sytë nuk i ndante prej asaj pike si të ishte thjesht brydhësí e pashmangshme femre, që në të vërtetë qe një këmbë vajze. Ç’mrekulli! Lëre mënjanë tundimin, i cili fërgëllonte dhe rrëqethej duke u ngjitur lart në kërcí, në kofshë dhe ndalej i rrënjuar në mes, me një pamje të ënjtur gjithë ngulmin të zbrazët, çuditërisht të zbrazët, po fshehtas një ngacmues i tmerrshëm, aq sa zgjonte edhe hijen e tij atë çast të përgjumur. Hiret turbulluese të femrës! Ja çfarë e ngacmonte, madje edhe hijen e tij aq të pabindur e vinte nën këmbë, duke e tulatur mjeshtërisht…
Brenda atij momenti Maestro qëndronte gjatë. Nuk vinte re edhe bashkëshoqëruesin, mikun a mikeshën. Figurat dhe ngjyrat e përthithnin krejt saqë nuk ndiente më as shkreptimat e motit dhe as qetësinë e gërmuqur në sallonin e tij të heshtur. Dhe, si nën një shi të vrullshëm plot rrufe e vetëtima, kthehej menjëherë dhe shkonte te format që duhej t’i jepte qeramikës, ta latonte me mollëzat e tij aq të ndjeshme, duke e mbushur veten me shkrepje të flakta që ia tundnin krejt zbrazëtinë e ndenjur e të fjetur që hipte e zbriste ngadhënjyeshëm nëpër kordat e lirës së tij sikur dikush tjetër të hipte e të zbriste në shkallët e një amfiteatri që shndërrohej në një peizazh Ishmi, duke lodruar përballë detit. Ndoshta do t’i pëlqente një peizazh antik, që papritur shndërrohej në diçka fluturuese që shtegtonte bashkë me erën e lehtë dhe herë-herë të tërbuar drejt vendlindjes së tij prehistorike, sepse atyre anëve gjallonin zanat dhe demat e egër që endeshin bashkë me kuajt hergjelé e që ndaleshin në kep të Rodonit, pranë Kishës dhe Kalasë së Skënderbeut, duke folur e folur pa u nginjur kurrë me valët e detit të qetë që lëpihej te këmbët me një mjeshtëri të lartë nënshtrimi…
Brenda sallonit fshihej me një kujdes të epërm një muzikë e hijshme dhome, që herë ngrihej e herë ulej, sikur buronte nga një gji mali dhe gurgullonte në rrëpirat e myshkëta të brinjës drejt përroit të zhurmshëm. Aty pranë si në skenë hynin e dilnin njerëz, miqtë e tij, mikeshat, asistentët, studentë, vajza e djem, që nguleshin para punëve të veta duke stërpikur me vetëtima ngjyrat e tyre (sepse duhej t’i krijonin vetë ngjyrat, edhe po të qenë nën shi, e pastaj të merrnin qoftë edhe arratinë nën hijet frushulluese, diku pranë pemëve të parkut bosh, duke lëvizur me hope dhe të mbeteshin atje në mes të asaj skene të përkorë, të vetmuar edhe ata, të ndrydhur e të çlirët njëherësh, shmangur nga hijet, të cilat as i mendonin fare, sepse ata nuk përndiqeshin prej hijeve…
Kjo ngjyrë e përflakur, kjo e kuqe si zjarri i bënte përshtypje të skajshme dhe mezi po duronte të kapej fort pas diçkaje materiale, qoftë dhe e përmbytur nga trishtimi. Donte një kafe turke. Ah sa i pihej një kafe turke. Duart e nënës? Ndoshta ato me damarët mavi përsipër i bënin aq delikate, e kthenin jetën në një motiv të fshehur dashurie, ashtu si pak më parë hiret e plota të një femre, ndonëse të punuara në argjilë, duke qenë pikërisht prekja e ftohtë prej mollëzave të tij që kapnin mijëra ndjesi klithëse, si vuajtje që zbulonin intimitete të ndrydhura aq stoikisht brenda vetes. E çfarë flagrance mund ta detyronte atë të kthehej mbrapsht? Turpi? Ah? Jo, turpi ishte morali që e zotëronte ende globin. Turpi që ishte përmbysur me një revolucion parisien. Jo, atë s’mund ta tërhiqte për hunde kjo ndjenjë e kalbur, që i fshihej pastaj si hije. Ngjyrat e tij do të ishin të paturpshme! Dhe pikë! Ja, kështu, or burrë i dheut! Pa mendo një çast të jesh atje në Ishmin tënd, nën degët e gjera të një bungu, duke soditur fushën dhe detin, valëzimin mbretëror të kodrave dhe rënien e ashpër në një kaltërsi që përzihej tej në horizont…
Ishte plakur brenda një dite maestro Kodra. I kishte rënë shalli i lidhur rrethor gushës e qafës, i rrëzuar në gjoksin leshtor, duke i hijeshuar tiparet e rënduara dhe i kalamendej e përbihej nëpër trup. I bëhej se do të sulej ashtu këmbadoras duke u zvarritur madje drejt një pike, do ta kapte fort, do të sheshohej aty duke e këqyrur simbolikën e tij, lahutën, me një buzëqeshje të thekur ndanë zjarrit të sallonit që brambullinte netëve të dimrit, i lodhur natyrisht, nga puna e gjatë, në një prehje të bujshme dhe i ngre sytë lart drejt shkreptimave. Po, i bëhet se ka aq shpesh të tilla, paraprirë prej vetëtimave. O Zot, ç’vetëtima! Si atje, në Ishmin tim, ku s’mund të rrije dot pa u lagur nga shiu dhe i trimëruar nën rrufetë gjëmimtare nën bung. Atëherë, në fëmijëri, nuk e dinte se bungu i gjorë ishte djegur e përcëlluar nga vetëtimat dhe prapë nuk qe tharë. Edhe jeta në ato vise ashtu ishte vrarë dhe ngritur, nën tringëllimën e lugës në sahanin bosh të mjerimit. Një lugë druri? Dhe e shihte gdhendjen që kishte bërë dikur. Dhe luga herë zgjatej si bisht çiftelie, herë si dyjare Labërie a Puke apo edhe fyell i Cidhnës. Se Cidhna i dilte përballë, tej nën hijen e maleve të Skënderbeut. Ç’emër! Dhitë e egra të maleve në horizont të fushës. Ci, i thonë dhisë kur e largojnë, ose për ta thirrur pranë dhe ajo egërushe të afrohet me aq elegancë dhe ironi të mrekullueshme. Ironi e quaj unë, po ama dhia… Eh! Ku më çojnë mendimet. Dhe befas diçka iu bë se lëvriu. Hija…
Dikush e thirri. Dhe ai u ndal. U ul në kolltukun me një butësi të ashpër. Sa i pëlqente t’i vinte pranë gjërat e kundërta. Që atëherë kur e kishte kapur gjarprin te lesa e shtëpisë, pak nën kokë. Dhe e ngrinte lart. Gjarpri spërdridhej dhe dukej më i gjatë se ai. Ndërsa ai qeshte. Qeshte me të madhe. Dhe trupi i dridhej, por dora e mbante fort shtrënguar nën kokë gjarprin e madh. Ecte, bërtiste, flokët drizë, qeshte dhe donte ta shihnin sa i zoti qe. Se nga dolën tërë ata kalamaj dhe iu qepën pas. Ai ecte vetëm përpara dhe qeshte. Turma e ndiqte dhe thërriste me zëra të larushitur e të trembur. Ku po shkonte Ibrahimi i vogël? Te Rrëzoma e Ariut! Pse? Se atje ka rënë ariu! E? Dhe me të shkelur mbi gur pa poshtë rrëzomën e thellë dhe e flaku tej gjarprin. E shikonte tek binte duke krijuar figura të çuditshme: lakohej, donte të ngrihej, donte të ishte i mbështetur mbi tokë. E në tokë do të binte. Patjetër. Atje do të rrëzohej. Dhe nuk do të vdiste. Jo, gjarpri nuk vritet nga përplasja, se ai nuk e rrotulloi (se nuk e dinte këtë, prandaj!) por thjesht e flaku. Ia la mendjen top. Dhe iu qesh. Ai kujtim i largët fëmijërie. Dhe sa thjesht i kapte pastaj gjarpërinjtë. Menjëherë. Më parë shiheshin sy më sy. Dhe rrinin suqut. Heshtnin. Gjarpri nuk lëvizte. As Ibrahimi. Dhe dora menjëherë e kapte për zverku. Hm. Zverku i gjarprit!… Edhe tani i dukej çudi. Fuqia e hipnotizimit. Ai kishte një dhuratë perëndie. Të hipnotizonte. Thonë se kjo ishte fuqi e gjarprit. Por jo, Ibrahimi ndaj dhe i kapte ashtu gjarpërinjtë: thjesht i hipnotizonte. Një mrekulli. Syri i piktorit duhet të jetë hipnotizues, i thoshte dikur më vonë Pikaso, kur u takuan në Nicë. Të tillë e kanë të gjithë, por nuk e dinë. Eh, sikur ta dinin…
Zëri që thirri iu bë si zëri i Matildës. Si nëpër tym, batërdia që i shkaktonte ai zë, ishte e hatashme. Matilda e bukur, që vazhdonte ta donte edhe pse ajo nuk ishte më pranë tij, ata të dy kishin kohë që i patën ngatërruar keq visaret e jetës së tyre, i qenë lëshuar me hare e babëzi si të marrosur pa pikën e turpit njëri-tjetrit. Maestro Kodra kishte mbërritur në atë moshë që s’vinte më fre para njeriut. Gjithnjë kishte qenë qejfli. Ku t’i qëllonte. Gjuante me sy. Ku gdhihej nuk ngrysej. Ku s’kishte pirë një pikë netëve të verës dhe e njihte bregun e Rodonit çukë më çukë dhe lahej në çdo mëngë të detit. Pastaj rrinte e rrinte, duke mbajtur dorën nën mjekër dhe vështronte blunë e detit. Të gjithë e shihnin dhe binin në merak. Përse përhumbej ashtu ai djalë? Grindej me veten t’ia mbushte mendjen që ta shijonte në qetësi të përflakur perëndimi kur dielli kridhej tërë madhështi vdekjeje gjigante në det. Aty, nën bungun e tij të stërmadh ai mund të shijonte gjer në fund madhështi të tilla të pakrahasueshme ngjyrash dhe gjendjeje. Kjo ishte edhe gjueti. Priste të vinte dikush kur të fillonte dita pa rënë mirë agu tej mbi Kodrën e Skifterit. Edhe skifterin e kishte parë njëherë fare pranë. Atëherë nuk e dinte se skifterët nuk turbulloheshin nga vështrimi i njeriut. Po gjarpri pse? Pse turbullohej si nën re shikimi i tij? Pse s’kishte vlerë hipnotizuese njeriu te skifteri? Sa qejf i kishte! Donte ta shtinte në dorë një skifter. Dhe e kapi dikur një vogëlush, sa kish dalë nga veza. Por i qe dukur se do të binte nga maja e lisit se ia pati prishur mendjen ngjyra e mrekullueshme, aq me dritë e një smerald të pakrahasueshëm agimi! O Zot, ajo ngjyrë s’mund të krahasohej me kurrgjë tjetër. Lindte dita. Krijohej diçka e re, magjepsëse, mrekulli e pabindur që tretej pastaj menjëherë. Një magji që s’tregohej dot. Edhe ai kokëgdhë, që u vërsulej reve dhe ndiqte shtigjet bashkë me rrugëtimin e tyre, që kalonte nga një shteg në tjetrin, që shkelte hijet dhe ato zgërdhiheshin me të qeshura të paturpshme. Ajo kohë i kishte hapur një dritare të fshehtë që dora e zotit mund ta mbante në fre, ta drejtonte që të mos humbte në pyje e në fusha, në brigje dhe nën sundimin e egër të natyrës. Desh Zoti dhe…
I kishte kaluar me kohë të tetëdhjetat. Kush s’vinte për ta parë plakun e ligur, por kurrë të dorëzuar. Bënte përditë gjimnastikë duke mos hequr dorë nga manitë e tij, herë-herë të allasojta. Fliste kurdoherë shqip, me një gegnishte të saktë dhe me zë të plotë. Pastaj nuk hiqte dorë nga rakia. Dukej sikur ajo e bënte fëmijë, ia sillte edhe njëherë kohën e largët, pikërisht koha që e kishte lënë rrugës. Po pse, më lodh kaq shumë moj kujtesa ime e çmuar, mua që mbaj mend edhe rrugët e holla të fshatit e më le peng në shpirt dhe më trazon kaq keq, pse moj e ëmbla dhe e mallkuara kujtesë! Mos vallë më ke harruar fare dhe argalisesh më kot?… Ja, ja tek më fton, të dalim, ta pimë bashkë një gllënjkë, për ty kam ardhur! Ku mund të shkojmë së bashku? Në Brera. Po aty ku e nisa rrugën time, nuk e sheh? Më qan syri për atje! Dhe nuk katandisem si mos më keq! E njoh veten. Oh, po, më vjen gjithnjë në mendje ajo, kënga e mallit, më kullon shpirti për të. Më zgjohet dëshira ta shoh, t’i qëndroj pranë, të ngremë një gotë të dy. Dhe të këndojmë së bashku, duke i rënë kitarës. Melodia vinte e ngrohtë, pa pikë rrëmuje, sikur të mbështillte me qiqërimin e horizontit dhe ti mund të kridheshe brenda meditimit tënd. Ç’ne, kush tha, ti je më i bukur se ç’ke qenë atëherë kur unë s’të dashuroja dot! Fjalët kishin një tingëllimë absurde. Po pse moj, s’ma nxë goja, pse më ha të gjallë… ç’ke… I ke naze të gjitha? E shoh, e kuptoj! S’do shumë mend! E di. Zërin e ke të bukur, të ngrohtë, si gjithnjë. Zëri yt më ka prekur thellë. O, sa e kam dashur atë zë. Më është përpëlitur gjoksi… Sepse ashtu ndieja, më këputej diçka e madhe në gjoks dhe më krijohej një rrëzomë e thellë, një humnerë e pafundme. O Zot, sa e kam dashur! Doja që të ndieja për çudi përpëlitjen e lezetshme të zërit, si të shihja një plagë shpirti… Ai zë, me sa duket ma holloi keq këtë të shkretë zemër e ma bëri trokë e copë, më leskëroi shpirtin e ma bëri ré. Ré që lëvizin sa andej këtej nëpër kthjelltësinë e horizontit tim tashmë të mbyllur e me fare pak dritë… Dhe ti më josh kaq fort me zërin tënd, që më bën të vuaj, të ndiej shumë dhe befas të ndiej këputje, lodhje të madhe… Eh, pleqëri!… Pleqëri të mos kishte kurrë. Dëshirën e vjetër të njeriut zoti nuk e dëgjon kurrë. Po edhe unë… E çfarë, unë? Ashtu ndiej, ashtu jam, mos më lodh më zëri im i shtrenjtë, jeta ime, çohu, dua të të shoh teksa vallëzon, si shtojzovalle…
Dy duar të buta i kapën duart e tij të rreshkëta, ngjyrosur sipër me ré boje. Rrëgjimi dukej por nuk pranohej, dy duar të kapura fort, që lëviznin të kapërthyera te gishtërinjtë, fort, shumë fort, gjersa zbardheshin krejt, gjinjtë e mëdhenj rëndonin, kofshët e saj bashkoheshin me të tijat dhe i krijonin një boshësi të afshët, këndellëse dhe aq të dëshiruar, ndërsa këmbët herë shkelnin hijen e tij të lehtë, herë e shtynin pak më tej. Një koreografi që këmbët të cilat dikur i hidhte me zjarr, tashmë po donin të mbreheshin te nallbani. Një egërsirë si e lënë pa zot, ajo për një çast e trembi, u rrotullua. Ku e kishte fshehur këtë fuqi bishe? Ku e gjeti? Dhe iu qesh përbrenda. Shpesh i dukej sikur e qeshura i gurgullonte si ujë burimi përbrenda trupit, duke krijuar një gjendje freskie, sepse ajo rrotullohej dhe nuk binte në mënyrë skandaloze në tokë, në dysheme. Atij i theri fort në brinjë sepse ia ndjeu prekjen e magjishme brenda një rrotullimi përplot magji dhe ëndje, ndërsa melodia vinte tek ai e butë, e ngrohtë, me lëvizje trallisëse dhe magji të kokëkrisur. Qeshte ai. Edhe ajo. Marrëzia po e rrëmbente ngadalë dhe me vendosmëri. Do të donte ta puthte dhe pastaj… pastaj hija iu shkërmoq nëpër duar…
Zuri kokën me duar. Ç’të qe e gjitha kjo? A nuk ishte ai që e kish tërhequr fort nën ombrellën e krahëve të tij, të trembur e të drithëruar që të dy nga psherëtimat e malluara, ajo duke e ledhatuar në fytyrën tërë gropëzime të lehta, duke shkarravitur buzëqeshje të ngathëta? A nuk ishin ata që, si e mblodhën veten nga ajo çmenduri e hatashme, pinë një kafe turke pa folur, dhe pastaj u puthën gjatë, shumë gjatë, në një ëndje të pa treguar? A nuk ishte ai dhe ajo që vijonin të përmbyteshin nën gurgullimin e përroit të të qeshurave? I bëhet njeriut, thua? Ndoshta edhe i bëhet! Si hija ime që gajaset dhe më vështron e ngulmët e me aq trishtim pa nxjerrë zë, si të kishte ardhur nga një botë tjetër… E mendoi një çast me kthjelltësi, me mendjen në vend dhe pa me kthjelltësi të habitshme. Dikush përkulej para tij. Luli? Lul Jeta! Lule Jeta! Iu përkul para, i pëshpëriti lehtë një fjalë të ëmbël, si një vezullim dehës…
Shikimi i tij befas u ndez plot me ngjyra të bujshme. Dhe mbeti i përjetësuar ky shikim…
Budit, për shembull, fama e madhe i erdhi nga letërsia e tij eprane. Edhe Kodrës ajo famë i erdhi nga totemi i jashtëzakonshëm, gjetja e tij madhështore dhe natyrshëm nga piktura e tij e madhe. Çdo ditë ka prillin e vet, ashtu siç ka edhe dhjetorin e vet. Edhe çdo njeri. Patriotët që sigurisht nuk lexojnë (dhe nuk mund të lexojnë!) kanë dalë me kohë të pjesshme tek atdheu. Dhe bëhen pastaj fama e tij. Ka nga ata që i bien edhe pianos së perëndimit, që përngrehen edhe për Vatikanin apo për katolikët, dhe pastaj ulen këmbëkryq në kohën e mbrëmjes si nuk lodhen dot nga suksesi i shkrehur. Në ujërat e famës notojnë gjenitë, majat! E kini vënë re se edhe majat e ashpra, kur shëtisim në vise me maja, na duken fort të bukura dhe i pëlqejmë pa masë?…*
* Xh. Lleshi – Nga Budi i madh tek Ismail Qemali dhe armenët,
Me zotin Kadare, në bisedë të lirë, 26 qershor 2017.
Komentet