Mëngjes janari. Errësirë. Ora e tavolinës, kineze, me këmbanë të madhe, zgjon tërë familjen. Tingëllima e saj – si prej Laogai. I ftuar nga drejtori, vizitova një ditë të ftohtë shkurti Muzeun Laogai, i fshehur në një qoshkë pranë Rrethit Dupont, në veri-perëndim të Uashingtonit. Brenda një godine të vogël prej tulle, ndryshe nga ai i Holokaustit – madhështor, prej mermeri e betoni, në qendër të kryeqytetit; Muzeu Laogai – modest, tregon vuajtjen përtej njerëzores të miliona kundërshtarëve të regjimit komunist në Kinë. Drejtori, Harry Wu, e ngriti me mund vetë muzeun. Shpesh herë i penguar nga kundërshtarë të dukshëm dhe të padukshëm. Jo rrallë, i kërcënuar edhe nga agjentë kinezë, që gëlojnë të patrazuar në kryeqytetin e botës.
“Jam ndeshur me ta në vende publike, i kam edhe raportuar, por janë të shumtë dhe mirë organizuar”.
Thotë plot dëshpërim dhe me mirësjelljen e një njeriu të vuajtur të fton të shikosh muzeun. Ka vuajtur nëntëmbëdhjetë vjet në Laogai, sistemin e tmerrshëm të burgjeve kineze, ku të dënuarit politikë “korrigjohen nëpërmjet punës së detyruar”. Punë që do të drithëronte edhe vetë skllevërit e piramidave egjyptiane.
“Janë këto kampe pune të detyruar, që pasurojnë komunistët të shndërruar në borgjezë sot”.
Thotë Harry dhe bën me dorë tek një stendë. Në foto, grua e re, përfaqësuese e klasës borgjeze, rrethuar nga gra me uniformë ushtarake e kapele me yll të kuq. Fytyrat e xhindosura godasin me tërbim reaksionaren, ndërsa më e bëshmja e tërheq prej flokësh zvarrë. Revolucioni kulturor.
“Këto gardistet e kuqe, janë sot borgjezet e reja, që priten me tapet të kuq në perëndim”.
Shikon me pikëllim nga unë.
“Me anë të këtij muzeu përpiqemi të ndërgjegjësojmë njerëzinë, të paktën këtu në Amerikë, të bojkotojnë mallrat kineze. Ato janë djersa dhe gjaku i papaguar i miliona të dënuarve të ndërgjegjes në Laogai”.
Ndalon pranë një stende tjetër. E kuqe, flakë, në qendër fotoja e një oficeri me pistoletë në dorë. Grykën ia ka mbështetur në kokë një të riu, i cili me sytë lartë nga qielli i lutet Zotit ta shpëtojë. Nën të, imitacion prej allçije i qelisë së burgut, ku të riun e kanë mbajtur mbyllur për një kohë të gjatë. Qelia-varr është aq e vogël, sa ai nuk mund të shtrihej dot, por dhe nuk mund të ngrihej në këmbë. Mënyra e vetme për të kishte qenë të qëndruarit ulur me këmbë të mbledhura.
“Po e pushkatojnë si agjent. I kanë gjetur një libër në gjuhë të huaj. Është mësues”.
Ngjitur me qelinë-varr, një tavolinë me kapak xhami ekspozon orenditë e mësuesit “agjent”; librin me kapak të grisur, një fletore me vija, e hapur, në mes një gjysmë lapsi me gomë, poshtë tyre këmishë e bardhë me njolla gjaku të thara, si dhe një orë tavoline – e ngjashme me atë, që bëri zgjimin e familjes time në katër të mëngjesit.
Ndjej këputje të trupit. Mungesë në gjum, ushqim, lodhja e ditës djeshme nuk më ka dalë ende. Fund rroge, dollapi i bukës pothuajse bosh. Zbres shkallët e katit të katërt. Rrëshqes tek e fundit. E thyer, errësirë, llampat i marrin sapo i zëvëndësojmë.
“E kanë thyer fëmijët e katit të dytë. Ai i vogli e godiste me çekiç dore, dy më të rriturit qeshnin. Janë zënë prindërit me ato të katit të parë”.
I tregonte nënës komshia përballë. Shkallët janë të shtetit, duhet të kujdeset ai për to, në fakt kujdesemi ne. Kujtimi, miku im i mirë Kujtim Bevapi, thotë se tek biblioteka e qytetit, ku ai punon, lexuesit marrin çdo gjë që u zenë duart.
“Marrin atë që nuk e blejnë dot. Pronë e të gjithëve dhe e askujt”.
Qesh Kujtimi me shpoti, ka vite që punon aty.
Era e Krastës, përzier me shiun e akullt, të shpon trupin. Çadra e drunjtë rëndohet – më shumë të pengon, sesa të mbron. Ora po shkon katër e një çerek, treni niset në pesë pa pesë. Shpejtoj hapin, këpucët e lagura fusin ujë në majë. Pranë shtëpisë Metit, Muhamet Shahinit, shtylla e ndriçimit është përkulur, pa dritë. Trotuari i prishur. Pellgje uji. Është e pamundur t’u shpëtosh pa u zhytur.
“Jetojmë surrealen, fatazmagoriken”.
Thotë Meti dhe punon me laps fragmente të jetës pa jetë. I talentuar, por e penguan të vazhdojë Institutin e Lartë të Arteve. Biografia.
Tek “1 Maji” takoj Tasin, Anastas Papariston, punojmë bashkë në të njëjtën shkollë. Përkim i rrallë për dy të deklasuar. Në Shmil ishim në të njëjtën dhomë. Krevat marinari kishim. Tasi jepte kimi, unë hapa anglishten për herë të parë. Në Labinot Fushë prisnim skodën e mirëmbajtjes së rruga-urës të na merrte në karroceri. Mësuesit e zonave të thella. U njoha me disa prej tyre, elbasanas, ishte dita e parë për mua. Skoda kishte ngarkuar qymyr, përdorej për të mbuluar pjesët e rrugës të ngrira nga dëbora. Pranë u ul një mësues i Gurit Zi. Nuk e njihja, por prindërit tanë njiheshin. I deklasuar edhe ai.
“Xhepa, përse ti këtu”?
“Jam caktuar në Qafë Shmil”.
“Anglisht në Shmil”?
Tasi, ulur pranë meje, më goditi me këmbë. Nuk fola. Mësova më vonë se isha provokuar, që të shprehja pakënaqësi. Tasi kujdesej si prind për mua, kishte vite atje. Babanë ia kishin burgosur për së dyti. E kishin spiunuar shokët e tij. Më këshillonte të tregohesha i kujdesshëm. Në dhomë kishim një radio të vjetër, me fijet e altoparlantit lidhja një kufje të vogël ushtrie, kur doja të dëgjoja Radio Londrën, ma kishte dhuruar një mik shofer në Mjekës. Dëgjoja emisione, kur isha vetëm. Një ditë Tasi hyri në dhomë, kur duhej të ishte në klasë. Më shikoi me habi.
“Ç’është ajo gjë e zezë”?
“Kufje”.
E vuri në vesh. Kërceu sikur ta kishte pickuar gjarpëri.
“Je në vete”?
Shkëputi kufjen me forcë nga radio, hapi dritaren e dhomës dhe e flaku në gorgën e thellë. Shkolla bashkë me godinën ku banonim ishin ndërtuar në pjesën veri-perendimore të një pllaje të lartë mes malesh. Miqësia ime me Tasin dhe tre vëllezërit e tij ishte e fortë. Në Elbasan katër djemt e Ilia Paparistos ishin shembulli më i lartë i dashurisë për prindin. Nuk u thyen ndaj presioneve që i bënë, i dërguan në vendet më të thella të rrethit, por ato nuk e braktisën babanë kurrë. Çdo javë njëri prej tyre dërgonte kursimet e muajit në burg. Kur u lirua, i vajta për vizitë në shtëpi. Ishte plakur nga tmerret e qelisë, por humorin dhe energjinë e ruante, sikur të mos kishtë qenë në Infernon komuniste.
“Jeta është dhuratë e Perëndisë, jini mirënjohës. Anglezët kanë një proverbë që më pëlqen ta kujtoj, kur më kap dëshpërimi. E mësova prej një nxënësi të Shkollës Teknike, kishte vite, që e mbanin mbyllur në burg”.
Ilia buzëqesh.
“Never look a gift horse in the mouth”.
Më bëri të mendohesha, proverba në rastin e tij merrte kuptim tjetër, më të thellë.
“Jemi me vonesë”.
Thotë Tasi dhe shpejton hapin. Nga “1 Maji” tek stacioni i trenit, me ecje të shpejtë, mban njëzet minuta. Ecim pa folur. Stacioni i trenit është i ndriçuar keq. Në gjysmë errësirë shquhet hafija një mijë e dyqindësh, ka ditë që na del përpara. Tek hyrja Tasi më ngacmon me dorë. Bën me shenjë drejt tij.
“Është për mua”.
Thotë Tasi.
“Jo, është për mua”.
Mendoj unë. Në kinemanë e Cerrikut, pak ditë më parë, kanë demaskuar Kaçin, Kastriot Balilin mikun tim, mësues frëngjishtje në shkollën e mesme.
“Nuk je ti armiku, ti je i yni, ke rënë viktimë e shoqërisë keqe. Por, të mos mërzitet ai, nuk ka për t’i shpëtuar syrit vigjilent të partisë”.
Të njejtat fjalë më kishte thënë Fiqirete Ballvora, dekanja e fakultetit, kur kërkoi përjashtimin tim nga universiteti.
“Nuk ke për t’i shpëtuar syrit vigjilent të partisë ti”.
Më kishin mbetur fare pak ditë, që të përfundoja studimet. Kaçin e arrestuan menjëherë pas demaskimit. Unë nuk dija gjë fare për planin e arratisjes, që Kaçi i kishte besuar një kosovari, koleg pune. Ai e kishte ftuar në shtëpinë e tij dhe fshehurazi e kishte inçizuar. Gjyqin Kaçit ia bën shpejt dhe e mbyllën në kampin e vdekjes Spaç.
Futemi në sallën e stacionit trenit. Pranë derës, ulur në një stol të vogël, pjek gështenja një plak i moshuar. Prushi i mangallit është i vetmi burim ngrohje i asaj salle han me dritare të thyera. Tymi i gështenjave të pjekura të ngacmon urinë. Afrohet një mijë e dyqindëshi.
“Sa herë të kam thënë të mos shesësh këtu, jevgjit”!
E godet me pëllëmbë fort në faqe. Plaku rrëzohet në çimenton e lagur. Bën të ngrihet, këmbët s’e mbajnë. Rrëzohet sërish, këtë radhë koka përplaset në çimento. Në sallë kanë ardhur udhëtarë të tjerë. Përpiqet ta ngrejë një djalë i ri.
“Po ti po tregohesh i mirë me të”?
I kërcënohet punonjësi i policisë së fshehtë djalit, i cili i trembur largohet. Si me magji, nga jasht, hyn me furi djali i gështenjapjekësit. Punon hamall tek stacioni. Shpatullgjërë, i fortë si hekuri, hap krahun e djathtë dhe duke u rrotulluar bashkë me trupin e godet punonjësin e fshehtë në kokë. Si pupël fluturoi në erë agjenti dhe koka iu përplas me zhurmë tek korniza e derës. Shtrirë sa gjërë e gjatë në dyshemenë e lërosur me baltë, përpëlitet antinjeriu si një pulë e therur. Nga goja i shpërthen shkumë e bardhë.
Treni erdhi me vonesë. Hipëm në vagonin e fundit. Bileta është tre lekë të reja, por po të kthehesh me tren, gjë që shpesh e bëjmë në muaj, është një e treta e rrogës. Çdo njeri nga ne, mësuesit, kemi një faturino të njohur. Fillojmë të kërkojmë flokëverdhën e bukur nga Pogradeci. Siç ka fytyrën, Zoti i ka gatuar shpirtin. Nuk pranon gjë nga ne, vetëm kur vjen kontrolli na bën të paguajmë. Në vagonin e tretë është ulur një ish nxënësja ime, talent në gjuhë të huaj, është bashkë me prindërit. Shkon për të bërë analizat, dyshohet kancer në gji. Fytyra e saj si hëna e trishtë të krijon dëshpërim, babai më fton t’i ulem pranë, do të doja shumë, por bileta e paprerë … Vazhdojmë të kërkojmë faturinon e bukur. Treni ka marrë shpejtësi.
Në Peqin na del përara operativi i zonës. Ka ditë që e bën këtë punë, i shkurtë, gjithnjë fytyrngrysur, të drithëron. Mëngjesi ka filluar të zbardhë qytetin, shiu ka pushuar. Futemi në lokalin pranë shkollës. Tasi porosit salep, unë çaj mali. Tasi fillon të plotësojë pjesë të papërfunduara të ditarit. Në lokal hyn me nxitim një nxënës i yni. Afrohet tek tavolina.
“Mirëmëngjes mësues! Drejtor Samiu kërkon ta takoni në zyrë”.
Nxënësi largohet.
“Ka dalë herët në zyrë. E hëngra”.
Flet i shqetësuar Tasi.
“Po e shtrëngojnë lakun. Në fillim të përjashtojnë nga puna, pastaj vijnë të tjerat”.
Mendoj unë. Në zyrë Sami Shqarri, drejtori i shkollës, njeri i ekuilibruar, duket nervoz. Rrallë herë mund ta shikoje në atë gjendje.
“Sot vjen ministri i ri për kontroll. Është kthyer nga specializimi i gjatë në Francë. Ka me vete ekip të gjërë, do të mbulojnë tërë lëndët”.
Samiu na shikon i shqetësuar.
“Ka pushuar shumë arsimtarë në jug. Tasi, ti përgatitu të kontrollohesh për kiminë, ndërsa ti për anglishten”.
Dolëm jashtë të hutuar. Prisnim tjetër gjë. Tek aneksi i kabinetit të kimisë, Tasi mbante pak gjëra për të ngrënë. Thekëm mbi furnelën tullë, të bërë vetë, dy feta buke misri, i shoqëruam me pak vaj dhe gjizë. Erdhëm në vete. Tërë dita kaloi nën tensionin e kontrollit. Mua më përkoi të më kontrllonte një shoqe kursi. Foli mirë për mua.
Në mbrëmje morëm autobusin e fundit. Të lodhur, unë dhe Ylli Mehja, mësuesi i fizikës, u ulëm në ndenjëset prej kompensate, mbi gomat e fundit të fizarmonikës. Tronditja e gropave të rrugës nuk na linte të dremisnim. Autobusi ishte pothuajse bosh. Vetëm ne, mësuesit e gjimnazit, të shpërndarë në ato pak ndenjëse kompensate. Në Elbasan ndaluam tek sheshi përpara pallatit sportit. Ora po shkonte tetë, dukej si mesnatë, asnjë këmbë njeriu. Shiu vazhdonte i imët me erë Kraste. I akullt. Pranë postës qendrore, pranë një neoni, që herë ndizej e herë shuhej, priste Luli, Bardhul Miraku, kushëriri im nga nëna.
Me Lulin ishim përpjekur të arratiseshim. Ai kishte dy vëllezërit e babait në Amerikë. Njëri punonte tek Zëri i Amerikës, ndërsa tjetri jetonte në Nju Jork. Unë sapo kisha filluar punë në Qafë Shmil. Larg nga jeta, civilizimi, mes malesh të larta, ku dëbora fillonte herët dhe ti mbeteshe i izoluar me ditë të tëra. Luli do të dërgonte dorazi të drejtat e studimit në Gjirokastër dhe Korçë. Seksioni i arsimit i kishte dhënë të përdorte motorin Java, që dispononte drejtoria e arsimit. Luli ishte motoçiklist i zoti. U nisëm në mëngjes herët. Dreka na zuri në Dhërmi. Tek shtëpia e një Duni, që sapo ishte liruar nga burgim i gjatë. Na priti ngrohtë, Lulin e kishte mik të besës. E kishte ndihmuar me ushqime në burg.
“Flasim pa merak, Muçi është njeriu im”.
I tha Luli, kur u ulëm rreth tavolinës. Duni kishte njerëz në Amerikë. Folën gjatë. Duni dukej se ishte i interesuar të arratisej edhe vetë. Kur mori vesh rrugëtimin tonë e këshilloi Lulin të shikonte mundësinë nga toka.
“Këtu nuk të lejojnë një copë druri të mbash me vete, e jo më të kesh mjet për t’u larguar”.
Duni e pinte duhanin me të dredhur, i fortë, tymi shpërndahej në tërë dhomën e vogël dhe të zinte frymën.
“Tek Tri Urat, shiko mundësinë, atje rrotull, po kaluat përruan jeni në Greqi”.
Duni fliste ngadalë, sikur të ishte qenie e një tjetër bote. Luli të befasonte me njohuritë që kishte për vendin. Kishte qenë mësues i gjeografisë në ato anë. Të nesërmen mesdita na zuri në Çarshovë. Nuk po mbaja veten nga gëzimi.
“Ai është përroi, në anën tjetër Greqia”.
Tha Luli dhe ngadalsoi shpejtësinë. Rruga ishte e pashtruar, të dukej sikur po ecje në këmbë.
“Ja ajo ndërtesa atje është Tri Urat”.
Më ishin veshur sytë, lot gëzimi. Liria ishte sa të hidhje një gur.
“Do ngjitemi pak më lart, heq gomën sikur na është shpuar dhe presim të errësohet”.
Luli fliste, mua me dukej sikur kishim arritur në Amerikë. Kur po kalonim pranë ndërtesës, një djalë i ri veshur me kostum gri thirri me të madhe.
“Lul Miraku! Lul Miraku! Ç’të ka sjellë në këto anë”?
Luli u pre. Djaloshi energjik bënte me dorë të shkonim atje. Ishte drejtori i shkollës zonës, Luli e kishte pasur nxënës në tetëvjeçare. Na ftoi brenda. Prapa një banaku të vogël me pak shishe pijesh dhe një makine ekspresi të vjetër qëndronte nje burrë i thyer në moshë. Një tavolinë e lartë, ku qëndrohej vetëm në këmbë ishte orendia e vetme e asaj kafeneje në udhëkryqin e dy botëve. Banakieri na shikonte vëngër. Drejtori zuri vend nga ana e derës, të na linte të nënkuptuar se nuk mund të largoheshim në anën tjetër të urës. Pasi mësoi nga Luli qëllimin e udhëtimit, filloi të tregojë ngjarjen, që ishte në zhvillim e sipër.
“Kujdes kur të ngjiteni për Leskovik, mos ndaloni gjëkundi, posta kufitare asgjësoi dy shkelës kufiri sot dhe është në ndjekjen e të tretit. E kanë plagosur, nuk po lenë vend pa e kërkuar. Është ngritur i tërë kufiri në këmbë”.
Kafetë u bënë, lëngu i zi më kalonte poshtë si balsam i hidhur. Në Leskovik na shikonin sikur të ishim kafshë të egra për t’u gjuajtur. Të nesërmen vonë u kthyem në Elbasan, të lodhur për vdekje, por më shumë të dëshpëruar. Do të kalonin vite, kur të ftuar për drekë në Nju Jork nga xhaxhai Lulit, të tregonim përpjekjen tonë të dështuar. Aty i ftuar ishte dhe miku im Uran Kostreci, që kishte bërë shumë vite burg i kapur në përpjekje për t’u arratisur.
“Bëtë mirë që ndërruat mendje, se ndryshe do të kishit përfunduar të vrarë, ose në qeli ku dergjesha unë”.
Luli ma bëri me dorë. U ndava me Ylli Mehjen dhe shkova të takoj Lulin. Pa hipur mirë në trotuar më zgjat dorën e mbledhur grusht.
“Kam diçka për ty”.
Më futi në dorë një copë letër dhe iku shpejt, sikur largohej nga ndonjë vend krimi. Mora rrugën për tek “1 Maji”, ishte ende hapur. Brenda vetëm bufetierja. Porosita kafe, isha pa ngrënë tërë ditën, po më vinte si të fikët. Hapa letrën e shkruar me shkrim dore. Sytë menjëherë më vajtën tek fjala, Pero. Më emocionoi, pritej nga dita në ditë të lirohej nga burgu. Fillova të lexoj rreshtin e parë.
“Mësuesi i anglishtes e ka lënë djalin”.
Në qytetin e Elbasanit, në xhiron e mbrëmjes, kur tre njerëzit më të fuqishëm zbrisnin shkallët e Hotel Skampës, “Turizmit” dhe merrnin bulevardin për në qendër edhe gjethet e pemëve kthenin shpinën nga frika. Në mes ecte Perikli Sheti, shefi i kirurgjisë rrethit, në të djathtë sekretari i parë i partisë rrethit, Jashar Mezenxhiu, ndërsa në të majtë, kryetari i degës së punëve të brendëshme, Gëzim Hila. Perikliu, legjenda e kirurgjisë së rrethit, i kishte besuar një kolegut tim, mësues anglishtje, t’i jepte mësim privatisht djalit. Në fakt, unë atë mësues e njihja që nga shkolla mesme, kishim qenë në të njëjtën shkollë dhe vit bashkë. Në universitet unë u pengova të vazhdoja rregullisht, ai mbaroi disa vite para meje. T’i mësoje gjuhë të huaj fëmijës së njërit prej njerëzve më të fuqishëm të qytetit ishte diçka e rrallë, që nuk mund të kalonte pa shpërblim. Ashtu ndodhi. Kolegun e transferuan nga Peqini në Elbasan, nga shkolla e mesme në Institutin e Lartë. Djali e kishte marrë përzemër gjuhën angleze. Nxënës inteligjent dhe shumë i mirë në mësime, po përparonte shpejt në gjuhë. Por, fati e goditi rëndë. Kirurgun e madh e futën në burg – nuk pranoi të bëhej palë me krimin, të firmoste për vdekjen e një fëmije të shkaktuar nga paaftësia e një kirurgu me lidhje të forta me kupolën e lartë komuniste. Betimi i Hipokratit e pengoi atë.
“Të paktën sikur një herë në muaj, të mos ndjehet i braktisur”.
Shkruante Pero. M’u mbushën sytë me lot. Dola jashtë të mos më shikonte bufetierja. Mora frymë thellë, ajri i ftohtë më lehtësoi. E kisha provuar vetë, kur të braktisnin. Rrugës për në shtëpi, mes territ që më rrethonte dhe pasigurisë për të nesërmen, duke shmangur gropat me ujë, që aty-këtu ishin bërë të pakalueshme, vendosa t’i jap djalit mësim, jo një herë, por katër herë në muaj, në shtëpinë e tij të përgjuar ditë e natë nga sigurimi. Varlam Shalamov-i thotë tek, “Tregimet e Kolimas”.
“Kam zbuluar se bota duhet të ndahet jo në njerëz të mirë dhe të këqij, por në frikacakë dhe jo frikacakë”.
Unë atë natë zgjodha të dytët.
Ty pseudonim dhe të gjithë ato që përfaqëson jua dha dënimin Arshi Pipa në 1992. Në çdo shtyllë telefoni me kokë poshtë.