Prishtinë, 23 tetor 1944. Mëngjes.
Ajo ditë e hënë ka qenë më e gjata dhe më e çuditshmja e jetës sime. Terri endej mbi kodrat e heshtura, gungaçe në kampin nazist të Prishtinës, kur fishkëlleu bilbili. Ora gjashtë e mëngjesit. Retë ulëta nervoze vozisnin me shpejtësi. Papritur filloi të ftohtit. Të mardhur u rreshtuam të gjithë për të marrë lëngun e kafes, që ishte më i hidhur se kurrë. Çdo gjë të pështirosej. Ishim aq barktharë sa s’na shkonte ndërmend të zgjidhnim. Para disa muajsh na ngulën në kampin e Prishtinës, në një gjysmëkazermë. Na vendosën nëpër baraka të ndara me tela me gjemba nga e gjithë bota. Fqinji im, bacë Azemi me sytë e tij kthjellët më kujtonte kaltërsinë e Detit Jon. Vetullat e rralla, të bardha dhe flokët që i binin nga plisi përmbi shpatulla, më shëmbëllenin me tim gjysh, Gjikë Grigorin, i cili jetoi mbi njëqind vjeç. Plisi i bacës më ngjante si një rrokullimë bore mbi malin e sertë.
Aeroplanët fluturonin ulët mbi Prishtinë, kryeqendrën e Kosovës.
-Sabahile e krokamës së korbave konka kjo ditë e këta qenkan shtue si mizat në lis, – tha baca.
Esesët përpiqeshin të dukeshin të qetë, gjakftohtë. Vetëm ecejaket e Sllobo Sakiqit me flokët si iriq, me duart e dhjamura, me fjalimet e tij çapraze dhe fytyrën që i ndriçonte nga gëzimi, s’paralajmëronin asgjë të mirë. Të paktën për të burgosurit ishin si oguri më i zi.
Sllobo Sakiqi na e shtrydhte gjakun pikë-pikë me duart e tij leshtore dhe me ulërimat: “Tanket janë tonat dhe toka mbi të cilën lëvizin është tona!”
– Ndoshta ky Slloboja mendon se na ka mundur dëshpërimi dhe i paskemi humbur krejt shpresat? – e pyeta bacën, ndërsa esesët na përcillnin si çdo mëngjes për në punën e detyruar te stacioni i trenit.
Më dukej sikur kisha vite që ecja nëpër këto udhë, të rrethuara nga shtëpitë me arkitekturë të përzierë, kalldrëmet me shkallina si të fshatit tim, kishat e rralla dhe xhamitë me minaret e vetmuara.
Vjeshtë. Sa shumë po zgjaste vjeshta e vitit 1944 në Prishtinë. Me dukej sikur fletët e pemëve kishin një vit që binin pa pushim mbi kolonat e esesëve me mortaja dhe me mitraloza, mbi tanke dhe mbi autoblinda. Qytet i blinduar. Më vinte çudi kur tregtarët që shisnin mbi tezga bukë të ngrohta, gështenja të pjekura e fshesarët pastronin kalldrëmet nga mbeturinat, ndërsa në kinemanë e qytetit luhej filmi “Gjarpërinjtë e Lakoontit”.
Kino, kamp, shtëpi me tymtarë të vetmuar, që duken edhe më të vetmuar në atë shkreti borërimi mbi Prishtinë, ku esesët shtinin mbi mish të gjallë dhe patrullonin në çdo cep, ku nuk lejonin më shumë se tre veta të përcillnin të vdekurin në një funeral.
Shpatullat e bacës pehaten e tkurren nga të ftohtit. Era i rreh ballin e kërcyer, tëmthat, faqet e parruara kockë e lëkurë dhe sytë e vegjël të gropuar.
– Kosova jetë e mot ka rrnue sipas ligjit të vet e kurrkush s’ka mujt me ia ndërrue faqen si ka dashtë, – m’u përgjigj bacë Azemi.
– A thua e gjithë bota është strukur në shkretinë e shurdhimit e nuk e ndien si po gufon gjoksi i saj nga shtrëngata e lirisë?
– Je i ri e nuk ke pas kohë me ia mësue fije për pe historinë Kosovës. Veç dije në qoftë se në log të saj të ndjek rreziku apo të sulmon dikush, kudo qofsh në mal apo në fushë, mjafton të përqafosh një lis a një kaçubë e të shqiptosh me zë: “Jam në besë të Azem Rugovës”, që të të mos të të preket as edhe një fije floku.
– Unë jam këtu për të vetmin faj, sepse i urrej pushtuesit fashistë. Kjo urrejtje nuk ka asnjë shpresë shërimi, sepse po shoh që edhe esesët po ia shtrëngojnë ndër dhëmbë shpirtin Kosovës.
– Kjo dihet Jetëgjatë, s’është aspak e re, por as tepër e vjetër nuk asht, se kështu i ka ndodh mot e jetë Kosovës.
– E di bacë e di edhe se në çaste të tilla populli zbërthehet dallgëzohet e merr nëpër këmbë rendin e vendosur me dhunë. Çdo qenie sado e brishtë kërkon cakun e vet. Qetësia prishet një herë e përgjithmonë.
Shiu binte i qetë, ndërsa ne ngarkonim arka në stacionin e trenit. Arkat ishin shumë të rënda për shpatullat kockë e lëkurë të bacës. Përpiqesha t’ia lehtësoja barrën se më dhimbsej ajo fytyrë tashmë pa pikë gjaku. Vdekja e cikte çdo mëngjes dhe ai e përzinte, duke u tallur me të.
– Kosova nuk u ngjiz për një ditë. Ajo i ka jetu shekujt. Rënkon dheu si me kon nieri, – më tha baca me sytë e mbushur me mall dhe me brengë.
– E kam nji pyetje bacë.
– Hairli, Jetëgjatë!
– Tanket janë forcë apo dobësi?
– Tokës po ia marrin gjakun, veç nuk e dinë.
– Ç’ka s’dinë?
– Nuk e dinë që gjaku don gjak. Kush mbjell gjak, korr gjak e zi e ma zi për ata që s’e dinë se shqiptarë do të ketë sa të marrë frymë edhe një i vetëm mbi këtë dhè e në mos mbettë askush i gjallë, nga varret do të ngrihemi, nga thellësitë e tokës do të mbijmë, nga qielli shpirtrat tanë do të kthehen dhe si rrufe mbi kokën e pushtuesit do të shpërthejnë!
– Faleminderit, bacë! Ky është caku im.
– Jeta e një populli asht e gjatë, tepër e gjatë e askush s’e shkurton dot. Kurrë mos e harro këtë!
– Kurrë s’do ta harroj, baca Azem!
Prishtinë, 23 tetor 1944. Drekë.
Kur u kthyem nga puna në drekë nuk vumë re asgjë të veçantë veç Sllobo Sakiqit që mungonte. Dikush e kish quajtur Sllobon “bastard” si Hilfedringu. Mjaftonte të mos e shihje qoftë në një drekë e merrje frymë disi më lehtë, megjithëse në trup më shkonin të rrëqethura. Parandjenja e rrezikut thërriste brenda shpirtit tim. Që nga çasti kur rashë në kurthin e esesëve të Tiranës, koha dhe jeta për mua u ndanë më dysh: jeta ime deri në tridhjetë vjeç dhe jeta deri në njëqind vjeç. Disa muaj në kampin e Prishtinës janë më shumë se 100 vjet. Kështu sot jam edhe plak, edhe i ri. Kam mall për atë pjesë të jetës, kur mëma më përcillte në shkollë me kulaçin e ngrohtë me djathë.
Sa kohë kam pa e provuar verën e vreshtit dhe ngjalën e pjekur? Nuk e di, nëse jam ai që ka soditur i ngazëllyer ditën e verës, vajzat me fustane të lehta me kurora lulesh, ai që kapërcente zjarret bashkë me djemurinë e fshatit?
Esesët vinin rrotull nëpër kamp me fytyra të ngrysura. Për çudi kishte plot esesë të rinj. Ndoshta i kishte sjellë treni i blinduar? E ç’dinë këto aradha për popullin tim? Asgjë të vërtetë. S’mund të kuptojnë as njerëzit, as fjalët, as bacë Azemin, as atë çka është e moçme në këto troje që e ka mbajtur gjallë jetën. Për ta siç duket, qenkëshim thjesht një fryt i pjekur e mjaftonte të zgjasnin dorën e ta këpusnin që të mos mbetej gjë fare.
Nuk e di pse isha aq i ndjeshëm dhe malli si një plagë e vjetër po më gërryente shpirtin. Kisha mall për fëmijërinë këmbëzbathur, për shpellën e piratëve, për vajzën e valëve. S’ka det më të bukur, më të kthjellët, më të qeshur në botë se deti im, deti Jon.
Kur po ktheheshim nga stacioni i trenit i numërova tri kolona esesësh, njëzetë tanke dhe dymbëdhjetë kamionë të blinduar. Ç’ishte ky alarm? Po na ngutnin të hanim lëngun e groshës. Fytyrat e grave, përtej telave me gjemba, dukeshin të lodhura, të venitura, në ngjyrë hëne.
Një ndjenjë pritjeje rrinte pezull në të gjithë kampin. Prisja të dëgjoja zërin e trishtuar të çupëzës që këndonte. S’na linin të kalonim përtej telave me gjemba për te baraka e grave. Atje kishte gjithmonë roje. Ndoshta atë zë po e prisnin edhe shumë të tjerë:
“Jam e rrethuar me tela si një zog
Esesin që më bën roje s’e shoh dot
Pa do të vij, do t’vij’ dita që të kthehem prapë aty
Derën time s’e harroj do të tringëllijë…’
Nuk e dija se ç’mbante ende në barkun e saj kjo ditë e ftohtë me shi. Isha shumë i lodhur.
Pa mbaruar së ngrëni shpejtuan të na nxirrnin në punë, por jo të gjithëve. Pjesën më të madhe të të burgosurve shtynë në oborrin e kazermës, nja dyqindepesëdhjetë metra larg vendit të fjetoreve, që të hapin një gropë. Para një jave aty u pushkatuan tetë kosovarë.
Të burgosurit shkuan kokulur të çelnin gropën e madhe, një varr të përbashkët. Ndoshta gropa duhej të ishte gati para se të ktheheshim nga puna këtë pasdite.
Morëm udhën përsëri me bazë Azemin. Si nuk mbaronte kjo rrugë? As shiu. Shiu binte i ftohtë, i akullt mbi shpatullat tona të zhveshura. Baca vijonte rrëfimin sikur do ta mbaronte të gjithin deri tek më e fundit fare: “Qëkur nuset e Kosovës vendosën të lindin nga dymbëdhjetë carrokë, dy për vete dhe dhjetë për Kosovën, të huajt s’pushuan së dynduri njëri pas tjetrit. Këtij rrebeshi i bënë ballë vetëm gratë. “Jetës me jetë! Të mos reshtë jeta kurrë në këto vise,” – thanë ato. Hasmi qe i egër, i tërbuar.
“T’i shuajmë, t’i zhdukim me rrënjë dhe me degë kulla e shtëpi! – ulërinte. Atëherë, burrat i zbrazën kullat nga nuset e nga fëmijët dhe i nisën Bjeshkëve të Namuna. “Vdekjes me vdekje!”- u betuan. Nuk dihet sa u vranë në këtë luftë. Dihet se nuk pati asnjë urdhër, asnjë ligj ushtarak, asnjë detyrim, pos që lokja e pati lindur birin për Kosovën.”
Ajo ditë qe dita e masakrës. E vetme e ndarë nga e gjithë jeta ime, endet nëpër shiun e akullt të Prishtinës.
Esesët na shtrëngonin çdo ditë e më shumë lakun në fyt dhe çdonjëri prej nesh e dinte se kjo mund të ishte dita a çasti i fundit. Dhe koha shtyhej, largohej prej meje. Shiu ishte bërë më i zymtë. Prishtina lëkundej nën tërmetin e tankeve. Malli më rëndonte në zemër. Mall për duart e nënës, mall për detin blu me horizontin e mjegullave të kaltra të ishujve jonianë, mall për malet e vendlindjes e për ato vite pa mendime të jetës së studentit që ëndërronte të merrte diplomën e jurisprudencës për të vendosur drejtësinë. Esesët gëlonin në rrugët e ngushta të Prishtinës. Shtëpitë me shumë dritare të vjetra prej guri, rrinin karshi njëra-tjetrës. Gjarpri i tankeve kafshonte tokën dhe aeroplanët me kryqin e thyer fluturonin ulët mbi Prishtinë. Po afrohej ora e ndalim qarkullimit. Nëpër rrugë endeshin si të hutuar disa kalimtarë të rrallë.
Prishtinë, 23 tetor 1944. Ora 6 e mbrëmjes.
Zëri i çjerrë i bilbilit i tuboi turravrap të internuarit në sheshin e apelit. Sakiqi doli me një listë në dorë. Të gjithë e dinë se çdo të thotë një listë në duart e Sllobos, pasi të burgosurit kanë hapur një gropë të thellë sa një varr masiv. Në Tiranë, në rrugën e Dibrës qenkësh vrarë një funksionar i lartë i Kryqit të Thyer dhe kështu do të duhej që 104 djem shqiptarë ta paguanin këtë vrasje. Slloboja lexoi listën. Isha krejt i mpirë nga numërimi: “Jetëgjatë Gjika 99, bacë Azemi 100…”
Slloboja mbaroi së lexuari listën. Esesët na kishin rrethuar. Binte një shi bore. Mezi e dallonim barakën e grave në anën tjetër të telave me gjemba. Pa pritur kishte rënë një heshtje e rëndë. Vajzat i kishin mbledhur në një barakë dhe dy të tjerat i kishin boshuar për ne. Të gjitha veprimet po kryheshin në heshtje. Kyçën dyert. Fikën dritën elektrike. Errësirë. Një zhurmë motori çau heshtjen. “Ç’të jetë? Kamion? Po vijnë të na marrin? Po ku do të na shpien?” – pyeti dikush.
“Jo, s’qenka kamion, por qenka motor zhurmues. S’ka më as aeroplanë. Qiell i errët. Shi. Pritje.
– E në koft deka, ardht e bardhë! – thotë baca.
– Unë s’e pranoj vdekjen as të zezë, as të bardhë, bac Azem!
– Askush nuk i ikën borxhit të vet. As nusja ime, as carrokët e vegjël nuk kanë dasht me i vra.
Dy esesë me mitraloza dhe Slloboja me një revolver dhe me një llambë dore në duar, rrëmbejnë dy të parët. Në barakë fryma mbetet pezull. Përsëri dëgjohet zhurma e motorit që nuk lodhet. Sidoqoftë ky motor ishte një paradoks, në një kohë kur e gjithë toka rënkonte nën tanke. E ç’nevojë kishin kriminelët të fshihnin krimet e tyre? Ja që kishin!
Përsëri u hap dera. Ndriçim i dobët. Përgjim i të gjithëve. Ishim kthyer në qenie gjithë sy e gjithë veshë. Zemra sa nuk na kërciste nga kraharori. Një zë urdhërues shungulloi: “Gjithsecili ka për detyrë të shpëtojë veten.” Pa mbaruar mirë fjala, u dëgjuan dy krisma pushke. I vranë! pushkët u zbrazën afër dhe plumbat e tyre hynë në mish.
Sa i çuditshëm qenka njeriu! Tashmë ishte gjithçka e qartë. Megjithatë, s’doja ta pranoja. Askush nuk do ta pranojë vdekjen. Gjithnjë pandeh se ajo nuk e zë dot, se u takon të gjithë të tjerëve, me përjashtimin tënd. Edhe dy viktima të tjera rrëmbeu ciklopi nga shpella. U shtrënguam si dhëntë në vathë. Dikush kishte hapur një të çarë në tavanin e barakës së grave. Një vrap i nxituar dhe një britmë: “Gozhdët, m’u ngulën gozhdët!”
Batare dhe përsëri heshtje. Kjo pra, na qenkësh vdekja! Çdo qelizë e trupit tim që donte të jetonte, shungulloi nga urrejtja. Dikush thërriti dhe thërriti: “Vdekje esesëve!” U çmend i shkreti. E çmendën kriminelët esesë!
Qetësi. Natë e thellë, vdekjembjellëse. Dera e barakës u hap për të njëzetedytën herë. Tashmë vatha ishte rralluar. Erdhi edhe radha ime dhe e bacë Azemit. Esesët na zvarritën para komandës. Më erdhi të përzier, kur na detyruan të zhvishemi lakuriq para një grumbulli teshash. Pashë rrotull me një shkëndijë shprese. Slloboja më dha një shkelm të mirë midis shalëve dhe u largua që të sillte të tjerët. Një eses me mitralozin krahaqafë na tërhoqi drejt dhomës së masakrimit. Ma mavijosi krahun së shtrënguari që të humbisja çdo shpresë. Çudi për t’u çuditur! Ç’të shpresoja vallë? Ndonjë mrekulli? Nuk e dija. Isha i tendosur i tëri. Nëpër terr trupi i bacës më dukej si një skelet. Pranë gropës ishin hedhur kapicë të vrarët dhe një zë përtej jetës doli nga thellësia e shpirtit të munduar: “O nanë, o nanë!” Zëri kumboi. Pastaj u dëgjua një batare krismash. Po a vriten të vrarët?
– Ik, ik! – më tha baca e ia tërhoqi krahun esesit, i shpëtoi nga dora dhe vrapoi. Në çast u ula fare poshtë, ngjitur me tokën, ndërsa esesi qëlloi bacën. Vrapova, vrapova e në vrap e sipër, ndërrova drejtim. Gjithçka u krye instiktivisht. Esesi u kthye dhe e zbrazi të gjithë karikatorin, por meqë nuk orientohej dot në errësirë, shtiu në drejtim të kundërt. Shkova me një frymë deri te hendeku i kazermës ku flinim. Roja zbrazi pushkën drejt meje, por nuk arriti të më godasë. Vijova vrapin në drejtim të gardhit që të ikja jashtë kazermave. Një plumb më vërshëlleu në vesh. Këmbët më shpunë jashtë kazermave, në ugarin ku flinin rojet. Hyra në ugar, pa i ndjerë gjembat e telave që m’u futën thellë në mish. Për çudi nuk ndjeva dhimbje. Ika me vrap. Vetëm vrapoja pa u ndalur, ndoshta për një orë, dy, tre… Dhëmbët më kërcisnin nga të ftohtët. Fytyra e bacë Azemit më printe nëpër natë. Fytyra e tij me sytë e kthjellët si Deti Jon, si deti im ma ndriçoi natën e zezë të masakrës. Aq e aq nëna do të qajnë me ligje bijtë e tyre. Më bëhej sikur e dëgjoja përsëri atë zë: “O nanë, ku je?”
Nëna ime ishte larg shumë larg përtej malit në shtëpizën time pranë detit. Më dukej sikur po vraponim të dy në drejtim të njëri-tjetrit me krahë të hapura. Vraponim, por në vend që të afroheshim, ndaheshim e nuk bashkoheshim dot. Baca ishte me mua nëpër natë dhe unë e pyeta: “Si ndodhi që u bëre prapë i ri?”
“Nga toka, – më tha, – unë jam bir i tokës sime. Vdes e bëhem përsëri i ri si zogu feniks.”
“Mos më lër vetëm bacë! Hija e vdekjes më ka fshikur në supe, në duar, në flokë, në të gjithë lakuriqësinë time. Më duket sikur po më ndjekin të gjithë, esesët, ujqit, tanket aeroplanët.”
“A nuk e din o njeri se dhunuesi don me të zhba, don me ta hup vedin? Ik, Ik e mos u ndal!”
Zbrita kodrën. Vrapova. Për sa orë? Nuk e di. Dija që isha i këputur e po të ndalesha s’do të isha më në gjendje ta urdhëroja veten e ta bëja të ecte. Kush ishte fshehur atje në errësirë? Ç’ishte ajo hije? Mora një gur dhe e hodha. Të dalë ku të dalë! Zogjtë u trembën e fluturuan mbi kaçube. Zogjtë qenë të parat qenie të gjalla që më përshëndetën. Këmbët më dridheshin. Kisha shumë ftohtë dhe kaçubet më trembnin. S’mund të thosha se jam trim i madh. Isha thjesht i lodhur, tejmase i lodhur. Çfarë më mbante në këmbë? Fytyra e bacë Azemit, që më ndriçonte rrugën, sytë e tij që më shtynin të vrapoja. Deri kur? Nuk e di. Prishtinës i kish humbur çdo gjurmë. Këmbët nuk i ndjeja më të miat.
Rend o rend o maratonomak! Rend e thirr me sa ke në kokë: “O njerëz ku jeni fshehur? Ç’rrugë kam marrë? Nga jam nisur? Ku ndodhem?”
“Mos më ik sysh bacë! Pa ty jam i humbur, kam frikë, pse ta fsheh o burrë i dheut? Vdekjes i ika, por frikës, jo. Jam si një njeri që vrapon por hija e vdekjes s’e lëshon.”
“Biri im, – më tha baca me ngut, – s’do të të tradhtojë kurrë Kosova, veç thirr që ta dëgjojë e gjithë bota, i gjithë rruzulli: “Ku jeni o njerëz, se na çau bisha!”
Sa e gjatë kjo natë, nata e masakrës, nata e maratonës sime. Më në fund u duk edhe një shenjë rruge. Menjëherë më lindi shpresa. S’dëgjohej asnjë zë, nuk shihej asnjë lëvizje në errësirën e dendur veç të lehurës së një qeni. Ç’ogur i mirë! Kjo do të thoshte se aty pranë kishte njerëz. E lehura e qenit më udhëhoqi.
“O nanë!” Në këtë botë të gjithëve na ka sjellë një nënë. Edhe unë isha para syve të qenit ashtu siç më kishte lindur nëna. Qeni u çudit. Lehu edhe një herë, por jo me inat. Ky nuk qe qen esesësh. Qëndronte dhe nuhaste rreth meje. I bëra shenjë dhe ai qëndroi dhe lëpiu këmbët e mia për një copë herë. Të dridhurat m’u qetësuan. Çfarë nuk do të jepja për disa lecka që të mbuloja trupin e ngrirë e të bërë kallkan. Nuk e dija se kush flinte në ato shtëpi. Ëndërroja me sy hapur një zjarr të madh me drurë që kërcasin, një zjarr si ata që kapërcenim me këngë, kur qemë të mitur. Sikur të trokisja në atë portë e të thërrisja: “Jam në besë…”
A e dinte ajo çupa përtej gardit se si e prisnim këngën e saj: “Derën time s’e harroj, do tringëllijë”?
Qeni ishte qimebardhë si qeni im i fëmijërisë. E thirra: Bardho dhe ai u shtri në këmbët e mia. O Zot i madh! Krejt si Bardhoja im! Çudi për t’u çuditur! “Ku do të shkojmë tani o mik i dashur?” Bardhoja tundte bishtin. E ndoqa nga pas. Hymë në një oborr. Bardhoja shtyu derën e haurit. Brenda ishte një lopë me viçin e saj pranë. Lopa me sytë e saj të lagur, të mëdhenj e të pafajshëm ktheu kokën me përtim ndërsa lëpinte viçin, që pinte qumësht krejt i qetë. Vetëm në atë çast ndjeva etje në fytin e tharë dhe mrekullinë e shpëtimit.
“O nanë, ku je?”
“Kush na thirri bacë Azem? Për të dy ishte një thirrje. Ti më the: “Ik, ik e shpëto!” E dridhura më torturonte. Kërkova rrotull mos kishte diçka që të mbuloja trupin. Jo, asgjë nuk kishte. Ishte shumë ftohtë. Iu afrova viçit dhe e përkëdhela. Lopa më vështronte e dukej sikur i thoshte viçit që të mos kishte frikë nga kjo kafshë lakuriqe. Unë dridhesha nga të ftohtit. Shiu i akullt nuk kishte reshtur mbi trupin tim. S’duroja dot më. Pa pritur më lindi një mendim i çuditshëm, por i vetmi. Lopa e shtrirë në tokë lëpinte viçin e saj. U shtriva edhe unë pranë tyre. Ajo rrinte e qetë pa bërë asnjë lëvizje dhe më jepte ngrohtësi. E dridhura më kaloi.
Lodhja, tendosja, rraskapitja dukej sikur thërrisnin: gjumë, gjumë dhe vetëm gjumë!
Bacë Azemi më qëndronte përballë me fytyrën e tij të zbehtë.
“Ku po shkon Bacë?”
“Jam i mbytur në terr. Është ftohtë dhe ky shi, ky shi që nuk po pushon! Nata ka ngrënë veten dhe Zoti e kreu mrekullinë e vet. Gëzoje jetën, biri im! LAMTUMIRË!”
Komentet