Dukeni të qetë, por në fakt diçka ju mban në ankth. Largojini mendimet negative dhe bëni diçka konkrete për të ruajtur harmoninë me partnerin. Ata që janë vetëm, mund të hidhen drejt njohjeve të reja. Ndoshta mund të gjejnë shpirtin e tyre binjak. Për fatin e mirë, rezultatet do të duken në punë dhe do të ndiheni shumë mirë. Tashmë, do të jeni të bindur se sforcimet ia kanë vlejtur.
Demi21. prill – 21. maj
Do të jetë një ditë plot kontraste dhe keqkuptime në dashuri. Një person i cili vjen nga e kaluara, do të rikthehet dhe do ju turbullojë mendimet. Bëjini të kuptojë se e tashmja juaj, është mirë kështu siç është. Për ata që janë vetëm do të jetë një ditë mjaft pozitive, kur do të marrin një deklaratë dashurie e cila do i lumturojë. Në punë, ndonjë pakënaqësi do ju shtyjë të këmbëngulni. Mos i braktisni projektet që i keni përzemër.
Binjaket22. maj – 21. qershor
Gjatë kësaj të enjteje do të kërkoni ngushëllim tek partneri dhe do të shuani çdo dyshim që deri më tani ju ka përndjekur. Konfirmimi i lidhjes tuaj, është i rëndësishëm. Ata që janë vetëm, mund të bëjnë një zgjedhje vendimtare dhe më në fund do të zgjidhin një çështje që kishin lënë pezull. Sa i takon punës, sforcohuni paksa, por mos i lini në mes idealet tuaja. Ecni larg, pa u hutuar.
Gaforrja22. qershor – 22. korrik
Në dashuri do të jeni të padurueshëm dhe të mbushur me pasiguri. Jeni në kërkim të zgjedhjes së duhur për ta bërë sa më solide një lidhjen tuaj. Sfera intime, nuk është në maksimumin e saj. Kush është vetëm, duhet të dalë nga pasiviteti. Do të jeni gati të pranoni propozime të reja në punë. Financat, janë drejt përmirësimit të ndjeshëm.
Luani23. korrik – 22. gusht
Do të jeni në harmoni të plotë me personin që dashuroni dhe kjo do ju bëjë të ndiheni shumë mirë. Do të ndiheni si një njeri krejt tjetër. Ata që nuk janë në një lidhje, duhet të tregojnë kujdes ndaj thashethemeve si dhe duhet të largojnë miqtë e rremë. Në punë, do të jeni të vetëdijshëm për kapacitetin tuaj, por ende dikush nuk e ka vënë re. Shumë shpejt do të merrni konfirmimin.
Virgjeresha23. gusht – 23. shtator
Do të jeni të lodhur nga rutina e zakonshme dhe doni të shkëputeni prej saj. Nëse partneri/ja do të marrë një periudhë pushimi, mundohuni ta kaloni darkën jashtë. Do ju shërbejë për të qartësuar idetë. Kush është vetëm, gjatë kësaj dite mund të bëjë për vete një person që e simpatizon. E enjtja është një ditë e mirë për të mbyllur negociatat e punës, përqendrojini të gjitha energjitë tuaja.
Peshorja24. shtator – 23. tetor
Rikthimi i një personi të së kaluarës, do ua bëjë këtë ditë të padurueshme. Prania e tij/saj, do ju qëndrojë si hije, por mundohuni të mos humbni qetësinë, për të mos dëmtuar lidhjen që keni krijuar. Kush është vetëm, do të kalojë një mbrëmje argëtuese dhe me njohje të reja. Në sferën profesionale, ka ardhur momenti të përvishni mëngët, në mënyrë që të mos humbni atë që keni fituar. Tregoni aftësitë tuaja.
Akrepi 24. tetor – 22. nëntor
Do të jeni të trazuar dhe kjo gjë do të vihet re edhe nga partneri. Përpiquni të organizoni një shëtitje apo një piknik me personin që doni dhe do të rigjeni harmoninë. Për ata që janë vetëm, gjatë kësaj dite priten disa sqarime për t’u bërë. Një propozim i ri apo një kontratë e re, është pas dere në punën tuaj. Kini besim tek e ardhmja, pasi shumë shpejt do të përjetoni kënaqësi të shumta.
Shigjetari23. nëntor – 21. dhjetor
Kjo ditë do të jetë shumë e mirë për të dashuruarit, do të jeni në harmoni të plotë me personin që dashuroni. Dedikojuni të gjitha gjërave fantazinë tuaj dhe do ia dilni më së mirë në raportin në çift. Kush është vetëm, duhet të ketë kujdes ndaj gjuhëve të këqija, pasi mund të ndikojnë në jetën e tyre. Në punë, këshillohet që të keni më shumë respekt ndaj mendimeve të të tjerëve. Idetë tuaja janë të mira, por duhet të merrni konfirmimin nga eprorët.
Bricjapi22. dhjetor – 20. janar
Dita do të nisë me ndonjë të papritur, por do të ketë shumë gjëra pozitive për të cilat do mund të gëzoheni. Nëse keni një lidhje solide, nuk do të ndjeni asnjë shqetësim. Ata që janë vetëm, duhet të marrin një periudhë kohe për të reflektuar, lidhur me vendimet që duhen marrë në të ardhmen. Ndikimi pozitiv i yjeve në sferën profesionale do të ndihet kudo, duke sjellë fitime të mira.
Ujori21. janar – 19. shkurt
Merrni përsipër fajin tuaj dhe mos e qortoni partnerin/en për çdo mangësi që mund të ketë në çift. Ndonjëherë edhe sjellja juaj është e padurueshme. Kush është vetëm, do të zyrtarizojë lidhjen dhe do të mendojë vetëm për t’u argëtuar. Dita paraqitet e mirë për situatën financiare, për shkak se priten propozime të reja në punë. Do të jeni shumë intuitivë dhe do të dini të zgjidhni rrugën që duhet të ndiqni.
Peshqit20. shkurt – 20. mars
Do të përjetoni emocione të mrekullueshme me personin që dashuroni dhe jeta në çift do ju dhurojë kënaqësi të shumta. Partneri/ja e ka fituar plotësisht zemrën tuaj. Ata që janë vetëm, do të jenë shumë ambicioz dhe do të kërkojnë rrugë të reja për të realizuar ëndrrat e tyre. Në punë, era po ndryshon dhe ndonëse keni shumë rrugë për të bërë, në fund të tunelit do të shihni dritë.
Një astronom e kishte zakon të dilte çdo natë jashtë për të studiuar yjet. Një natë teksa nëpër fshat ai bridhte, ra në një pus, teksa mendjen ngulte në qiell. Ndërsa ankohej dhe bërtiste, iu qas një kalimtar. Duke e ditur ndodhinë, i foli me zemër në dorë: “I dashur, ti përpiqesh të dish se çfarë ka në qiell, dhe ndërkohë nuk shikon aspak se çfarë ka në tokë!”
Kjo fabul mund të shërbejë për ndokënd që mburret me gjëra të hatashme, ndërsa i shkreti nuk mund të bëjë as atë që bëjnë përditë të gjithë normalët.
Ata janë të çmendur vërtetë: të gjitha i marrin seriozisht. Të mos e kuptojnë se kjo ishte një fjalë pa të keq, gati një shaka. Në fakt ishte shqetësimi im, që duhet të jetë i të gjithëve. Ç’të keqe ka këtu? Nuk e besoj se ne jetojmë në një shoqëri të aftë të arsyetojë me gjakftohtësi dhe të gjykojë me drejtësi. Apo shteti ëhtë i rrezikshëm për të shqetësuarit për pronën e përbashkët? Hajde shkoqite. Por më duket se e gjeta ku e kanë hallin. Duan të më japin një mësim. Të më frikësojnë pak. Që në të ardhmen të mos më shkojë mëndja të bëj më shaka apo vërejtje të tilla. Mirë pra, le të mos kenë merak. Që tani unë as i mendoj më shaka të tilla. U dhashë fund proçkave të marra, u vura kryq gjithë vërejtjeve dhe shakave. Një herë në jetë kjo mund t’i ndodhë kujtdo. Thotë mirë gjyshja: pësimi të bëhet mësim. Të ngecur që bëra! Dhe vetëm se desha të ironizoja një të keqe. Kjo është e vërteta! I pashë ato dardha të hedhura dhe mua më mori dreqi mendtë. Si vallë kaq thjesht? Nga një kalimtar korrekt e paqësor, nuk e mohoj se isha ca i pirë, më shndërruan menjëherë në një armik e kriminel. Jeton si gjithë të tjerët pa ndonjë tronditje psiqike dhe, papritmas, sa çel e mbyll sytë, bëhesh element i rrezikshëm. Mos vallë shakatarët janë të rrezikshëm për shtetin apo shteti është i rrezikshëm për shakatarët? Hajde shkoqite. Unë së paku nuk marr vesh gjë prej gjëje. Ndërkohë po bëhen tri ditë që rri në qeli, si ndonjë i dënuar me vdekje. Kurse ata atje mbase më urrejnë mua. Doemos do të kenë pyetur edhe shokët e mi, këtë e kuptova menjëherë nga fjalët e hetuesit. Kurse shokët, me siguri, kanë dëshmuar në të mirën time. Se ç’mund të thonë ata të keqe për mua? Shokët me siguri do t’i kenë treguar hetuesit se ai po gabon. Se ata e dinë që shumë herë mua më hipën në kokë të bëj çapkënllëqe. Po, po, me siguri do t’më ndihmojnë. Më kot shqetësohem. Një keqkuptim dhe aq. S’kam pse të kemë frikë.
MARRJA NË PYETJE E DENONCUESIT
Hetuesi rrinte në tavolinë përballë denoncuesit. Ai qëndroi mjaft kokulur, pa folur dhe pa e vështruar në sy. Bënte sikur diçka lexonte apo sikur shkruante. Ky qëndrim indiferent dhe përbuzës i hetuesit e stepi dhe e frikësoi denoncuesin. Pastaj ngriti kokën dhe filloi pyetjet hijerëndë.
– Emri juaj, emri i babait dhe mbiemri?
– F. I. SH, – u përgjigj dëshmitari dhe dukej se i kishte hyrë frika në palcë.
– Puna që bëni?
– Drejtor i shkollës 8-vjeçare në Grykeras.
– I martuar?
– I martuar me dy fëmijë.
– Betohu se do të thuash të vërtetën dhe vetëm të vërtetën.
– Betohem.
– A keni lidhje fisnore, gjak a qumësht me të pandehurin?
– Jo, asgjë fare.
– Keni ndonje hasmëri apo konflikt me të pandehuarin, familjen apo fisin e tij?
-Jo.
– Ku ndodheshit ju mbrëmjen e katërmëdhjetë gushtit?
– Isha në kafenenë e fshatit.
– Vetëm?
– Jo, isha me një shkok, revizorin e kooperativës së konsumit.
– Si e quajnë atë?
– H.S.
– E njihni ju të pandehurin.
– Nuk mund të themë se e njoh mirë, pasi ai jeton në Tiranë. Por gjatë verës vjen me pushime tek gjyshja dhe e njoh në mënyrë sipërfaqësore.
– Je takuar me të, ke biseduar ndonjë herë.
– Po, disa herë.
– Ke pirë ndonjë herë kafe apo diçka tjetër më të?
– Jo, nuk më kujtohet.
– I pandehuri flet për ca shokë. Mos ju konsideron dhe juve shok ai.
– Jo, nuk e besoj. Nuk e di, nuk e di, mbase, se kështu është ca çapajev ai.
– Atëherë, më trego më hollësisht, e keni takuar atë mbrëmjen e katërmbëdhjetë gushtit.
– Po, e kam takuar.
– Ku e keni takuar.
– Para lokalit të kafes. Ndërtesa e kafenesë në fshatin tonë ka qënë xhami në një kodër të ulët dhe të ngjitesh nga rruga deri atje, janë ndërtuar shumë shkallë. Kur ne po ngjiteshim, ai bisedonte me kamarieren te sheshpushimi para portës së lokalit. Pak shkallë më poshtë e prisnin shokët e tij.
– Nuk na interesojnë shumë këto përshkrime, por na thuaj çfarë dëgjuat nga biseda e tyre.
– Jo, nuk dëgjova gjë konkretisht nga ajo bisedë, por pashë se ishin të qeshur dhe hargaliseshin me duar. I pandehuri dukej pak i pirë… – Pak apo shumë i pirë?
– Jo, më mirë mund të thuash ishte pak entuziast nga pija.
– Çfarë ndodhi më pas.
– Kur po u afroheshim ne, vajza ia lëshoi duart dhe u nis me nxitim të futej në lokal.
– Po i pandehuri çfarë bëri.
– Ai e ndoqi me shikim dhe, kur u kthye të zbriste shkallët, i thirri: Mira! Vajza ktheu kokën. Ai i tha, duke qeshur: shikoje pronën e përbashkët, shikoje. Vajza iku me nxitim te banaku, ai zbriti shkallët dhe i futi krahun shokut të tij.
– Pse i tha ato fjalë i arrestuari?
– Poshtë shkallëve ishte një togë me dardha gjysmë të kalbura, që mbeteshin pa u shitur në dyqanin e perimeve. Për ato e kishte fjalën kur i tha shokut me qesëndi: ja, shiko, si përfundon prona e përbashkët. Domethënë tallej me pronën e përbashkët dhe ishte për pronën private.
– Kujdes, do të tregosh në ligjëratë të drejtë vetëm fjalët e të pandehurit, interpretimet i bëjmë ne, nuk është detyra juaj. Cilën nga shprehjet që përmende tha: “shikoje pronën e përbashkët, shikoje” apo “ja, shiko, si përfundon prona e përbashkët”? Dhe kujt ia tha, vajzës apo shokut:
Denoncuesit i iku gjaku nga fytyra. Pasi hezitoi ca, tha i dyzuar…
– Tani kanë kaluar katër-pesë muaj, po më ngjan se të dyja shprehjet i tha.
Pas pak hetuesi i afroi një fletë të bardhë dhe i kërkoi të deklaronte me shkrim se mbante përgjegjësi të plotë për sa kishte dëshmuar. Denoncuesi, pasi shkroi fjalët që i kishte thënë i hetuari, hodhi firmën e tij. Hetuesi vuri buzën në gas kur pa si i dridheshin duart drejtorit të shkollës.
Rreth një orë më pas, para hetuesit tjetër ndodhej një dëshmitar tjetër. Hetuesi filloi menjëherë:
– A keni lidhje fisnore me të pandehurin, mëri apo konflikte?
– Jo, fare.
– Ku ndodheshit mbrëmjën e katërmbëdhjetë gushtit?
– Në fshatin Grykeras, në një lokal ku pihet kafe dhe pije alkolike.
– Me kë e pive kafen?
– Me drejtorin e shkollës. Më pas erdhi edhe sekretari i partisë
– Jeni shokë të ngushtë me drejtorin e shkollës?
– Jo, thjesht si nëpunës bisedojmë, pimë ndonjë kafe… kaq.
– Po të arrestuarin e njihni mirë?
– E kam njohur rastësisht, nip nga ai fshat është edhe ai.
– Si e njeh, sipas mendimit tuaj, çfarë djali është, ka vese?
– Jo, nuk di të ketë vese. Duket djalë i gjallë, pak çapkën, por serioz. – Ç’mardhënie ka me shërbyesen e lokalit?
– Ajo vajza duket se e do. Por ai, kuptohet,… student i arteve të bukura…
– Nuk na intereson ajo anë. Por atë mbrëmjen e katërmbëdhjetë gushtit dëgjuat ndonjë shprehje që ta vrau veshin nga goja e tyre? – Diçka më tha drejtori i shkollës, por unë nuk kam dëgjuar gjë me veshët e mi.
– Nuk ju pyes çfarë ju tha drejtori i shkollës, çfarë dëgjove ti.
– Unë nuk dëgjova asgjë.
– Si ka mundësi, dy shokë rrinë ngjitur, njëri dëgjon ç’thotë një keqbërës dhe tjetri s’e dëgjon?
– Mbase nuk e kisha mëndjen në atë moment.
– Kujtohu mirë, mos ke dëgjuar diçka.
– Eshtë e kotë të mendohem, kur nuk më kujtohet asgjë.
– Dëshmitar, mendohu mirë, se ke firmosur për të treguar të vërtetën dhe vetëm të vërtetën. Mosdeklarimi i së vërtetës dënohet me ligj.
– Po, shoku hetues, e di dhe mbaj përgjegjësi për deklarimin tim.
– Pra, ti nuk ke dëgjuar gjë fare?
– Jo, shoku hetues,
– Mund të largohesh.
– Faleminderit, shoku hetues!
MARRJA NE PYETJE E SHOKUT
– Ju keni shoqëri me të arrestuarin?
– Si urdhëron, shoku hetues.
– E njihni mirë atë?
– Dhe fort mirë, jo, xhanëm…
– Si duhet kuptuar kjo?
– Shumë njerëz krijojnë mardhënie të tilla, mjaft të sipërfaqshme. Njihemi, jemi takuar me të rrallë, pasi ai vjen vetëm gjatë pushimeve verore. Pastaj ai është student i arteve të bukura, unë kam bërë vetëm një shkollë të mesme bujqësore. Kemi disa shokë të përbashkët. Kjo është e gjitha.
– Mos u zgjat kaq shumë. Neve nuk na interesojnë hollësirat tuaja.
– Si urdhëron, shoku hetues.
– Shoku juaj ka ndonjë ves a ndonjë mendim ndryshe?
– Nuk e di, nuk besoj.
– Mbase ju mendoni se ai e tha me qëllim të keq dhe me gjakftohtësi atë shprehjen “Ja si përfundon edhe prona shoqërore!” – Këtë nuk e them dot.
– Mendoni ju që shoku juaj të jetë i pakënaqur nga pushteti popullor. Domethënë është për pronën private dhe jo për atë shoqërore.
– Gjersa e tha, mbase edhe është.
– S’ke ç’i thua, përgjigjja është logjike dhe e qartë. Përderisa e tha këtë, ai mund të ketë shprehur pakënaqësi edhe më parë, apo jo?
– Këtë nuk e thashë.
– Po në thelb ajo është.
– Ka mundësi.
– Cili është mendimi juaj, pse ta ketë thënë ai këtë.
– Nuk e di.
– Ishte i ndehur?
– Ndoshta pak çakërrqejf, si i thonë. Mund të kishte pirë pak më tepër se zakonisht.
– Ka patur raste më parë që të ketë thënë apo të ketë bërë marrëzira duke qënë i dehur?
– Nuk di ndonjë rast. –
Ç’mendoni ju për këtë histori.
– Atë që mendojnë gjithë shokët e tij. Vetëkuptohet, fjalët e tij na kanë habitur. Ne e mbanim për student të ditur dhe të ndershëm. Por, me sa duket, qënkemi të gabuar.
Miqësia është e brishtë si lulja. Flladi më i lehtë dhe lulja fishket. Shkulmi i parë i erës rrëzon gjethet dhe lë vetëm kërcellin. Shumë shokë e miq pata. Ata më rrihnin shpatullat dhe më shtrëngonin dorën. Po tani? Hë de, po tani? Rreth e përqark shkretëtirë dhe në shpirt një pikëllim i turbullt. Me të ardhur fatkeqësia, miqtë m’u larguan siç bien gjethet. Ata kërkojnë prej nesh vetëm një gjë, që të mos dalim jashtë binarëve. Mos bëj gjëra të jashtzakonshme. Mos u dallo me asgjë. Mos vrapo përpara, mos qëndro prapa, mos qëndro anash, mos u ngre lart, mos zbrit poshtë, ndryshe mënjëherë të quajnë të huaj. Dhe ç’e pret një të huaj. Ftohtësia, moskuptimi, mosbesimi! Për të huajin nuk flet kurrkush një fjalë të mirë, të gjithë e vështrojnë shtrëmbër…
Si ka mundësi, që për nëntë vite rresht , të mos më qëllonte ta shihja qoftë edhe një herë të vetme në rrugë atë, të dashurën time të dikurshme, të cilën , megjithatë e kujtoja shpesh , ashtu shqetësueshëm por edhe me dëshirë,duke e përfytyruar veçse të bukur, me flokë të verdhë,që,kur rigonte shi,më këndellnin tek i vështroja,sepse rrëzëllinin mes asaj grisë përthithëse…
Mesa dija ajo vazhdonte të jetonte në Tiranë, në të njëjtin apartament, si dikur, por ja që, e thashë një herë, për nëntë vite rresht, nuk ishim përballur as në rrugë, as edhe në ndonjë supermarket , restorant, apo kafene, ku ne futemi përditë, madje as në shëtitjet përgjatë bregdetit të njelmët, të uikendeve dimërorë me diell të pjerrët dhe të largët…
Eh,por në kryeqytetin tonë,me trafik të lemerishëm dhe me dyndje banorësh të rinj nga të katër anët,që nguliten ngutshëm ku të munden,e me ca të tjerë, të cilët ikin nëpër botë e mungojnë për shumë kohë,sigurisht që,takimi i rastësishëm me të njohurit mund të ndodhë rrallë,në mos asftare…
Por çfarë bënte ajo, Klodi,të cilës në celularin tim, emrin që s’ia fshiva asnjëherë, e kisha të shënuar KLD, pa zanoret pra ? Me çfarë merrej tashmë,a ishte në punë gjëkundi , dhe mbi të gjitha ,a ishte lidhur me dikë ndërkohë, sepse kush e linte Klodin të binte në tokë?
Sa e çuditshme; edhe për bashkëshorten me të cilën mund të jesh divorcuar prej vitesh ,edhe për të dashurën e braktisur,bëhesh xheloz i marrë dhe i bezdisshsëm dhe, për pasojë,interesohesh , madje acaroshesh dhe rebelohesh për lidhjet e reja që ato mund të krijojnë, ashtu të pavarura siç janë.
Unë, nuk isha nga ata meshkuj që mbërrijnë gjer aty,megjithatë çdo ditë e më shumë, më rritej kureshtja tunduese, të shihja nga afër ndryshimet që kishin ndodhur larg syve të mi. Por ndieja edhe mall, mall të vërtetë, besoja , që më sillte në mendje pandarshmërisht fytyrën e saj të vagullt…
A mbahej ende Klodi,a ishte përsëri yll e bukur, aq sa njerëzit të heshtnin në rrugë dhe ta shihnin të përqëndruar dhe pa takt ? Sepse bukuria e një femre ka gjithmonë një aureolë hyjnore…
Apo, më në fund, ishte lëshuar edhe ajo dhe, syri i kaltër prej qielli , i qe shuar, teksa gjoksi i madh, krenarisht i përpjetë , i kishte rënë? O Zot, a i kishin filluar ato rrudhat tinëzare në fytyrë dhe në gushë ? Sepse, kur u shkëputëm nga njeri -tjetri ishte plot dyzetepesë vjeçe ! E pra, shpejt e shpejt, i binte të ishte pesëdhjetë e katër…
Por sot mundësitë për t’u mbajtur në formë,janë të pambarimta dhe të frytshme. Edhe fare pak po të përqëndrohem mund të përmend sa e sa emra femrash të moshës gjashtëdhjetëvjeçare,që mbahen për mrekulli,duke vazhduar të ndjekin trendin e modës, duke shkuar rregullisht në palestër dhe pishina,duke pasur dashnorë të fshehtë apo të deklaruar, por edhe duke i zënë gjumi të gazmuara, pas argëtimeve të ditës.të përfshira nga ideja e ngulitur se,po rinohen,nuk po plaken. Jo më kot lonxhëritë trallisëse venë e i blejnë veçse te butikët e Victoria’s Secret, ngaqë ende kanë se kujt t’ia tregojnë…
Po ku këto femra me para nëpër duar, dhe ku Klodi modeste, që nuk kishte pranuar kurrë të përfitonte abuzivisht nga bukuria e saj e rrallë. Dhe,isha i sigurt se,edhe sot e kësaj dite, jetonte varfërisht,mjaft që të mos përlyej,a thua se i kishte përvetësuar më së miri ca mësime fetare…
Klodi ishte dukur çdo herë më e re se moshataret e saja dhe e freskët si një lule e çelur gjithë dritë, thjesht nga gjeni i saj, me vitalitet të programuar.
Por do ta takoja , do ta takoja se s’bën…
Aq shumë sa ç’e kishim dashur ne njeri – tjetrin, aq shumë sa ç’ishim përbetuar për të mos u ndarë kurrë (eh!) në këtë botë e përtej saj, aq shumë çaste lumturie të paharrueshme që kishim kaluar së bashku,kudo nëpër plazhe, nëpër restorante dhe hotele,brenda dhe jashtë Shqipërisë, nuk kisha përse të hezitoja t’i bëja një thirrje. Duke shpresuar se Klodi nuk do ta kishte ndryshuar numrin e celularit, ngaqë ishte e qëndrueshme në çdo gjë, hyra në një kafene dhe, me të zënë vend,ia gjeta emrin e shkurtuar, gati të koduar dhe, e nisa thirrjen; të dilte ku të dilte…
Alo , kush je ?
O Zot, ishte pikërisht Klodi,gjallërisht Klodi ! Vërtet s’e paskësh ndryshuar numrin .Mendo ca e ca e ndryshojnë edhe dy tri herë brenda vitit. Por përse habitesha aq shumë; a s’isha edhe unë si Klodi , a s’kisha edhe unë po atë numër që e vendosa që kur bleva celularin e parë, dhjetë vjet të shkuara ?
Por emrin tim, mesa duket, Klodi do ta kishte fshirë qyshkur në inat e sipër ndaj meje , përderisa nuk i doli dhe pyeti , kush je…
Alo, kisha ca numra të hershëm në celularin tim ,pa emrat përkatës, të cilët gjithsesi nuk desha t’i prish,pa mësuar më parë se të kujt ishin dhe,në më nevojiteshin t’i ruaja ende,apo t’i hiqja. Unë jam Ed Fregeni; pra , mos pandehni se po vras kohën – ia këputa në tym, duke u shtirur sikur s’e njoha në cast,por sa mirë që s’m’u drodh zëri.
Kush, Fregi ? !Po a e di ti se, po flet me Klodin ?
Ah Klod ! Nuk më dukesh aspak e huaj dhe e pakapshme. U zhdukën në çast nëntë vitet e ndarjes që kishim në mes. Pale, m’u drejtove me Fregi, si dikur; ah , zemra ime…
Mos i zër më në gojë ato vitet e ndarjes, të lutem !
Nuk do t’i zë .Do të pijmë një kafe , Klod ?Patjetër në njerin nga ato lokalet , ku venim shpesh, që të mund të rimiqësohemi menjëherë. Pijmë një kafe për të qenë dhe më pas hidhemi dhe hamë një drekë diku, por ç’diku; shkojmë te Leopardi, në Golem!
Po, i dashuri im, që s’e ke thënë kurrë një llaf të keq për mua. Ky qëndrim vlerësohet së tepërmi sot, po të kesh parasysh sesa të poshtër janë bërë njerëzit . Nesër do të marr unë në celular, dakord ?
Do të durojmë gjer nesër në mëngjes , u pa puna.Mezi pres sa të të shoh dhe, të të puth me afsh…
Tetë vite më i madh se Klodi,edhe mua më nevojitej të tregohesha i kujdesshëm në paraqitje. Por,ashtu me flokët e prerë shkurt dhe,duke iu shmangur me këmbëngulje veshjeve demode për të ruajtur gjithmonë një sens sportiv, nuk e kisha cënuar asnjëherë identitetin tim prej kryeqytetasi. Hëm, kështu mendoja unë për veten,por Klodit ndoashta do t’i ngjaja me një birbo fshati,që zbret në Tiranë i ekzaltuar dhe fodull.
Por nesër,nesër…
Nuk më kishte ndodhur më parë t’i isha kthyer një dashurie të humbur dhe të prishur, pra, nuk kisha kurrfarë përvoje vetjake, por nga sa kisha dëgjuar dhe kisha lexuar,por edhe nga sa hamendësoja,këto lidhje të përsëdytura, nuk para funksiononin , madje se ç’të linin një shije të shpifur…
Dhe ja e nesërmja u bë e sotmja,por aty nga ora njëmbëdhjetë,e humba durimin, sakaq edhe shpresën se, Klodi do të më thërriste por, pikërisht atëherë, kur po turfulloja i nervozuar , ra zilja e celularit dhe n’ekranin e tij, së bashku me numrin, u shfaqën edhe tri shkronjat KLD.Por sa ashpërsisht shqiptohen bashkëtingëlloret pa zanoret në mes…
Freg,më njëmbëdhjetë e gjysmë, të pres te Kafe Bardh e Zi…
Po, zemra ime…
Koha ishte shumë e bukur , gështenjat e egra sapo i kishin fryrë sythet dhe, tiranasit, të etur për pak rreze të ngrohta dielli, i kishin zaptuar të gjitha tryezat e sëritura ndanë trotuarit, por Klodi, që ia pashë flokët e artë përmes derës së qelqtë të kafenesë, kishte preferuar të zinte një vend brenda , duke ia kthyer shpinën hyrjes ; përse ? Që kur të vija unë në kafene, të mos më pikaste drejtpërdrejt që tutje dhe të ngarkohej me emnocion? Ndoshta, por edhe mua më pëlqeu shpina e saj. Kishte shumë intrigë…
Hapa derën dhe hyra me vrull n’atë lokal të zbrazët dhe të mugët .Klodi që më ndjeu , apo që më pa tek iu shfaqa virtualisht si fantazmë te pasqyrat që kishte përballë, m’u hodh përsipër, duke më puthur në buzë.
Kur u shkëputëm,filluam të vëzhgonim njeri – tjetrin me vëmendje dhe, unë vura re se, e dashura ime ishte rrudhur paksa përreth syve melankolikë dhe në gushën e qarkuar me ca ruaza që feksnin mekshëm. Gjithashtu edhe flokët e kishin humbur volumin dhe të kujtonin ato kallëzat e grurit kur shemben.Por më shumë se ato pak rrudha dhe flokët e rrafshët, që gjithsesi e prisja t’i shihja, më bëri përshtypje keqardhëse bluza e saj e mbyllur gjer në grykë.Që kur e njihja unë atë femër, e kisha parë përgjithmonë veçse me dekolte, madje të tepruar, qoftë në verë, qoftë në dimër. Atëherë, çfarë ishte ajo bluzë ashtu ? Eh, nuk desha të thellohesha për të gjetur shkakun e heqjes dorë nga dekolteja e shumëpërfolur e Klodit, sepse sidoqoftë, ajo edhe me atë bluzë të mbyllur, dukej e hijshme dhe tërheqëse.
Zura vend fare pranë saj dhe ia kapa duart dhe ia putha ngjitshëm.
Si je shpirti im ? Ja, jemi përsëri bashkë; kaq papritur dhe kaq lehtësisht.
..
Më thuaj çfarë nuk di për ty, më thuaj si ia ke kaluar ?
Kam pasur shumë telashe, por ç’t’i përmendim; do të mërzitesha shumë , por do të mërzisja edhe ty.Ah, sa e marrë jam, sa fajtore , pale sa kryeneçe! E si mund të ndahen njerëzit për së gjalli në këtë botë, si mund t’i humbin ata që i duan dhe i mbështesin ?
Ç’thua ? Sa mirë më vjen që ke mbetur ende e bukur e bukur.Klod, erdhi një çast, kur nuk duroja dot më pa të parë. Sidomos , kërkoja sytë, sytë e tu që më shihnin , por që sakaq edhe më përvidheshin …
Mbete miku im më i mirë; asnjëherë nuk të zëvendësova dot me një tjetër. Ndoshta jam treguar edhe e pazonja për t’u rindezur me një dashuri të re plot andralla të paparashikueshme, por ti e di si jam unë ; i them gjërat troç, pa pyetur për reagimin që shkaktojnë te tjetri. S’prek dot me dorë njeri po s’e desha !
Asqë prisja të kishe ndryshuar .
Në këtë moshë s’bëhet fjalë për ndryshime të karakterit. Ti,sa herë më ke zëvendësuar ? Kot të pyes,sa për muhabet,sepse s’jemi të detyruar të japim të tilla llogari.
E ku zëvendësohesh ti !
Ah, ç’përgjigje e dhelpërt,përmes një koplimenti të nënkuptuar !
Ajo zbërtheu pardysynë ngjyrë luleshege dhe tek i kaloi këmbët njera mbi tjetrën, vura re se kishte veshur minifund dhe një palë geta – rrjetë. Të paktën , thashë me vete,nga minifundi dhe getat – rrjetë i preferoka ende.
Desha t’ia kaloj dorën gjer lart, midis kofshëve, por u përmbajta në kohë, duke arsyetuar se,për momentin do të ishte një gjest banal dhe,ndoshta Klodi do të fyej nga përdhosja e asaj një çike fisnikërie të takimit tonë…
A po punon gjëkundi Klod ?
Oh, kam pesë vite që nuk punoj dhe nuk marr asnjë rrogë.Sot parapëlqejnë çupëlinat, ca fyryfyçka, që kanë një diplomë, por që nuk kanë ndjekur një herë të vetme një leksion gjer në fund.Në vend të auditoreve këmbët i kanë çuar gjithmonë te kafenetë rrotull oborreve të fakulteteve.
Po Klod! Veçse ty kurrkush nuk të beson se rron pa asnjë të ardhur, të paktën të drejtpërdrejtë. Kaq mirë sa ç’mbahesh ti…
Posi, posi. Rroj nën një çati me motrat dhe time më, përndryshe…
Si s’u zgjove një herë Klod, si nuk shpërtheve dhe të më kërkoje?! Ti asqë dyshon që unë do të të përgjigjesha në vend!
Ah, për sa gjera mund ta qortoj veten; prapë ta them këtë ? Një lëng të freskët portokalli , të lutem dhe një kafe – iu kthye më pas kamerierit që u avit.
Mua një fërnet dhe një kafe; faleminderit .
Kam një Ford të vogël që tashmë e ndez dhe e ngas shumë rrallë, kuptohet, por kur punoja te Spring TV, kur kisha para, me një fjalë, aqsa të jetoja si njeri, lëvizja çdo ditë me të lart e poshtë dhe, një mëngjes me shi të rrëmbyeshëm dhe me erë, m’u përhite ti ,te xhami anësor tek po ecje i përkulur me kapuç në kokë. Trafiku ishte i katrahurshëm dhe as ndaloja dot dhe, as kthehesha dot mbrapsht, që të të mbërrija.U trondita atë mëngjes dhe më rrahu zemra goditshëm, kur të pashë papritmas dhe mirë që s’bëra karambol! Po ta dija që më doje ende, që s’më përbuzje pra dhe , s’më shpërfillje, çnuk do të kisha bërë të të vihesha pas dhe të të mbërrija ! Do të dilja nga makina dhe do ta lija të fikur aty në mes të rrugës…
Sa inat po më vjen që nuk ndodhi kështu nën atë shi!
E putha , por u pikëllova që s’ndjeva aromën e parfumit Chanel ,pa të cilin Klodi asqë përfytyrohej. Sa keq; një femër pa parfumin e saj sensual ! Ç’parfum; ajo kushedi si ia dilte edhe për të ngrënë një copë bukë! Por s’dukej , s’dukej në pikë të hallit.
Do t’i hedhim benzinë plot e përplot Fordit tënd dhe , do ta ndalim vrullin ku të na teket, Klod, hë ? Kemi kaq shumë nevojë për dalldi dhe shkreptima; na mpiu rutina !
Ajo buzëqeshi trishtueshëm dhe, unë nuk e zgjata më.
Freg, – dhe më pickoi drithshëm në krah, siç bënte shpesh dikur – më duhet të iki. S’rrimë dot sot aqsa na e ka qejfi. Më presin motrat për të kryer një punë që nuk mban më.
Epo Klod; do të takohemi përsëri shumë shpejt, apo jo ? Nesër…
Do të të marr unë në celular në çdo rast , pra jo ti, sepse, si të ta shpjegoj…- u nëpërdhëmb dhe buzëqeshi përsëri trishtueshëm. Ju siguroj se ky trishtim , i shprehur përmes buzëqeshjes, s’kishte si bëhej më i thellë…
Merr kur të duash, Klod, veç mos harro ; hahaha !
Ti e di që unë e mbaj fjalën.
Po , madje si asnjë femër tjetër. Dale; – dhe i rrasa në dorë një shuk lekësh të cilat unë vazhdoj t’i mbaj dënueshëm pa portofol ,drejt e në xhep – s’patëm kohë sot të blinim gjësendi, por ti e di vetë çfarë të blesh; një parfum apo…
Ç’bën Freg ! Ah , por ty çfarë s’të kam pranuar unë. Por si s’të qerasa një herë të vetme!
Nuk do të më qerasësh dot. Nuk do të të lë unë.
Pa para më gjete kur u njohëm , pa para më gjete edhe sot, ah…
S’ka më të pasur se ty Klod; kaq e bukur sa ç’je ti…
U puthëm këtë herë përjashta dhe u ndamë pa e zgjatur…
Ç’u bë Klodi, vallë, ku humbi ? Kaloi një javë e tërë dhe, ajo nuk po më merrte në celular. Si të veproja, të duroja edhe ca, apo ta merrja vetë , pavarësisht se më porositi prerazi se, do të më thërriste e para veçse ajo ?
Sidoqoftë, kur të kalonin nja dy javë do ta merrja vetë i pari, nëse Klodi nuk do kujtohej, përndryshe , ç’kuptim do të kishte ajo thyerja trillane e akullit, siç do të quhej takimi ynë në letërsinë masive?
… Klodi nuk më telefonoi as pas dy javësh dhe, as pas një muaji. Gjithashtu, as unë nuk e prisha marëveshjen ; nuk i telefonova . Po çfarë rëndësie kanë kësi marrëveshjesh në raste të tilla ? Si kështu; u pamë një herë të vetme sa për të shuar kureshtjen tunduese, dhe kaq ?
… Nuk më kishte qëlluar tjetër herë t’i kthehesha një dashurie të humbur; për rrjedhojë, më mungonte përvoja vetjake,por ngasa kisha dëgjuar dhe kisha lexuar, por edhe mesa hamendësoja, këto lidhje të përsëdytura, nuk para funksiononin , madje se ç’të linin një shije të shpifur…
Po, nip im i dashur, tërë jetën, deri në pension, por edhe shumë kohë përpara, isha, edhe tash e gjithnjë, jam ALBANOLOG, në kuptimin e parë të fjalës. Thirrja, grada ose, më drejtë, profesioni albanolog, kuptohet se ka lidhje me studimet për albanologji. Me mbarimin e studimeve në këtë degë, është vërtetë se automatikisht fitohet titulli albanolog. Më në fund, ashtu shënon në indeks, diplomë dhe në dokumente të tjera përkatëse universitare.
– Nuk kam ndërmend, biri im, të rëndoj kokën tënde kureshtare me shumë shpjegime të hollësishme. Por, të them se ALBANOLOG, ~ U m. sh, ~ Ë, ~ ËT, nuk do të thotë, asgjë më shumë, as më pak se, studiues në fushën e albanologjisë. Vetëm se, nipçe im, mbaj mend dy gjëra të rëndësishme, sipas mendimit tim. Nuk është amanet, por dëshirë imja e madhe është që, të ecësh gjurmëve të mia. Një ditë (qoftë e bardhë, qëlloftë me diell shumë, ajo ditë!), të bëhesh albanolog i njohur. T’ia kalosh Gjyshit. Të bëhesh shumë herë më i madh dhe më i njohur në këtë fushë të gjerë, si deti i paanë. Do rritesh, si fieri, siç thuhet në një vis të vendit tonë. Do t’i ndjesh, do t’i njohësh e provosh, aftësitë dhe afinitetet tua që do të ngrenë e qojnë përpara, në udhën e gjatë jetësore dhe profesionale. Porosia e dytë është: të mos marrësh merak se, si edhe shumë fjalë të tjera kësodore, edhe ALBANOLOG, ka shtrirje të gjerë dhe motërzime që rrjedhin prej saj: albanologji, albanologjik e të tjera.
Me skeletin e tejdukshëm të dorës, Gjyshi ia shprushi nipçes flokët e dendur, sikur denjonte të mbjell në kokën e tij të vogël, por tejet inteligjente, shumë këshilla e porosi. Rrëfimin për punën e vet të frytshme, shumëvjeçare, si albanolog i thekur, veçse nuk e ndërpreu një këtu, nga se vetën e pa (e përfytyroi) si të ishte në katedër, më orën e mësimit me studentë, e jo me nipçen në prehër që, ndoshta gjumi ia rendonte sytë, apo mideja ia donte një vakt dreke që gjyshja po e përgatiste për të dytë. Me gjithë drojën e zgjatjes së tepruar të kësaj “ligjërate” në “katedrën” e prehrit të tij, megjithatë Gjyshi, nuk u durua pa ia thënë nipit edhe këto: pos albanologëve të shquar shqiptarë sikurse janë: Eqrem Çabej, Idriz Ajeti, Shaban Demiraj, Besim Bokshi, Zef Skiroi e të tjerë e të tjerë që, gjatë tërë jetës, gjithë potencialin krijues, gjithë energjitë hulumtuese e shkencore, terë kreativitetin e punës vetëmohuese, ia kushtuan çështjes së gjuhës shqipe, për albanologjinë në përgjithësi, që prej kohesh, shfaqen interesim të madh dhe kontribut të pashoq në ndriçimin e saj, dhanë edhe shumë albanologë të huaj. Gjyshi t’i sjell (ty) ndërmend vetëm dy prej tyre, që janë më të njohur dhe më të spikatur: Norbert Jokl, (u lind më 25 shkurt 1877, në Bzenec, Çeki dhe vdiq më 6 maj 1942, Minsk, Bjellorusi), si dhe Milan Šufflay,(1879 Lutogllavë – 1931 Zagreb) të Kroacisë. Këta të dy janë albanologë të njohur, ndër shumë të tjerë, autorë të veprave të shquara shkencore, nga fusha e albanologjisë. Ky i dyti, albanologu i njohur kroat, admirimin dhe dashurinë për albanologjinë, e pagoi, me çmim shumë të shtrenjtë – me jetë! Fashistët serbë e vranë në pusi (tradhti!). Ndodhi kjo tragjedi, pasi që Šufflay merr ftesë për të vizituar Shqipërinë. Pas shumë peripecish, rreth së pasaportës e tjera, megjithatë ai arriti në Shqipëri, në muajin janar të vitit 1931. Një muaj pas kthimit, saktësisht më 18 shkurt të vitit 1931, në rrugën Dalmatinska nr. 6 (në Zagreb), me urdhër nga Beogradi, albanologun në zë, Milan Šufflay, (Shuflaj-n), e likuiduan Branko Zwerger, Lubomir Bellosheviqi dhe Stevo Veçerina. (Ta dish edhe këtë, nipçe!).
interesimi për gjuhën shqipe, rrjedhat dhe zhvillimin e saj, gjatë historisë, dhe në bashkëkohësi, nuk mungojnë as në ditët e sotme. Përkundrazi, interesimi dhe kureshtja për albanologjinë sa shkon e ritet përditë e më tepër. Këtë më së miri e dëshmon Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, manifestim ky i përvitshëm që, tani e sa vjet, organizohet në Prishtinë që, pa fije dyshimi, një ditë prej ditësh, do të nxjerr në dritë albanologë vendës dhe të huaj, po aq të vyer dhe të spikatur, sa ishin edhe ata të mëparshmit.
-Po ti Gjysh, me premtove e, sikur harrove, asgjë nuk me fole, mbi punën tënde si albanolog, nipçe si përvajshëm, u ankua.
– Së pari ngutu, të hamë nga një kafshatë bukë. Gjyshja jote, na pret rreth tryezës së shtruar. Duhet të nxitoj t’i përgatis plaçkat. Të sajoj valixhen se nesër, herët në mëngjes, udhëtoje për në Manastir, në Kongresin e radhës të Alfabetit, ose si njihet ndryshe, me emrin Kongresi i Alfabetit që, kishte qëllim fisnik dhe historik: krijimin e një alfabeti të njësuar që, do të shënon edhe zanafillën e letërsisë mbarë shqiptare.
Gjyshi u mat t’ia regjë bythët me një shuplakë përkëdhelëse, ta ngrit përpjetë në ajër e ta mbaj në kraharor. Kishte përshtypjen se, nipçe ndërkohë, kishte lëshuar shtat. Nuk ua kishte besën muskujve të duarve të plakura e muskujve si të vyshkur. Në grusht ia zuri dorën e butë si pambuk dhe, bashkërisht mësynë sallën e bukës (ngrënies!), andej nga i grishte aroma e këndshme e specialisteve, tradicionalisht të shijshme që, dalin nga duart e magjishme të gjyshes.
Rreth tryezës, shtruar më tëra të mirat, nipçe provoi të riprodhoi diçka nga ato që, ia kishte thënë Gjyshi, pak me parë. Nuk arriti U ngatërrua. Sikur e pengoi prania e tij!
Ballina e botimit të parë të romanit “Don Kishoti i Mançes”
Don Kishoti i Mançes (El Ingenioso Hidalgo Don Quijote de la Mancha) është një roman spanjoll nga Miguel de Cervantes Saavedra, botuar në dy vëllime, më 1605 dhe 1615. konsiderohet jo vetëm si vepra më me ndikim e letërsisë spanjolle, por një kryevepër e letërsisë botërore në të cilën mund të konsiderohet romani i parë modern. Këtu, në mënyrë të çuditshme të përziera, takohen të dy elementët e zhanrit pikaresk dhe të romanit epik-kalorësiak, në stilin e Tirant lo Blanch dhe Amadís de Gaula. Dy protagonistët, Alonso Chisciano (ose Don Kishoti) dhe Sancho Panza, janë ndër personazhet letrarë më të njohur të të gjitha kohërave. Preteksti narrativ i ideuar nga autori është figura e historianit Cide Hamete Benengeli, për të cilin Cervantes pretendon të ketë gjetur dhe përkthyer dorëshkrimin arab, në të cilin tregohen ngjarjet e Don Kishotit. Përtej artificit letrar me një vlerë të fortë parodike, shpikja e këtij rrëfyesi jo të besueshëm dhe filtrave të tjerë narrativë që synojnë të krijojnë paqartësi në histori është një nga risitë më me fat të prezantuara nga Servantes. Vepra e Servantesit u botua më 16 janar 1605 kur autori ishte 57 vjeç. Suksesi ishte i tillë që Alonso Fernández de Avellaneda, pseudonim i një autori deri tani të panjohur, botoi vazhdimin më 1614. Servantes, i neveritur nga ky vazhdim, vendosi të shkruajë një tjetër aventurë të Don Quijote – pjesa e dytë – botuar në 1615. Me mbi 500 milion kopje, është romani më i shitur në histori.
Don Kishoti i Mances është një libër nga romancieri spanjoll, Miguel de Servantes. Ky libër flet për aventurat e Don Kishotit, i cili ishte një njeri idealist (me plote kuptimin e fjalës). I ardhur në shqip falë Fan Nolit, për t’u përkryer në pjesën e dytë të shqipëruar nga Petro Zheji.
Si lindi Don Kishoti?
Historitë mbi kalorësit legjendarë vazhdonin të ishin ende shume të lexuar në periudhën kur Servantesi shkroi Don Kishotin. Këto lloj historish e idealizonin kalorësin i cili vriste dragonj, monstra dhe ushtri të pafundme armiqsh. Gjithnjë heroi kishte një damë e cila betohej përjetësisht për dashurinë e tij pasi heroi e kishte shpëtuar nga një situate e pashpresë. Në Spanjë këto romane flisnin për komandante që kishin luftuar kundër hordhive arabe. Pas zbrapjes së arabëve shumë nga shtresa e mëparshme fisnikët ngelën me kujtimet që u vinin nga të tilla romane. Një pjesë e mirë e fisnikërisë spanjolle u largua për në kolonitë e përtej oqeanit ndërkohë që pjesa e ngelur jetonte me kujtimet heroike.
Don Kishoti
Pasi ka lexuar një sere librash kalorsiake Alonso Quixan arrin te bindi veten dhe te tjerët që është huhogj;një Don (titull nderi). Kështu ai shkon te marre armaturën e tij që është e gjitha e ndryshkur, si dhe merr për kalë një gërdalle. Optika e personazhit është krejt e ndryshme nga e te gjithë lexuesve pasi duket qarte që ai i sheh ne çdo ndodhi te jetës se tij mundësinë për tu bere personazh kalorësiak. Kudo që ai sheh, ka sfida dhe beteja. Ngjarjet zhvillohen ne një fshatë te Mances (një territor ne qendër te Spanjës).
Don Kishoti sapo del nga një botë imagjinare librash vendos që ta ktheje në realitet, sajon armaturat gjen një kalë dhe i vë një emër te kumbueshëm si Rosinant dhe e detyron hanxhiun që ta pagëzojë me emrin e nderuar të kalorësit të arratisur. Për të dashurën e zemrës si që donte zakoni zgjedh një fshatare të kolme dhe i ve emrin ”Dylqina e Tobozës” ndërsa për shqytar merr Sanco Pancon e si shpërblim do ta bënte guvernator në një ishull.
Rrugës ai ndeshet me mullinjtë e erës të cilët i pandeh për gjigante keqbërës por gjendet i përplasur në toke nga goditja e krahëve të mullirit.
Bemat vazhdojnë kur ai u del para një turme te burgosurish dhe nis te sulmoje rojet. Bamirësia kthehet ne çast kundër tij sepse u gabua ne atë që pandehu. Sikur këto te mos mjaftonin, ai sulmon edhe butet me vere duke pandehur se po përleshet me përbindësha. Derdhja e verës e bën atë te mendoj se është gjak. Demi që shkakton është i madh gjë që bën që pronari ta ndeshkoje paq. Ai ndeshet me bariun i cili e sakaton dhe e dhe e katandis si mos më keq. Pas kësaj përleshjeje kalorësi mendjeshkulur nuk e mori veten por zuri shtratin. Don Kishoti sërisht nuk zë mend dhe vendos që duhet të vejë drejtësinë. Ai pranon sfidën e Kalorësit të Henës së Bardhë që nuk ishte gjë tjetër veçse një bashkëfshatar. Djaloshi e mund pa shume vështirësi dhe i premton që do ja fale jetën me kusht që do të kthehej në shtëpi e do të hiqte dorë nga marrëzitë.
I dërrmuar shpirtërisht, moralisht dhe fizikisht Don Kishoti bën për të parën herë ashtu si i thonë dhe kthehet në shtëpi dhe zë shtratin për të mos u ngritur më. Me pikëllim të madh u flet të afërmeve për gabimet e veta, dhe në atë gjendje pafuqie urdhëron që i lë trashëgiminë mbesës vetëm nëqoftëse ajo nuk martohet me një që ishte kalores.
Gjatë mungesës së bletarit, një hajdut i hyri në shtëpi, i mori mjaltin dhe hojet. Pas kthimit, i pa kosheret bosh pronari dhe u ndal për t’i shqyrtuar ato; por bletët që nga kullotat ktheheshin, duke e gjetur atje, e sulmuan me thumbime dhe e katandisën sa më keq nuk kish ku të shkonte. “Bisha të egra,” iu thoshte “Ju lejoni që hajduti i hojeve tuaj të shpëtojë pa u ndëshkuar, dhe për mua që kujdesem për ju, rezervoni trajtim kaq të pamëshirshëm, të pamerituar!”
Kështu dhe disa burra që, nga pavetëdija, ata nuk ruhen nga armiqtë, dhe madje refuzojnë miqtë sikur të ishin ata shkaku i të këqijave.
Nuk janë shum shkrimtarët t´onë, emni i të cilvet të njifet aq mirë në shtresat letrare shqipe sá ai i Koliqit; të pakët janë atá, prodhimet e të cilvet të kenë marrë aq hapt në çdo kând të Shqipnís, sá ato qi emnin e tij në çfaqje kulturore gjithëfarësh, në botime nëpër fletore e revista të ndryshme, disá prej të cilavet themelue dhe mbajt prej tij vetë, në botime veprash qi janë të pacaktueme të zánë nji vend të dukshëm, dashtas e padashtas, në historín e letrave t´ona.[1]
Ernest Koliqi (Shkodër, 20 maj 1903 – Romë, 15 janar 1975) ishte mësues, poet, romancier, eseist, përkthyes, gazetar, madje dhe dramaturg, ministër arsimi në qeverinë Vërlaci, botues dhe pedagog. Cilësohet bashkë me Mitrush Kutelin, si bashkëthemelues i tregimit modern shqiptar sa i përket krijimtarisë[2][3], ndërsa në punët politike e arsimore ka meritë për dërgimin e 200 arsimtarëve në trojet e Shqipërisë së Lirueme[4].
Jeta
Leu në Shkodër, i biri i Shan Koliqit dhe i Ages së Cuk Simonit, nga lisi i tamblit ishte nip Parrucejsh[5], familje reshpere shkodrane fort e kamur. Ndërsa lisi i gjakut i tij kishte origjinën prej Lotajve të Shalës së Dukagjinit, e rënë në krahinën e Anamalit rreth 1700ës së pari e mbasandej në Shirokë. Prej një të pari iu mbeti llagapi Kolaj, që iu mbrapavendos shtesa –iqi prej tregtisë të vazhdueshme me Malin e Zi[6]. Ishte i dyti ndër fëmijët, mbas Mikelit – që do të bëhej i pari kardinal shqiptar – dhe mbas tij vinin Leci, Guljelmi, Margerita, Viktori dhe Terezina[7].
Pas mësimeve të para të nxëna në Kolegjin Saverian të Jezuitëve, i ati e dërgoi për të studiuar në Itali më 1918[2]. Së pari në kolegjin jezuit “Cesare Arici” në Breshia dhe mbasandej në Bergamo. Bashkë me nxënës të tjerë hap gazetën “Noi giovani” (“Ne të rinjtë”), ku boton poezitë e para në italisht. Kthehet në Shqipëri pasi që gjendja futet në hulli pas Kongresit të Lushnjës, nxë shqipen dhe falë njohtësisë me L. Gurakuqin njihet me rininë premtuese: K. Thaçi, L. Ashiku, Sh. e K. Gurakuqi, Dom L. Shantoja, K. e L. Kamsi. Më 1921 mbahet një konkurs për himnin kombëtar, ku Ernesti merr pjesë me një poezi e cila fitoi çmimin e parë të dhënë nga juria e përbërë prej P. Gj. Fishtës, F. Nolit, M. Frashërit, L. Gurakuqit[2].
Në mars-prill merr pjesë si përfaqësues i shoqërisë kulturore “Rozafa” në një mbledhje me Z. Harapin nga shoqëria “Bogdani” dhe P. A. Harapin në takimin që formoi grupimin “Ora e Maleve” nën dorën e Imzot L. Mjedjës[8]. Mbas Lëvizjes së qershorit, L. Gurakuqi e thërret në Tiranë si sekretar personal. Aderon në shoqërinë “Bashkimi” të themeluar prej të shuarit A. Rustemi, e drejtohej tashmë nga Ll. Fundo. Kalon më pas si sekretar në min. e Mbrendshme, ku ministër ishte kol. Rexhep Shala[9].
Me Triumfin e Legalitetit shtrëngohet të dalë në mërgim, doli në veri drejt Mbretërisë SKS, ku studion gjuhën dhe kundron letërsinë serbo-kroate. Qëndron për dy vjet në Tuzla të Bosnjës me shumë nga krerët e maleve[1][10]. Më 1928 gjendet në Bari të Italisë mes B. Omarit, S. Pecit, Sheh Karbunarës dhe Kostë Paftalit. Në Zara të Dalmacisë botoi edhe përmbledhjen e parë me novela më 1929 ku ishte edhe miku i tij në ideale e në punë gjuhe, Mustafa Kruja[9]. Kthehet në atdhe dhe nis punë si mësues në Shkollën Italiane Tregtare në Vlorë dhe mandej në Gjimnazin e Shkodrës (1930-’33)[11], ku mes të tjerëve do t’iu jepte mësim P. Markos[12] dhe L. Radit gjegjësisht nëpër qytetet e përmendura. Nis të verojë ndër bjeshkët e Dukagjinit ata vite ku përpos ndodhive shënonte edhe kangët e buta – siç i thonë në Dukagjin këngëve erotike – kujtime të cilat do t’i shkruante mbas ’70 me pseudonimin “Hilushi”. Ndërkohë miku i tij M. Kruja i kërkon me mbledhë librat e bibliotekës së tij të cilat qenë shpërndarë ndër françeskanë e jezuitë mbas lëshuan Shqipërinë në dhjetorin e 1924[13].
Më 1933 jep dorëheqjen nga mësimdhënia për të nisur studimet universitare në Padova. Gjatë periudhës 1934-’36 ishte pjesëtar i grupit botues të të përkohshmes “Illyria” të I. Totos[14] ku do të botonte poemthin në prozë Quattuor. Në po të njëjtën të përkohshme më 1935 do të zbulohej Migjeni me vjershën “Të lindet Njeriu” me nxitje të Koliqit[15]. Më 1936 e emërojnë Lektor të Shqipes në katedrën e Albanologjisë të drejtuar nga gjuhëtari C. Tagliavini. Më 1937 doktoron po në Padova me tezën “Epica popolare albanese” (“Epika popullore shqipe”) falë mbledhjeve që kishte bërë P. B. Palaj, tezë doktorate e cila u vlerësua nga shumë albanologë si N. Jokli, M. Lambertz etj[2]. Transferohet nga Padova në Romë tetorin e 1937 si lektor i shqipes[15].
Më 1939 hapet në Universitetin Shtetëror të Romës Selia e Albanologjisë, ku Koliqi emërohet ordinar dhe qëndron i tillë derisa doli në pension. Ndërprerja e vetme disi e gjatë qe kur u emërua ministër Arsimi në vjetët 1939-’41.
Ministër Arsimi në qeverinë Vërlaci nën pushtimin italian
Pavarësisht rrethanave, Koliqi shfrytëzoi deri në skaj mundësitë që i jepte zyra e tij. Panë dritën e botimit tekste shkollore shqipe e libra më shumë se ç’qenë botuar prej vitit 1912 e deri atëherë: botimi i historisë së letërsisë në dyvëllimshin “Shkrimtarët shqiptarë” më, nën kujdesin e N. Resulit e K. Gurakuqit; vijoi botimi i përmbledhjeve të folklorit “Visaret e kombit” me v. IV prej H. Reçit, S. Çomorës e A. Palucës dhe shumë arsimtarëve të tjerë, duke e çuar deri në XIV vëllime – punim i patëdytë në aq pak kohë dhe me rëndësi për themelin e studimit të folklorit. Tok me M. Krujë dhe P. Zef Valentinin thirri në Tiranë Kongresin Ndërkombëtar të Studimeve Shqiptare në vitin 1940 prej ku lindi Institutin i Studimeve Shqiptare me qendër në Tiranë, pararendës i Akademisë së Shkencave. Themeloi e drejtoi të përkohshmen “Shkëndija” në korrik të 1940, e cila qe palestër e mendimtarëve dhe shkrimtarëve të kohës. Në shtatorin e vitit 1941 nis mbi 200 arsimtarë normalistë drejt Kosovës.[16] Në një letër dërguar më 16 tetor 1941 nga ministri i arsimit të Qeverisë së atëhershme shqiptare Ernest Koliqi konsullit shqiptar Nikollë Rrota në Vjenë thuhet se ka angazhuar N. Joklin si organizator të bibliotekave të Shqipërisë me një rrogë mujore prej 600 frangash ari. Përpjekje kjo, si shumë të tjera për ta shpëtuar studiuesin e shumëçmuar, që nuk dha rezultat[17][18].
Kryetar i Institutit të Studimeve Shqiptare
Ministria e Arsimit në qeverinë pasardhëse Kruja pati si pasues Xh. Kortshën. Duke dhënë dorëheqjen, Koliqi kësodore i përkushtohet drejtimit të Institutit, prej ku filloi botimi i vëllimeve “Studime e tekste”. Martohet me arsimtaren Vangjelije Vuçani dhe patën dy fëmijë: Markun dhe Elizabetën. Në zgrip e kapitullimit të Italisë fashiste, më 1942 zëvendëson Terenc Toçin në krye të Këshillit t’epërm korporativ fashist deri më 1943, gjë që do t’i kushtonte edhe më tepër në syzet e regjimit që do të vinte[19]. Në vjeshtën e 1943 prej portit të Tivarit shkon në Itali me familjen dhe të afërmit e tij[20].
Mërgimi i mbramë, BKI dhe “Shêjzat”
Më 1943 vajti në Romë të vazhdonte punën si ordinar në universitet dhe u emërua ambasador në Vatikan, i fundit para regjimit që do të vinte. Nga një telefonatë merr vesh për kapjen e P. Markos nga ana e gjermanëve, të cilit i shpëton jetën.[12] Më 6 nëntor 1946 krijohet partia Blloku Kombëtar Indipendent me bërthamën krijuese e drejtuese të përbërë nga vetë Koliqi, dr. Ismail Vërlaci, Gjon Marka Gjoni dhe Ndue Gjon Marku – duke i ndenjtur veprës së Mark Gjon Markut. Në mars të 1947 themelon dhe kujdeset të botojë të përkohshmen “L’Albanie Libre” që ndali më 1959, e më pas “Lajmëtari i të Mërguemit”[21].
Me dekret të Presidentit të Republikës së Italisë, më 2 shtator 1957, për njohje të prestigjit, Katedra e Gjuhës dhe e Letërsisë Shqipe e Universitetit të Romës, nderohet duke u bërë Institut i Studimeve Shqiptare dhe Koliqi u emëruar presidenti.
Themelon të përkohshmen “Shêjzat” (it. “Le Pleiadi”) që e drejtoi për 18 vjet, e përkohshmja kryesore letraro-kulturore e asokohe. Vijimësi e traditës publicistike që la n’atdhe me “Shkëndijat”, penat e hershme dhe ato të reja gjetën të satin log ku të kultivonin kulturën shqiptare në mërgim të pandotur nga ideologjia me të cilën përlyhej në atdhe. Ndihmon talente të shumë fushave të ikur nga ish-Jugosllavia duke iu dhënë hapsirë ndër faqet e revistës, ndër ta piktori L. Delija, shkrimtarët M. Camaj e F. Karakaçi dhe etnologu V. Malaj[20].
“Shêjzat shërbyen si tribunë dhe dritare informimi mbi aktivitetet shkencore albanologjike në botë. Ato regjistruen në kroniken e tyne edhe ngjarje shoqnore që në të ardhmen do të vlejnë sadopak si dokumentacion historik e kultural për nji periudhë rreth njizet vjeçare”. Martin Camaj
Më 4 maj të 1969 i vdes bashkëshortja Vangjelija. Zhdukja e saj i shkaktoi një mungesë të pazëvëndësueshme e ndoshta shpejtoi edhe humbjen e tij. 1975 – Vdes në shtëpinë e tij në Romë më 15 janar 1975 dhe u varros në qytetin e amshuar me datën 18, i nderuar nga i gjithë komuniteti shqiptar në mërgim, por i mohuar nga vendi i tij. Në ceremoninë e asaj dite kishin ardhur personalitete të ndryshëm, kolegë, shqiptarë, arbëreshë, miq të ardhur nga vende të ndryshme[2].
Vepra
Siç u përmend, qasjen e parë që pati me letrat e përshfaqi në revistën që hapën gjatë nxënjeve të para në Itali, të cilat i bëri në gjuhë italishte. Mbasi fitoi konkursin për himn kombëtar, Koliqi nxitet nga Gurakuqi të shkruaj atë që do të bëhej poemthi i tij i parë dramatik, “Kushtrimi i Skanderbegut” botuar në shtypshkronjën “Nikaj”, Tiranë më 1924 – e cila mbarështohej nga vëllau i Dom N. Nikajt.
Gjatë mërgimit të parë ndërsa bluante ndjesitë e përftuara nga kurbeti dhe malli për vatrën familjare dhe klimën morale që e rrethonte shkruan me pseudonimin Borizani në të përkohshmen e Omer Nishanit. Nxjerr përmbledhjen e dymbëdhjetë novelave “Hija e Maleve”, botuar në Zara më 1929. Përmbledhja pasqyron suazën mjaftueshëm harmonike të mjedisit me taban patriarkal, mesdhetar e oriental ku kishte kaluar fëmininë – trung ky që përshkohej nga një shije e hollë perëndimizimi. Fryma qytetare gjithnjë në dialog me atë malësore dëshmon tharmin e formësimit të autorit përmes prozës psikologjike të stilizuar me ëndje, e selitur me themelet dokësore të shpirtit shqiptar.
Boton më 1932 vëllimin e parë të antologjisë “Poetët e mëdhenj të Italisë” me parathënie të Fishtës, një antologji me 280 faqe që u përdor menjëherë si tekst letërsie në gjimnazin klerik të Shkodrës dhe përmban katër poetët më të mëdhenj të Italisë: Danten, Petrarkën, Arioston, Tason. Vjershat e veta i përmbledh në vëllimin “Gjurmat e stinve” më 1933, ku paraqiten me një frymë krejt të re skenat e jetës shkodrane. Ndërsa, autodafeja e vendosur në krye të këtij libri vlerësohet si një ndër aktet më të rëndësishme në fushë të mendimit estetik shqiptar. 1935, Itali – Pas suksesit të vëllimit të parë me tregime, boton një libër me 16 novela me titull “Tregtar flamujsh” me lëndë të nxjerrë nga mënyra e jetesës së popullit tonë, sidomos të atij të qytetit të Shkodrës. Ngjarjet dhe problematikat sociale që prekin veprën gjithnjë i nënshtrohen një analize të thellë psikologjike. Boton vëllimin e dytë të antologjisë “Poetët e mëdhenj të Italisë” me parathënie nga Tagliavini. Ky vëllim përfshin vjersha të përkthyera të katër italianëve të tjerë: Parini, Monti, Foskolo, Manxoni. Personalisht çmonte Giosuè Carducci, Giovanni Pascoli, dhe Gabriele D’Annunzio-n. Edhe vëllimi i tretë ishte i përgatitur por nuk u botua. Tregtar flamujsh (1935) dhe Pasqyrat e Narçizit (1936), Koliqi sjell një botë krejt unike shpirtërore shqiptare, ndërsa gjuha e tij dhe stili i japin frymëmarrje të re letrave shqipe.
Bashkëpunoi me revistat “Hylli i Dritës” e françeskanëve, “Leka” e jezuitëve, “Përpjekja shqiptare” e Branko Merxhanit , “Minerva”, “Besa” etj. Poezitë më të mira të këtij vëllimi janë ato të shkruara në formë të tingëllimit (sonetit).
Nis të botojë nga viti 1954 deri më 1961, studimin krahasues “Dy shkollat letrare shkodrane – e Etënve jezuitë dhe e Etënve françeskanë”. Në këtë studim të tij vërehet përpjekja për të hartuar një histori të mirëfilltë të letërsisë shqiptare, jashtë ngjyrimeve ideologjike. Në Firenze boton vëllimin “Poesia popolare albanese”(“Poezia popullore shqiptare”) ku spikat si studiues i merituar i traditave artistike dhe folkloristike të atdheut të tij. 1959 – Boton vëllimin “Kangjelet e Rilindjes” (“I canti della Rinascita”) me përkthimin në italisht, kushtuar arbëreshëve të Italisë, ku i nxit ata të ruajnë gjuhën e zakonet e të kenë besim në pavdekësinë e fisit. 1960 – Boton romanin “Shija e bukës së mbrûme” për të cilin Koliqi vetë shprehet: “Ky tregim parashtron edhe përpiqet imtësisht të hulumtojë dramin shpirtnuer të nji të riut shqiptar flakrue jashta atdheut nga pasojat e së dytës luftë botnore.” (Paraqitje në “Shija e bukës së mbrûme”, Shkodër, 1996) Boton studimin “Gabriele D’Annunzio e gli Albanesi” (“Gabriel D’Anuncio dhe Shqiptarët”). 1963 – Boton “Antologia della lirica albanese” (“Antologjia e lirikës shqiptare”) ku për herë të parë paraqiten në një gjuhë evropiane përkthimet e lirikat më të mira të autorëve shqiptarë të vjetër e të rinj ku theksohen autorët kosovarë me qëllim që të njihen më mirë. Riboton “Shtatë Pasqyrat e Narçizit” (që e kishte botuar së pari në fletoren Gazeta Shqiptare të Bari-t më 1936) ku paraqiten shtatë copa proze poetike që përshkruajnë gjendjen shpirtërore të shkrimtarit. 1965 – Del në dritë “Albania”, një monografi italisht, botuar në “Enciclopedia dei popoli d’Europa”, Milano ku paraqet një pasqyrë të gjërë mbi Shqipërinë si në pikëpamjen gjeografike, ashtu edhe letrare e historike. 1970 – Riboton poemthin “Simfonia e Shqipeve” (që e kishte botuar për herë të parë në fletoren “Gazeta Shqiptare” të Bari-t më 1936), që është si një testament poetik që nënvizon trashëgiminë kombëtare, lashtësinë dhe traditat e popullit. Kjo vepër ka për argument lartësimin e kohës së kaluar të fisit tonë. 1972 – Botohet vëllimi “Saggi di Letteratura Albanese”, Firenze. Një përmbledhje e mirë shkrimesh e konferencash përpunuar gjatë disa vjetëve. 1973 – Vazhdon të përkthejë në italisht pjesë nga Lahuta e Malcís, këngët II-III-IV-V (punë kjo e nisur që në vitin 1961 kur përktheu këngën XXVI; më 1971 këngët XII-XIII-XIV dhe XV). Më 1983 historia e letërsisë shqipe i referohet pasivisht si “Koliqi tradhëtari”.
Pasardhës të Koliqit, sidomos në këmbënguljen e gjetjes së veçantive vendore në gjuhë e në jetë, në letërsinë shqipe bashkëkohore para së gjithash konsiderohet Anton Pashku.
Mirënjohje
Medalje arit e Shoqnís “Dante Aligheri”.
Ylli i artë për Meritë të Shkollës.
Akademik ordinar i Akademisë Tiberiane.
Akademik Nderi i Akademisë Teatine të Kietit për Shkencat.
Antar i Akademisë së Abrucit për Shkencat dhe Artet.
Antar efektiv i Akademisë së Mesdheut.
Antar Nderi i Qendrës Ndërkombëtare për Studimet shqiptare.
Medalja e Artë e Lidhjes së Prizrenit Kosovë
Burime
^ ab Gurakuqi K., Ernest Koliqi, “Shêjzat”, VII, 1963, nr. 5-8, fq 163-172.
^ abcde Vuçani P., Jeta dhe veprat e Koliqit, “Shêjzat” – Numër përkujtimuer kushtue prof. Ernest Koliqit, 1975. Fq. 14-18.
^ Hamiti S., Letërsia Moderne Shqipe, Tiranë: UET Press, 2009.
^ Krasniqi R., Ernest Koliqi dhe zhvillimi letrar në Kosovë, “Shêjzat” – Numër përkujtimuer kushtue prof. Ernest Koliqit, 1975. fq. 36-42.
^ Camaj M., Fjala qet fjalën – Në rasën e gjashtëdhetëvjetorit të lindjes së Ernest Koliqit, “Shêjzat”,
^ Demo E., Viktor Koliqi i fshehti dhe i ndjeshmi vëlla shkrimtar: “Hylli i Dritës” rizbulon pas gjysmë shekulli vëllain shkrimtar të Ernest Koliqit, Tiranë: Shekulli. – Nr. 2529, 22 janar, 2009, f. 20 – 21.
^ Çefa K., Grupi “Ora e Maleve” dhe publicistika e tij, Tiranë: “Gjergj Fishta”, 2013. ISBN 978-9-92816-121-5
^ ab Oroshi J., Një pishtar i letërsisë e i kulturës shqiptare fiket, “Shêjzat” – Numër përkujtimuer kushtue prof. Ernest Koliqit, 1975. fq. 57-65.
^ Hilushi, Kuleta e vjetër me guraleca të ngjyershëm, Romë: “Shêjzat” vj. XVI, nr. 01-04, fq. 89.
^ Koliqi E., Dante e ne shqiptarët (1950), Tiranë: Tirana observer. – Nr. 21, 27 janar, 2008, f. 9.
^ ab Marko P, “Intervistë me vetveten”, Tiranë: sh.b. “Omsca”, 2000.
^ Koliqi E., Mustafa Kruja si njeri kulture e si gjuhëtar, Romë: “Shêjzat” – botim përkujtimor për Mustafa Krujën, 1973.
^ Logoreci A., Ernest Koliqi, “Shêjzat” – Numër përkujtimuer kushtue prof. Ernest Koliqit, 1975. fq. 142-144.
^ ab Koliqi E., Migjeni dhe unë, Romë: “Shêjzat”, v. XVIII nr. 1-10, 1974. fq
^ Letër nga Ernest Koliqi dërguar Karl Gurakuqit, Romë, 16–3–1951.
^ Maksuti I., Norbert Jokl – Figurë e shquar e albanologjisë, Illyria. – V. 12 Nr. 1150, 21-24 qershor, 2002, f. 30.
^ Ndreca A., Norbert Jokl dhe fati i një biblioteke që i përkiste Shqipnisë, Tiranë: Mapo. – Nr. 527, 8 mars, 2012, f. 10.
^ Muner P., Ku e lamë Koliqin?, Tiranë: Revista Klan, 24 qershor 2013.
^ ab Ndreca A., Në përvjetor të Ernest Koliqit, mapo.al, 18 maj 2013.
^ Gurakuqi R., Ernest Koliqi dhe Blloku Kombëtar Indipendent, Shkodër, 2004.
Në ditën e ikjes nga kjo jetë para 46 viteve, shkrimtarin e rëndësihëm Ernest Koliqi po e përkujtojmë me një kartelë dhe një paralelizëm letrar, të nxjerra nga libri i porsa botuar i Visar Zhitit “Kartela të Realizmit të Dënuar”.
Themeltar në letrat…
Ernest Koliqi
(1903 – 1975)
Do të ikte…
…mësues, poet, shkrimtar, përkthyes, ministër i arsimit… u lind në Shkodër, kur Shqipëria po përgatitej të dilte nga robëria e gjatë otomane, në vitin e tretë të shekullit të kaluar, në majin plot petale të ngrohta si puthjet, mes të cilave përzihet edhe ajo, puthja e Judës.
Do të merrte dije të gjera në Itali e Kroaci, mbartës i traditës dhe mbrujtës i risive letrare, themeltar i modernes në tregime, stilist dhe qëmtues i fjalës, aq sa duket sikur i mblidhte si bimët e rralla mjekësore maleve të Veriut, njohës i jetës, i mekanizmit të konflikteve, i brengave të moszgjidhjes, i muzgut dhe dritës në rrugët e njeriut, sidomos i rrugicave të Shkodrës, që e donte aq shumë, aq sa e bëri emblemë të këngës së vet…
Kur emërohet Ministër Arsimit (1939) është ai që çon institucionalisht në Kosovë arsimin shqiptar, dërgon 200 mësues nga më të përgatiturit, duke hapur të parën shkollë të mesme atje, më 1941, kur këtej, 200 të tjerë, jo mësues, por komunistë, me ndihmën jugosllave, sapo kishin krijuar një parti, e cila do të vendoste diktaturën më të rëndë, duke e braktisur Kosovën, që do të dënonte Koliqët dhe veprën e tyre…
Mbarimi i luftës do ta gjejë me punët e albanologjisë në Itali duke iu mbyllur përjetë rrugët e kthimit në atdhe, kur e dënuan në mungesë me vdekje.
Gjatë mërgimit të detyruar politik Ernest Koliqi nuk do të reshtë së punuari, themelon katedrën e albanologjisë në Romë, hap revista, bashkon diasporën, ringjall shpirtin arbëresh, harton antologji të poezisë mbarëkombëtare, ndjek me vëmendje jetën politike dhe kulturore në atdhe, shkruan poema, romane dhe do të ndikojë fshehtas edhe në vepra madhore të mëvonshme të letërsisë shqipe.
Vdes papritur në Romë. Ende atje prehen eshtrat e tij, në Varrezat e Monumentale.
PROFETË
TË KOMUNIZMIT QË S’E PËRJETUAN…
DY SHKRIMTARË MOSHATARË
– George Orwell dhe Ernest Koliqi
nën tmerrin e imagjinatës dhe mbi rrënjët e traditës –
“1984”- roman dhe “Rrajët lëvizin”- dramë. Dy vepra fantastike të së ardhmes… së shkuar tashmë. Romani është i famshëm, i përket gjuhës botërore, anglishtes dhe është përkthyer në shumë gjuhë të tjera dhe vazhdon të kujtohet, kurse drama është e vogël, pak fleta, e shkruar në gjuhën e një vendi të vogël, shqip, që harrohej me qëllim, duke e nxjerrë jashtë dhe nga letërsia e asaj gjuhe.
Të dy autorët e tyre, shkrimtari anglez George Orwell dhe shkrimtari shqiptar Ernest Koliqi kanë lindur në shekullin XX, në vitin e tij të tretë, 1903, e vetmja gjë e përbashkët, rastësi natyrisht. Ndërkaq Orwell-i lindi jashtë atdheut të tij, në Indi, perandoria angleze, mund të themi, kurse Koliqi lindi në Shqipëri, perandoria otomane, ndërsa Orwell-i do të bëhej i majtë ideologjikisht, deri dhe komunist, që shkoi dhe në Spanjë në luftën civile krah republikanëve, kurse Koliqi do të ishte i djathtë, madje dhe ministër nën pushtimin fashist.
Orwelli do të kthehej të vdiste në atdhe, në Londër, nga tuberkulozi në 1950, Koliqi kishte ikur për të vdekur jashtë atdheut, në 1975 në Romë. Për të vdekur për së dyti, se në atdhe e kishin dënuar me pushkatim fitimtarët, atë dhe veprën e tij
Orwell-i, shkrimtar dhe gazetar i njohur, mbas Luftës së Dytë Botërore, në 1949, boton romanin “1984”, një imagjinatë e frikshme, sipas së cilës në vitin e titullit të veprës, gati e gjithë bota dominohej nga një totalitarizëm i rreptë, mizor, udhëhequr nga një parti e vetme, sunduese me “Vëllanë e Madh” në krye (Big Brother). Policia shtetërore e pranishme kudo, e dukshme dhe e padukshme, kontrollonte dhe drejtonte gjithçka, jo vetëm veprimet, po deri edhe mendimet e ndjenjat, një nënshtrimin masiv kapitullues, një shoqëri “trushpëlarë”, aq sa hitleriane, po aq dhe staliniste, e të dyjave bashkë, si mos më keq.
Orwell e njihte romanin distopik “Ne”, të shkrimtarit sovjetik Evgenij Ivanoviç Zamjatin, të shkruar në vitet 1919-1921 dhe botuar për herë të parë në anglisht në 1924. Në Bashkimin Sovjetik s’ishte lejuar të dilte atëhere ajo satirë marramendëse e totalitarizmit të Bashkimit Sovjetik, e gjitha një utopi negative. Fundi i botës vërtet.
Kujtoj vitin 1984, më gjeti në burg.S’isha më i burgosur i ri, por as i vjetër, nga ata që kishin bërë mbi 15 vjet burg, 20, 25, 30, edhe 40 vjet, që kur kishte mbaruar Lufta, por s’kishte nisur ende paqja.
Në oborrin e burgut, në stendën ku vendosej gazeta politike “Zëri i Popullit” ishte një shkrim kritik për “1984”. Aty gjeta se paskësh një roman të tillë dhe gazeta e partisë në Shqipëri e bënte copë-copë, që ja erdhi dhe ky vit dhe alarmi që kishte dhënë autori borgjezo-revizionist se ç’ishte komunizmi dhe që në 1984 duhej të binte, ishin të rreme. Komunizmi do të triumfonte në të gjithë botën së shpejti, sipas gazetës së partisë, sidomos po të kishte një luftë të tretë botërore…
Bashkëmoshatari i Orwelli-t, shkrimtari Ernest Koliqi, që nuk besoj se njiheshin, shkruajti në Romë dramën me një dukë/akt, “Rrajët lëvizin”, titullin e së cilës e mori nga një varg i poetit Tomas Eliot. Ngjarjet e dramës ndodhin në vendlindjen e autorit, në Shkodër, në perspektivë, kanë ardhur vitet ’70, flitet për shekullin e kaluar, pra jemi një dhjetvjeçar para 1984 oruelliane dhe çudia është se aty parashikohet e kundertën e Orwellit, jo fitorja botërore, por rënia e komunizmit.
Unikale dhe largpamëse deri në mrekulli, e brishte, madje dhe lirike, trama e saj e ka forcën jo te konflikti i brendshëm, me fare pak personazhë e dialogë të zakonshëm, po te konflikti historik, i popujve, ndërkombëtari, te rënia e natyrshme e komunizmit.
Vepra, sa klasike është dhe risi, etj, por ajo mbetet profetike si asnjë vepër tjetër në të gjithë letrat në perandorinë komuniste. Koliqi ishte i pari dhe i vetmi shkrimtar që parashikoi rënien e asaj perandorie me një vepër letrare, kur totalitarizmi stalinist ishte në kulmin e vet, në mesnatën e rëndë në vendin e tij..
Autori si një orakull kishte parashikuar vdekjen e vet në ato vite dhe të diktaturës. Saktësia është tronditëse për parashikimin e parë, por ndodhi dhe parashikimi i dytë, pak më vonë se vitet e tij dhe i Orwellit, në vitet ’90, por krizat e tatëpjetës kishin nisur që në kohrat e tyre.
Koliqi si një AntiOrwell ose Orwell pozitiv me dramën e vet vegoi fitoren e njeriut në shoqërinë totalitariste.
Kuptohet që regjimi në Shqipëri e mori informacionin nga rrugët e fshehta diplomatike të saj, që shkrimtari i arratisur Ernest Koliqi, armik i betuar i popullit dhe i Partisë, që meriton plumbin ballit, ka botuar në Romë në revistën e tij reaksionare që del shqip, “Shejzat”, dramën më reaksionare “Rrajët lëvizin”…
Kritikës cinike dhe mediokre të realizmit socialist i vinte më për mbarë heshtja vrastare dhe ashtu bëri si zakonisht, por në leksionet e studentëve të letërsisë, i mbaj mend dhe i diskutonim me njëri-tjetrin, në njërën nga dispencat si e shaptilografuar, ishte dhe një fletë nga fundi që e godiste ashpër dramën e Koliqit, si frojdiste i cila kërkon të thotë se regjimi socialist në Shqipëri bëri ndryshime të mëdha, shkatërroi dhe vrau shumëçka dhe sipas autorit reaksionar, dmth Koliqit, vetëm përsipër, se nëntokë, rrënjët e jetës janë gjallë dhe lëvizin….
Me një ngazëllim djallëzor kritika socrealiste tha atëhere se Koliqi nga dy parashikimet që bëri, gjeti veç atë të vdekjes së vet.
Ne si studentë, rrethi më i ngushtë yni, i ngazëllehej kumtit koliqian, duke na pataksur që paskësh një drame të tillë, nga Koliqi, ja aty e ka shtëpinë, te rruga matanë, jo shumë larg institutit tonë, që ja, përtej vendit tonë, u folka për rënie të komunizmit, nuk qenka i përjetshëm dhe diskutonim që këtë pasazh lektori e kishte futur për të rroposur Koliqin apo me dinakëri, për të bërë me dije se ç’është shkruar. Gjethsesi ne i ishim mirënjohës për kritikën dhe shikonim se kishte shkrimtarë të tjerë shqiptarë më përtej, jo si tek ne…
Në dramën “Rrajët lëvizin” bien dhe kambanat e së dielës në kishat e qytetit të Ernest Koliqit, ku ishim studentë, se ndërkaq, sipas parashikimeve të dramës ishin ripahur kishat, që diktatura ateiste i kishte shtetëzuar bashkë me xhamitë duke i kthyer në kinema, ku shikonim filmat e socrealizmit, në pallate sporti, ku zhvillonim dhe mësimin e fizkulturës apo në magazina ushtrie, ku na jepnin uniformat dhe armën, që të stërviteshim për të luftuar imperializmin dhe revizionizmin botëror dhe nëse na sulmonin të dy njëherësh, SHBA dhe Bashkimi Sovjetik, ne të fitonim..
Ndërkaq erdhi dita që “1984” të botohej dhe në Shqipëri, dhe jo vetëm me një përkthim. Rilexova atë të Çelo Hoxhës, pashë që kishte dhënë tmerrin dhe absurdin dhe në gjuhë.
Ndërsa drama “Rrajët lëvizin” vazhdon të jetë si një kambanë e madhe, bie dhe bie dhe harrojmë ta dëgjojmë… Me të do të mund të mburrej çdo skenë, nder për kulturën, për inteligjencën në të gjithë Evropës Lindore. Ishte dhënë kështu kumti i madh që atëhere dhe vinte nga letërsia shqipe, nga pjesa e dënuar e saj.
Profecia e shkrimtarit të arratisur Ernest Koliqi do të dilte. Do të shëmbej Muri i Berlinit në vitin 1989, pas tij do të binte dhe perandoria komuniste dhe diktaturat me radhë. Edhe kjo, jona. S’ishte e jona, por që na shtypte ne… Akujt e saj andej larg, përmbysnin dhe këtej…
Teatri, ku u prit gjatë se mos do ta vinin në skenë ndonjëherë, sa po e shëmbën brenda parashikimit oruellian dhe jashtë parashikimit koliqian. Me shpresë për në teatrin e ri.
Shkrimtari Hivzi Sulejmani i takon plejadës së krijuesve të brezit të Esad Mekulit, Martin Camajt, Sitki Imamit, Rexhep Hoxhës, Mark Krasniqit,Sinan Hasanit, Kapllan Resuli, A. Demaçit dhe të tjerëve, me të cilët, në rrethana të vështira shoqërore dhe politike çfarë ishin ata që solli sistemi ideologjik, fillon rrugëtimi i mundimshëm i krijimit të identitetit letrar, që do t’i hapë rrugë gjeneratës së viteve të gjashtëdhjeta dhe të shtatëdhjeta , atyre të moderniteti në prozën tonë (A. Pashkut, R. Kelmendit, N. Rrahmanit, R. Rexhepit, A. Shkrelit, R. Qosja për të ardhur te T. Dërvishi, B. Musliu, M. Ramadani, Y. Shkrelit, J. Buxhovit, Z. Rrahmanit, M. Krajës e të tjerëve), që i dhanë vepra të rëndësishme dhe të qëndrueshme prozës sonë.
Në plejadën e krijuesve që ishin pjesë e revolucionit dhe idealeve të tij, Hivziu, gjithsesi shfaqet më i veçantë, jo vetëm që me të shpejt u largua nga nomenklatura revolucionare, që solli diktaturën e re, me të cilën ai nuk u pajtua dhe nuk deshi t’i sherbejë, por edhe pse me veprën e tij (prozën “Njerëzit”, të ndaluar dhe të anatemuar), shfaqë shenjat e para të një disidence “të heshtur” kundër diktaturës.
Në vitet e shtatëdhjeta, kur pas Plenumit të Brioneve dhe ndryshimeve që solli, fillon një klimë e re shoqërore dhe politike edhe te ne, Shoqata e Shkrimtarëve, në shenjë nderimi për krijuesin e rebeluar në kohët më të vështira, themeloi çmimin letrar “Hivzi Sulejmani” për prozën më të mirë të vitit. Ndërsa, pas vdekjes së tij, themeloi edhe manifestimin “Takimet letrare Hivzi Sulejmani”.
Këto takime, po ashtu, ishin diçka të veçantë, meqë mbaheshin në trekëndëshin: Mitrovicë, Rozhajë dhe Novi Pazar.
Pjesë e këtyre takimeve ndër më reprezentativët e kohës, pas atyre të Mitingut të Poezisë në Gjakovë që kishin karakter ndërkombëtar, ishin orët letrare në Rozhajë dhe Sanxhak (Novi Pazar), si dhe vënia e kurorës në varrin e Hivziut në Majstir (në vendlindjen e tij në pjesën e Ribariqit) në Mal të Zi.
Takimi i fundit i kësaj natyre, në një hapësirë me etni kryesisht shqiptare të shpërndarë në Kosovë-Mal të Zi dhe Serbi, ishte ai 10 korrikut 1985, ku morën pjesë shumë shkrimtarë të rëndësishëm të Kosovës, bashkëkohanikë të Hivziut (Esad Mekuli, Vehap Shita, Hasan Mekuli, Pera Stefanoviqi) si dhe disa nga brezi i shkrimtarëve të modernitetit (Beqir Musliu, Musa Ramadani, Jusuf Buxhovi, Mehmet Kraja, Xh. Mustafa e të tjerë).
1. Nëpërmjet aktiviteteve, rrjeteve sociale, apo hapësirës së `cukëlt` mediative, përveç bla -bla-blave të llafologjisë politike, analistike, gjithfarëllojistike… kemi fatin ndonjëherë mes gjithë kësaj tymnaje të dëgjojmë, shikojmë dhe lexojmë edhe për ndonjë të re në art, letërsi, sport apo arritje të tjera të cilat na pasurojnë duke na dhuruar gjendje të mirë shpirtërore, shpresë dhe pritshmëri se mbase vërtet nesër… “do të bëhet më mirë”.
Ishte emisioni “Mirëmëngjes Shqipëri” në “RTSH” prill 2020, ‘Sirena e vogël’ që ka lexuar 180 libra “, i cili më tërhoqi vëmendjen, teksa e dëgjova dhe pashë që vajza dymbëdhjetë vjeçare nga Tirana, Aleksandra Pano, që ishte e ftuar në këtë emision, jo vetëm që kishte lexuar rreth 180-të libra, dhe fliste me aq pasion dhe kujtesë të detajuar dhe përvetësim të admirueshëm të asaj çfarë kishte lexuar, por ajo tashmë edhe kishte botuar librin e saj të parë, dhe pikërisht një roman të titulluar “ Lili dhe varësja e sirenës”.
Një libër ky, që m`u imponua edhe më shumë, (në kuptim të mirë të fjalës), nga ajo çfarë autoja përçoi gjatë këtij emisioni me çiltërsinë, oratorinë dhe aftësinë e saj, si një vjazë mendje hapur, shëmbull për tu ndjekur nga moshataret e saj, të rinjtë. Unë e mora librin, me dëshirën për t`ia dhuruar mbesës time 13- vjeçare, ndonëse pasi e lexova, nuk mund të mos e dëshiroja për bibliotekën time, por nuk hoqa dorë nga dhurata, duke menduar menjëherë për të marr edhe një tjetër libër si ky, për t`ia dhuruar mbesës, pasi tashmë jam e bindur se do i dhuroj vërtet një dhuratë shumë të çmuar siç është libri, por në veçanti edhe sepse do i dhuroj një libër të realizuar në mënyrë kaq të arrirë nga një moshatraja e saj.
2.
Autoja e romanit me titull: “Lili dhe varësja e sirenës”, Aleksandra Pano, ka lindur më 10 janar 2008, në Tiranë. Ajo është nxënëse në shkollën “Lidhja e Prizrenit”. Pasioni për të shkruar i ka lindur natyrshëm, pasi ajo është një lexuese e zellshme e letërsisë për fëmijë por edhe të rritur, duke filluar kështu me dedikime të bukura dhe të ngrohta në prozë për familjarët e saj, mamin, babin, vëllain e saj të vogël, etj. Ajo tregon gjithashtu, se ka shkruar edhe poezi, duke rimuar dhe vënë në dukje ndjesitë e bukura fëminore, fantazinë dhe shpirtin e pasur prej artistje.
E rritur në një familje artistësh, të cilët kanë ditur ta motivojnë dhe ta ushqejnë me dashurinë për librin dhe botën e mrekullueshme të leximit. Pa harruar shkollën dhe aktivitetet shkollore ku ka gjetur horizontet e dijes dhe shtysen drejt tyre. Në moshë fare të vogël, vetem dhjetë vjeçe, ajo pati frymëzimin dhe dëshirën që të ulet dhe të shkruaj; dhe më e rëndësishmja, të arrijë të fantazojë dhe të formulojë një roman duke renditur ngjarjet në një rrjedhë të kthjellët pa teprica fjalësh, të përmbledhur dhe të pasur njëkohësisht. E më pas të mësonte të shkruante në kompjuter, në `word`, të hidhte dorëshkrimin aty, që dalëngadalë libri të formësohej dhe të arrinte të rrëfente për Aleksandren dhe fantazinë e saj në duart e lexuesve. Duke arritur kështu hap pas hapi, të botohej në shkurt të vitit 2020-të.
3. “ Me urdhër të Poseidonit dhe lavdisë së tij, unë, Mbrojtësja e Princeshës Laguna, zotohem se do t`i mund Sirenat e Errësirës.”
Një zotim që bëhet nën një urdhër..!
Po a do mund të zbatohet urdhëri i Poseidonit sunduesit suprem të perandorisë së madhe detare? A do përmbushet zotimi nga Mbrojtësja e Princeshës Laguna? Ku zhvillohen ngjarjet? Kur? Kush janë personazhet kryesore? Kush është Lili? Ç`është kjo hajmali magjike…?
Ngjarjet zhvillohen në stinën e pranverës, në bregdetin e Sarandës. Aty personazhet (disa prej tyre) shkojnë kur kanë kohë pasi ata janë edhe në shkollë … Personazhet kryesore janë Lili dhe miqtë e saj Roksi, Moni, Oskari dhe Xhoi, të cilët janë adoleshent rreth moshës 15-vjeçare, si dhe plot personazhe pozitive dhe negative nga mitologjia e lashtë, të cilët akoma vazhdojnë misteret dhe fuqitë e tyre prej zotash…
Lili dhe miqtë e saj, një ditë krejt papritur gjetën në bregdet një varëse në dukje e zakonshme, por që rezultoi të ishte një hajmali misterioze dhe me aftësi magjike…
Autorja me penën e saj fëminore , ka kombinuar bukur kohën e hershme me të tashmën, vendet e lashta ku ekzistojnë ende edhe sot, duke mbartur histori botërore të përmendura edhe nga klasikët, elementet mitik të veshur me fuqitë të mbinatyrshme… kalon nga pergameni tek portali kompjuterik, hidhet më pas nga drejtoresha e shkollës, tek Troni, ndjellësi i së keqës, i lëvizë personazhet me makinën e kohës, ku për 30` i kthen pas 300-vjet në kohë , dhe të nesërmen përsëri i dërgon në shkollë, si njerëz të zakonshem. Sjell personazhe si Poseidoin, Princesh Laguna, që djemt u mrekulluan sa e panë, ndërsa vajazat u xhelozuan disi… Postierin e Heshtur që ishte në anën e sirenave të errësirës dhe që sillte lajme aq të këqija, saqë dhe korbat e mbyllnin sqepin nga frika… Sfinksi, gurët magjikë dhe vendet ku ata ndodhen, betejat dhe strategjitë e shumta nënujore e tokësore… etj. Fiksion, aventurë dhe fantazi të ndërtuara në mënyrë mjaft tërheqës.
4. Romani ” Lili dhe varësja e sirenës”, shtrihet në 64-faqe, të ndara në 28-të kapituj. Një libër i vogël, por që kapërcen kopërtinen e tij. Më befasoj kur e lexova, aq sa harrova për një moment që po lexoja një autore aq të vogël, teksa humbisja në kompaktësinë e ngjarjeve. Duke sjellë kështu një libër interesant dhe me vlera, si rezultat i talentin dhe njohurive të akumuluara nga lexueshmëria e admirueshme për moshën e saj, ku librat e lexuar gjer më tani kalojnë mbi 180-të.
Ngjarjet nuk ishte e nevoshme që t`i shtjelloja shumë, pasi autorja e ka sjellur librin vërtet mjaftë të qartë për fëmijët. Thjeshtë një këshillë për lexuesit e vegjël, por edhe për prinderit që do i shoqërojnë gjatë leximit – që kryesisht emrat e miteve, të mos i kalojnë thjeshtë si emra, si personazhe pozitiv apo negativ, por të rikujtojnë apo të lexojnë pak rreth tyre, pas ato nuk janë thjeshtë emra, por mbartin histori në vetvete, të ndërlidhur ndermjet tyre si heret në kohën klasike edhe tani në kohën e romanit të Aleksandres.
Rishikim i një libri, zakonisht përfundon duke dhënë rekomandime, sugjerime dhe shtysë lexuesve për ta lexuar librin, por me besoni , nuk do e beja një gjë të tillë nëse vërtet nuk do vëreja aftësitë e zhvilluara në të shkruar dhe të shprehur të autorës dhe lartësinë e romanit të saj.
Në këtë roman unë arrij të shoh shkëndijat e një shkrimtarje të madhe në të ardhmen, si një vlerë e shtuar që tani në letërsinë shqipe.
Ju ftoj të gjithëve ta bëni pjesë të bibliotekës tuaj këtë libër të realizuar me kaq botë dhe fantazi nga autorja e vogël Aleksandra Pano, në veçanti t`ua dhuroni fëmijëve si një dhuratë vërtet të çmuar.
“Ka shumë mënyra të vogla për të zgjeruar botën tënde. Dashuria për librat është më e mira nga të gjitha. ” ~ Jacqueline Kennedy
Urime dhe suksese Aleksanda! – Ishte kënaqësi për mua të shkruaja rreth librit tënd të parë, e bindur që do të keni vazhdimësinë e krijimtarisë së begatë dhe penës së ndritur.
Një lakuriq ra në tokë drejt e në dhëmbët e nuselalës, por ndërsa kjo ishte gati ta vriste ai iu lut asaj që ta falte. Ajo tha se do ta vriste atë sepse i urrente të gjithë zogjtë. Ai i tha nuk jam zog, por një mi i gjorë, dhe kështu ai jetën e shpëtoi.
Më vonë lakuriqi ra prap në tokë drejt e në dhëmbët e një nuselale tjetër qarjeve të tij ajo iu përgjigj duke thënë se të gjithë minjtë e botës i urrente. Pastaj lakuriqi i natës ia shpjegoj asaj se nuk ishte mi, por një zog, të shkretën, dhe kësaj radhe prapë e shpëtoi jetën.
Ju nuk keni pse të përdorni gjithnjë të njëjtat mjete por përshtatini ato me rrethanat e jetës.
Mihal Grameno, (13 janar 1871 – në Korçë më 5 shkurt 1931), ishte publicist i shquar, shkrimtar dhe veprimtar i lëvizjes patriotike e demokratike, Hero i Popullit.
Jeta
Lindi në Korçë në një familje atdhetare nga shtresa zejtare dhe tregtare. Luftëtar dhe intelektual i shquar i Rilindjes. Mësimet e para i mori në vendlindje. Në moshë të re mërgoi në Bukuresht, ku u lidh me shoqërinë “Drita”. Aty u lidh me lëvizjen atdhetare dhe më 1889 u zgjodh sekretar i shoqërisë “Drita”. Me vullnet dhe këmbëngulje punoi për të zgjeruar horizontin e tij kulturor. Hyri në lëvizjen kombëtare që nga fundi i shek. XIX. Botoi vjersha dhe artikuj në shtypin e kohës. Në vitet 1907-1908 luftoi në radhët e Çetës së Çerçiz Topullit, më 1908 mori pjesë në Kongresin e Manastirit. Për veprimtarinë e tij u dënua disa herë me burgim prej qeverisë osmane. Pas shpërthimit të Luftës I Botërore u detyrua të largohej në SHBA, ku vazhdoi të punojë për çështjen kombëtare deri më 1920, kur u kthye në atdhe. Përfaqësoi shqiptarët e Amerikës në Konferencën e Paqes në Paris. Në vitet 1921-1924 ishte një nga veprimtarët në zë të lëvizjes demokratike. Në vitet 1921-1924, si publiçist mbrojti idealet demokratike. Pas dështimit të Revolucionit të Qershorit, i sëmurë, e i dëshpëruar, u tërhoq nga lëvizja shoqërore. Vdiq në Korçë më 5 shkurt, 1931. Për meritat e shquara në dobi të atdheut, i është dhënë titulli “Hero i Popullit”. Krijimtaria
Krijimet e para letrare e publicistike të Mihal Gramenos panë dritën e botimit në fillim të shek.XX. Hartoi këngë patriotike, disa prej të cilave, si “Për mëmëdhenë”, “Lamtumirë”, “Uratë për liri” u përhapën gjerësisht në popull. Është ndër nismëtarët e dramaturgjisë e të prozës (sidomos novelës) së gjatë shqipe. Shkroi novelat Oxhaku (1904-1905), Varri i pagëzimit (1909) dhe E puthura (1909), në të cilat gjeti pasqyrim me nota sentimentaliste jeta e përfaqësuesve të vegjëlisë, me brengat e saj të përditshme.
Fusha ku spikati talenti i Mihal Gramenos është publicistika. Bashkëpunoi me disa organe, por shumicën e shkrimeve e botoi në gazetat Lidhja ortodokse (1909-1910) dhe “Koha” (1911-1926), të cilat i drejtoi vetë. Shkrimet e tij publicistike shquhen për idetë demokratike dhe frymën luftarake. Mihal Grameno luftoi me këmbëngulje kundër shovinizmit fqinj dhe politikës osmanizuese të xhonturqve. Në përgjithësi novelat e tij kanë natyrë sentimentale. Tek ato gjejmë përpjekje për të krijuar mjedise të besueshme shqiptare dhe personazhe nga klasat e shtresat e ndryshme të shoqërisë sonë të asaj kohe. Ka botuar dy vepra dramatike: komedinë “Mallkimi i gjuhës shqipe” (1905) dhe dramën “Vdekja e Pirros” (1906), të dyja të shkruara në vargje. Komedia “Mallkimi i gjuhës shqipe” trajton luftën e atdhetarëve shqiptarë kundër klerit reaksionar grek dhe elementëve grekomanë; te “Vdekja e Pirros” trajtohet kthimi i Pirros fitimtar nga Italia dhe vrasja e tij me të pabesë. Veprat dramatike të Gramenos vuajnë nga fragmentizmi dhe mungesa e veprimit. Megjithatë së bashku me veprat dramtike të Çajupit e të Fan Nolit, ato i çelën rrugën dramaturgjisë shqiptare. Grameno shkroi edhe vjersha të cilat i botoi më 1912, të përmbledhura në librin me titull “Këngëtore shqipe – Plagët”. Poezia atdhetare e Gramenos u bëri jehonë të drejtpërdrejtë ngjarjeve të vrullshme që do të sillnin Pavarësinë e Shqipërisë. Vjersha “Për Mëmëdhenë” u bë një këngë e famshme atdhetare. Është nga publiçistët në zë të Rilindjes e të periudhës që pasoi, i cilësuar si një nga pamfletistët më të njohur të së kaluarës. Shkrimet e tij publiçistike u vunë drejtpërdrejtë në shërbim të çështjes kombëtare. Drejtoi gazetat “Lidhja orthodhokse” (1909-1910) botoheshin në Shqipëri dhe diasporë, si “Lidhja ortodokse” në Korçë, “Përlindja e Shqipërisë” në Vlorë dhe “Koha” në SHBA (1911-1926), me disa ndërprerje, “Drita” në Sofje, në të cilat botoi artikuj, prozë, poezi dhe drama. Shkrimet publiçistike të Mihal Gramenos shquhen për frymën popullore, për patosin luftarak, ironinë e sarkazëm therëse. M.Gramenoja mbetet në letërsinë shqiptare, në radhë të parë, si publiçist. Shkrimet e tij dhanë ndihmesë në krijimin e novelës e të dramës. Është ndër autorët e parë që solli në letërsi në mënyrë të gjerë, personazhe nga shtresat e varfëra të shoqërisë shqiptare[1]. Gjithashtu, për t’u vlerësuar, është edhe puna studimore e Piro Takos në dekadat e fundit të shekullit që lamë pas. Ai ka meritën se përmblodhi një pjesë të mirë të veprës së Gramenos dhe e ribotoi atë në vëllime më vete. Veprimtaria publicistike e Mihal Gramenos ndahet në katër etapa:
1) Etapa e parë: Krijimtaria publicistike, që përfshin harkun kohor të viteve 1905-1912, ku përqendrohen lëvizjet për çlirim kombëtar 2) Etapa e dytë: Përfshin shkrime publicistike të viteve 1913-1920, boshtin e së cilës e përbën problemi i ruajtjes së tërësisë tokësore të shtetit shqiptar dhe ai i rifitimit të pavarësisë së humbur gjatë kohës së pushtimit të ushtrive ndërluftuese të Luftës së Parë Botërore 3) Etapa e tretë: Përfshin veprimtarinë publicistike të viteve 1921-1924, në qendër të së cilës trajtohet tema e demokratizimit të shtetit shqiptar si dhe konsolidimi i tij 4) Etapa e katërt: Përfshin shkrimet publicistike të viteve 1925-1930, kohë në të cilën Grameno hedh bazat e letërsisë dokumentare dhe shkrimit të kujtimeve me shkrimin dhe përgatitjen për botim të vëllimit “Kryengritja Shqiptare”, gjithashtu kjo mund të quhet edhe etapa e rënies ideore të Gramenos.[2]
Veprat
Publikimet në vijim kanë mbetur nga Grameno [3]
Vdekja (anglisht: The Death), a patriotic poem published in 1903; Mallkimi i gjuhës shqipe, (anglisht: The curse upon the Albanian language), a comedy published in Bucharest 1905 , Vdekja e Piros (anglisht: The Death of Pyrrhus), a historical tragedy published in Sofia, 1906. Oxhaku (anglisht: The Hearth), E puthura (anglisht: The Kiss), and Varr’ i pagëzimit (anglisht: The Tomb of the Baptism), Korçë 1909, short stories. Plagët (anglisht: The wounds) Manastir 1912, a volume of poetry; Kryengritja shqiptare, Korçë 1925 (anglisht: The Albanian Uprising), memoirs of his experiences as a guerrilla fighter against the Turkish and Greek troops.
Komentet